ХIХ Јасыр мен ХХ Јасыр басындаЈы јаза¼ баспас†зiндегi очерктер ¥лгiлерi

ХIХ £асырды¡ екiншi жартысында ½аза¼стан жерiнде ¼аза¼ тiлiндегi ал£аш¼ы газеттер шы£а бастады. Б´л газеттердi¡ негiзгi ма¼саты жергiлiктi халы¼ты¡ м´¡-м´¼тажы, ел тiршiлiгiндегi ма¡ызды о¼и£алар мен ¼´былыстар£а дереу ¥н ¼осу болды. ½ай елде болсын „дебиеттi¡ дамуында баспас†здi¡ р†лi зор бол£ан. Ал£аш шы¼¼ан газет-журналдарда ауыз „дебиетiнi¡ н´с¼алары, этнографиялы¼ материалдар, ата¼ты а¼ын-жазушыларды¡ шы£армалары да жарияланып т´р£ан.

½азан т†¡керiсiне дейiн шы¼¼ан баспас†зде ¼аза¼ жерiндегi саяси, экономикалы¼, шаруашылы¼, м„дени жа£дайы жан-жа¼ты д„йектермен баяндалып отыр£ан. Б´л газет-журналдарды¡ негiзгi ма¼саттарыны¡ бiрi – патша ¥кiметiнi¡ отарлау саясатын к¥шейте т¥су, оны¡ б´йры¼-жарлы¼тарын ¼арапайым халы¼¼а жеткiзу болды.

½аза¼ баспас†зiнi¡ т´¡£ышы “Т¥ркiстан уалаятыны¡ газетi” екенi белгiлi, ол сол кездегi Т¥ркiстан генерал-губернаторлы£ыны¡ орталы£ы- Ташкент ¼аласында 1870 жылды¡ 28 с„уiрiнен бастап, орыс тiлiнде шы£атын “Туркестанские ведомости” газетiне ¼осымша ретiнде айына т†рт рет, екi саны †збекше, екi саны ¼аза¼ша шы£арыла бастады” [31,6].

“Т¥ркiстан уалаяты газетiнi¡” ресми емес б†лiмiнде ¼аза¼ хал¼ыны¡ шаруашылы£ы, м„дениетi, „дебиетi, †нерi туралы материалдар басылып т´р£аны белгiлi. Ол туралы: “Газет беттерiнде жариялан£ан “1731 жылы ½аза¼стан Россия£а †з еркiмен ¼осылды ма?”, “½аза¼ жерiне жо¡£ар, ¼о¼ан шап¼ыншылы£ы”, “Орыстарды¡ орта ж¥здi жаулап алуы”, “О¡т¥стiк ½аза¼станны¡ Россия£а бодан болуы” туралы м„селелермен ¼атар, ¼аза¼ даласында£ы Кенесары хан, Сырым, Исатай-Махамбет батырлар баста£ан азатты¼ к†терiлiстi¡ жазылуы да ку„” [32,8]. Б´л газетте тек ¼аза¼ хал¼ыны¡ £ана емес, орыс, батыс елдерiнi¡ †нерi, м„дениетi, т´рмыс салты, д„ст¥рi, £ылым салаларына байланысты материалдар да жазылып, басылып отырды.

Жазба деректерiнi¡ дамуында баспас†здi¡ р†лi ¥лкен десек, соны¡ iшiнде очерк жанры да жа¡алы¼ты¡ жаршысы, †мiр шежiресi екенi даусыз. “Т¥ркiстан уалаятыны¡ газетiнде” де осы „деби жанр ¥лгiлерi к†рiнiс тап¼ан. Жо£арыда аты атал£ан ма¼алаларды¡ к†пшiлiгi очерк ¥лгiсiнде жариялан£ан. Осы газет беттерiнде очерктi¡ портреттiк, жол-сапар, проблемалы¼ т¥рлерi ал£аш к†рiнiс бередi.

“Дала уалаятыны¡ газетi” - Омбы ¼аласында 1888 жылды¡ 1 ¼а¡тарынан бастап 1902 жылды¡ 12 с„уiрiне дейiн шы£ып т´р£ан басылым. Б´л “Акмолинские областные ведомости” газетiне ¼осымша ретiнде орыс ж„не ¼аза¼ тiлдерiнде жары¼ к†рген.

“Дала уалаяты газетiнде” басыл£ан к†ркем шы£армаларды¡ жанрлы¼ т¥рлерi к†п бол£ан. Оны¡ iшiнде халы¼ ауыз „дебиетiнi¡ ¥лгiлерi, жазба „дебиеттiЎ ал£аш¼ы ¼арлы£аштары осы басылымда басыл£ан. Осы орайда: “Дала уалаяты газетiнде” басыл£ан шы£армалар т¥рi, ¼´рылымы, жанры жа£ынан алуан болып келедi. Оларды ХIХ £асырды¡ ая¼ шенiндегi ¼аза¼ „дебиетiнi¡ тарихы, идеялы¼ мотивтерi, та¼ырыптары, к†ркемдiк ерекшелiктерi ж„не орыс „дебиетiнi¡ „серi т´р£ысынан алып жан-жа¼ты зерттеуге болады” [4,15] деген пiкiр орынды айтылЈан.

½аза¼ публицистикасыны¡ бастаулары осы ал£аш¼ы баспас†з ¼арлы£аштарынан к†рiнедi. К†ркем публицистикалы¼ жанрды¡ бiр т¥рi- очерк те осы ХIХ £асырда шы¼¼ан газет-журналдарда ке¡iнен жазылып, iлгерi дамыды. Ѕаза¼ очеркi осы кезде орысты¡ классикалы¼ очеркiнi¡ озы¼ д„ст¥рлерiн †зiне мирас ете отырып, жетiлдiрiп, дамыт¼анын аЎЈаруЈа болады.

Орыс очеркi ¼о£амды¼-саяси к¥реске белсене ¼атыс¼ан жауынгер жанр болып есептеледi. Орысты¡ к†ркем очерктерi ХIХ £асырды¡ беделдi басылымдары “Отечественные записки”, “Современник”, “Русское слово” журналдарынан берiк орын алып, бiрiншi болып замана о¼и£алары мен ¼´былыстарына †з ¥нiн ¼осып отыр£ан.

Орыс очеркi сапалы¼ жа£ынан бас¼а „леуметтiк-тарихи жа£дайларда †сiп-жетiлгенiне ¼арамастан, ¼аза¼ басылымдарына жазатын очеркшiлерге †зiнi¡ игi ы¼палын тигiзгенi даусыз. ½аза¼ты¡ ХIХ £асырды¡ екiншi жартысында шы¼¼ан баспас†зiнде сол заманда£ы „дiлетсiздiк пен †тiрiк-†сек д¥ниесiн жою, „дiлдiк шынды¼ты орны¼тыру£а ат салысу ниетi басым т´рды.

½аза¼тар т´¡£ыш рет “Дала уалаяты газетi” ар¼ылы В.Жуковский, А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой, Г.Н.Успенский, т.б. шы£армаларымен таныс¼ан. Осы жазушы-а¼ындар iшiнде Глеб Успенскийге £ана то¼талар болса¼: “М.Горький “очерктi¡ шеберi” деп ба£ала£ан жазушы бiрде-бiр роман жазбаса да, ХIХ £асырда£ы орыс „дебиетiнi¡ тарихынан классик жазушы ¼атарында орын алады. Сонда ол ата¼¼а ¼андай шы£армаларымен жеткен? …рине, очерктерiмен, публицистикалы¼ тол£ауларымен, жо£арыда айтыл£ан “Растеряев к†шесiнi¡ £´рпы”, “Жанды цифрлар”, “Жирен ат” ж„не бас¼а очерктерiмен жеткен. Г.Успенский осы туындыларында “жер билiгiн”, “капитал билiгiн” к†ркем суреттеп, реформа д„уiрiндегi ¼айшылы¼тар£а жазушы ретiнде †з к†з¼арасын бiлдiредi”, - дейдi очерк теориясын зерттеушi £алым Т†леубай Ыдырысов.

“Дала уалаяты газетiнiЎ” беттерiнде жа¡адан ¼алыптаса баста£ан жазба „дебиетiнi¡ н´с¼аларыны¡ бiрi - очерк жанры ке¡iнен к†рiнiс тапты. Очерк жанрында о¼у-а£арту, жа¡а †мiр салты, „йел те¡дiгi, £ылым, бiлiм, тарих туралы к†птеген материалдар басылып т´р£ан. Б´л очерк н´с¼аларында ¼аза¼ хал¼ын iзгiлiкке баулу, †нер мен бiлiмге, адамгершiлiкке т„рбиелеу, жал¼аулы¼, жаман „деттерден арылу£а ша¼ыру жа£ы басым болды. Авторлар ¼аза¼ даласын жан-жа¼ты зерттеп, танысып, онда£ы к†зi ашы¼, о¼ы£ан азаматтарды¡ ат¼ар£ан iстерiн ¥лгi ретiнде ´сыну£а талпынды.

“Дала уалаяты газетiнi¡” 1895 жыл£ы 25-шi санында басыл£ан очерк Г.Н.Потанин мен А.В.Потанина туралы “Бiр „йел адамны¡ тiршiлiгiндегi £ылым ¥шiн мехнаты” деп аталады.

Тарихтан белгiлi, А.В.Потанина - орыс „йелдерiнi¡ арасынан шы¼¼ан т´¡£ыш саяхатшы, Орталы¼ Азияны зерттеушi Г.Н.Потаниннi¡ зайыбы. Г.Н.Потанинмен бiрге Солт¥стiк Батыс Мо¡£олия, ½ытай, Тибетке саяхат жаса£ан. Бiрнеше е¡бектер, оны¡ iшiнде “Буряттар” атты е¡бегi ¥шiн орыс географиялы¼ ¼о£амыны¡ алтын медалiн ал£ан „йел. Б´л очерктi¡ та¼ырыбы- орыс „йелiнi¡ £ылымда£ы ¼ол жеткiзген табысы.

Осы газет “Айя-София мешiтi” [33] деген В.Ивановты¡ очеркiн 1895 жыл£ы 34-шi санында аударып бас¼ан. Стамбулда салын£ан мешiттi¡ салыну тарихы, архитектуралы¼ ерекшелiктерi туралы м„лiметтердi мол берген.

“Дала уалаяты газетiн” 1896 жыл£ы 31-32 сандарында “½аза¼ тiлiнде жазу турасынан” [33,316] деген £ылыми очерк жариялан£ан. М´нда ¼аза¼ тiлiнi¡ ерекшелiктерi айтылып, араб алфавитiнi¡ ¼аза¼ тiлiнi¡ дыбыстауына келмейтiнiн, орыс „рпiмен жазылса келiсiмдi болатынын орта£а сал£ан. Очеркте автор ¼аза¼ хал¼ыны¡ ауыз „дебиетiнi¡ н´с¼алары- “Ер Тар£ын”, “Н´ртау”, “½озы К†рпеш – Баян с´лу” жырларыны¡ Илья Николаевич Березин шы£ар£ан хрестоматиясына енгендiгiнен хабардар етедi. ½аза¼ тiлiнде араб, парсы с†здерiнi¡ к†бейiп кеткендiгiн де тiлге тиек етедi. Сол кездi¡ †зiнде ¼аза¼ тiлiнде †згерiп кеткен с†здер к†п, соларды ¼ай ж´рттан ал£андарын жылдам таба ¼ою ¼иын екендiгiн автор ¼ынжыла жазады. Авторды¡ “Едiге”, “То¼тамыс-хан” жырларын талда£аны, Шортанбайды¡ “Зар заманы” туралы айт¼ан пiкiрлерi мен т¥йiндерi ¼´нды. “Б†тен бiр т¥ркi л´£аттарыменен ¼аза¼тар£а жазып, о¼у ¼иын болады, оны¡ бiр жаман жерi ¼аза¼тар бая£ыдан ¼ал£ан мысал с†здердi, ертегi жырларды¡ „дет р„сiмдерiн ´мыту£а да себеп болады” [33,319] деп т´жырымдайды. Очерк со¡ында “Дала уалаяты газетiн” “½ырды¡ ¼аза¼ газетi” деп †згертудi ´сын£ан. Очерктi¡ авторы осы газеттi¡ шы£арушыларыны¡ бiрi – Д.С´лтан£арин.

“Дорджи Банзар´£лы” деген автобиографиялы¼ очеркте де к†ркемдiк компоненттер мол кездеседi, танымды¼, эстетикалы¼ ¼ызметi де айтарлы¼тай деуге болады. Б´л очерк газеттi¡ 1896 жыл£ы 22-санында басыл£ан. Бурятты¡ ата¼ты £алымы Д.Банзар´лыны¡ д¥ниеден ¼айт¼анына 40 жыл толуына орай берiлген.

М´нда авторды¡ очерк жанрыны¡ образ жасау т„сiлiн д´рыс ме¡гергендiгiн бай¼аймыз. Дорджи Банзар´лыны¡ жастайынан ´¼ыпты, о¼уда зерек, ал£ыр бол£анды£ын шыншылды¼пен суреттеген. 1846 жылы “Мо¡£ол хал¼ыны¡ ¼ара дiнi турадан” деген та¼ырыпта кандидатты¼ диссертация ¼ор£а£анын, £ылым£а к†п пайда „келгенiн, £алым е¡бегiнi¡ жемiсi деп ба£алайды. Очерктi¡ авторы “Н.К.” деп ¼ол ¼ой£ан. Б´л жерде бiз авторды¡ †з очеркiне кейiпкер етiп ал£ан Д.Банзар´лыны¡ iсiмен, та£дырымен жете таныс бол£анын, оны шын ´натып барып т„уiр очерк жаз£анына ку„ боламыз. “Банзар´£лы ашы¼ едi, елдi¡ б„рiмен жылдам жа¼ындасып, бiрiнi¡-бiрi мiнезiн, ойын жылдам бiлiп кетушi едi де, о£ан аналар, олар£а б´л пайдалы едi” [33,287] дейдi. Очеркист б´л кейiпкердi о¼ырман£а таныстыру барысында ¥лгi- †неге, жа¡аны¡ жариясы, ¥лгiлi iстi ¼остаушы деп ´сынып отыр£ан сия¼ты.

1896 жыл£ы 30-шы санында басыл£ан А.Е.Алекторовты¡ “Тор£ай газетiнi¡ бiр н†мiрiнде” [33,313] деген сыни очеркi А.В.Васильевтi¡ “Исторический очерк русского образования в Тургайской области и современное его состояние” деген кiтабына арна£анды£ын, оны¡ ´£ымсыз тiлмен жазыл£анды£ы, мектептердi¡ iшкi жа£дайын емес, сырт¼ы т¥рiн £ана айт¼анын сынайды. А.В.Васильевтi¡ очерк кiтабыны¡ ¼´ны †те ¼ымбат екенiн, iшiндегi мазм´ны м´ндай ¼´н£а т´рмайтынын автор †з очеркiне ар¼ау еткен. М´ндай сыни очерктер ¼аза¼ арасында о¼у-а£арту м„селесiнi¡ д´рыс шешiлуiне игi ы¼палын тигiздi десек арты¼ болмас.

ХХ Јасыр басындаЈы јазај басылымдарыныЎ белсендi авторларыны¡ бiрi – Мiржа¼ып Дулатовты¡ “Хан Абылай” тарихи очеркiнi¡ де ма¡ызы зор. Б´л тарихи очеркте автор Абылай хан туралы ел аузынан жинал£ан деректерге с¥йене отырып, Абылайды¡ ХVII £асырда †мiр с¥ргендiгiн, 48 жыл хан болып, ¼аза¼ хал¼ын бiрлiкке ша¼ырып, бiр же¡нен ¼ол, бiр жа£адан бас шы£ар£ан заманды „келгенiн шыншылды¼пен баяндайды. М.Дулатов Абылайды¡ игiлiктi iстерiне £ана то¼талмай, Абылайды¡ тегi, оны елдi¡ хан к†теруi, жаугершiлiк заманда ел бас¼аруы, батыр атануы, оны¡ к†рген т¥сi, б´л т¥сiнi¡ жорылуы, Абылай †лiмi, одан ¼ал£ан ´рпа¼тарды¡ жайына жан-жајты то¼талып, ж¥йелi, нанымды суреттеп бере ал£ан.

“½аза¼” газетi 1913-1918 жылдар аралыЈындаЈы 265 н†мiрi жары¼ к†рiптi. Редакторы – Ахмет Байт´рсынов.

“½аза¼” газетiнде М.Дулатов пен А.Байт´рсыновты¡ е¡бектерi ¼аза¼ „дебиетi, м„дениетi, тарихы, экономикасы, „дет-£´рып, за¡дары туралы жиi-жиi жарияланып тґрды.

М.Дулатовты¡ Абай ½´нанбаевты “¼аза¼ „дебиетiн ¼алыптастырушы” деп Ломоносовпен салыстырады. “½аза¼ жайы” деген очеркiнде Мiржа¼ып ¼аза¼ хал¼ыны¡ †ткенi мен б¥гiнiн салыстыра отырып: “Б´рын бiзге £ылым да, †нер де ¼ажет емес едi. Ке¡ далада еркiн ж¥рiп, еркiн т´рып, мал ба£ып, бар керегiмiз малдан табылып, бас¼а н„рселердi керек ¼ыла ¼оймаушы едiк” [34,31] дей келе, ‘‘д¥ние-б„секе, жарыс’’, ‘‘д¥ние – б„йге ¥лестiрушi деген т¥йiн жасайды’’. ‘‘½айтсек т¥зелемiз’’ деген сауал£а жауап iздеп, о¼ырманды ойландырады. Б´л очеркiнде автор белгiлi бiр жайды орта£а салып, сол жа£дайды¡ м„нiн ашу£а талпын£ан. Осы орайда £алым С.Байменшиннi¡ мына пiкiрiне ж¥гiнуге болады: “Очерктi¡ публицистиканы¡ бас¼а жанрларынан айырмашылы£ыны¡ †зi е¡ алдымен образдылы£ында. Екiншi жа£ынан, очерк - „¡гiме мен зерттеудi¡ аралы£ында£ы жанр. ¦шiншiден, очерк белгiлi бiр жа£дай£а негiзделiп, сол жа£дайды дамытып, соны¡ м„нiн ашу£а ´мтылып отырады” [35,32] .«½аза¼ жайыны¡» авторы сол кездегi ¼аза¼ †мiрiн зерттей келiп, ты£ыры¼тан шы£уды¡ жолын iздейдi.

М.Дулатов “Шo¼ан Шы¡£ыс´лы У„лихан” деген †мiрбаянды¼ очерктi жазып, оны¡ е¡бектерiн о¼ырман£а таныстыр£ысы келген ниетiн айтады. Автор Шо¼анны¡ ту£анынан бастап, ата-бабасы, †скен ортасы, о¼ы£ан жерлерi, достары туралы најтылы деректерге с¥йене отырып, †мiрбаянды¼ очерктi †мiрлiк айЈај-мысалдар негiзiнде жаз£анды£ын бай¼аймыз.

Мiржа¼ып очеркте Шо¼анны¡ достарыны¡ пiкiрлерiнен ¥зiндi келтiру ар¼ылы †зiнi¡ ой-толЈамын да т¥йiндеп, ны¼тап отырады. ґлы £алымны¡ †з хал¼ын риясыз жа¼сы к†ргендiгiнi¡ д„лелi ретiнде †з с†зiнен ¥зiндi келтiрген т´сы, кейiпкердi¡ жан-д¥ниесiн аш¼ан тґстары еЎбекке айјын очерктiк сипат дарытјан. “Мен „уелi ¼аза£ымды жа¼сы к†ремiн, онан кейiн Сiбiрдi, онан кейiн Россияны, онан кейiн б¥кiл адамзатты жа¼сы к†ремiн... Орыс ¼аза¼ты сабап жатса, мен ¼аза¼¼а болысамын. Егер орысты француз сабап жатса, менi¡ ж¥регiм - орыс жа¼та” [36]. Осы т´ста очеркшi халы¼ рухын к†теретiн т´сты д†п басып, б¥кiл халы¼ты жiгерлендiрiп, †з елiн, жерiн с¥юге ша¼ыратынын пайымдауЈа болады.

«Ѕазај» газетiнiЎ 1917 жыл£ы 212-санында шы¼¼ан М.ДулатовтыЎ “Тарихи жыл” [34,357] атты ¼ыс¼а очеркiнi¡ м„нi де †те зор. Автор тек к†рген-бiлгенiн жала¡ баяндап ¼оймай, очеркке жа¡а мазм´н бере бiлген. Публицистикалы¼ элементтердi жина¼тап, ¼´жат, цифрларды орын-орнымен жеткiзген. ½аза¼ хал¼ыны¡ †ткен д„уiрiндегi тарихы зор о¼и£алар: ¼аза¼-¼алма¼ со£ысы, а¼табан ш´бырынды, Россия£а ба£ын£ан ша¼, Кенесары заманы, ¼аза¼ заманы, 1868 жылы жа¡а за¡ны¡ шы£уы - осыны¡ б„рiнен де 1916 жыл£ы о¼и£аны¡ †згеше бол£анын ашып жазады. Ашын£ан автор ендi †ткен жылды¡ ¥лкен саба¼ бол£анын айта келiп, ¼аза¼ баласын ояну£а ша¼ырады.

‘‘½аза¼’’ газетiнi¡ екiншi редакторы бол£ан Мiржа¼ып Дулатов тек очерк ¼ана жазып ¼оймай, к†птеген публицистикалы¼ ма¼алалар жазып, ¼аза¼ баспас†зiнi¡ дамуына елеулi ¥лес ¼ос¼ан ¼айраткер.

Мiржа¼ып Дулатовты¡ “½аза¼” газетiнде 1913 жылы жариялан£ан “½аза¼ жайы” очеркi ¼аза¼ хал¼ыны¡ сол кезе¡дегi басынан кешiп отыр£ан ¼иынды£ын, ´лтты¡ кемшiн т¥сiп жатјан т´старын, келешекте керек £ылым мен †нердi игеру жолдарын с†з етедi. Автор осы очеркiнде ¼аза¼ты¡ т†л ма¼ал-м„телдерiмен †з ойын д„лелдi т¥сiндiрудi ж†н деп тап¼ан. Мысалы: “Tiршiлiк – б„секе, жарыс”, “Д¥ние – б„йге ¥лестiрушi”, “Басы¡ны¡ сауында бер сада¼асын”, “µша алмас салса¡ б¥ркiт тома£асын”, “Жы£ыл£ан к¥реске тоймас” [34,31] т.б. Б´л очеркiнде Мiржа¼ып ма¼ал-м„телдердi к†ркем ¼´рал ретiнде пайдалана отырып, сол кезе¡дегi ¼аза¼ хал¼ы басынан кешiп отыр£ан к¥йдi жан-жа¼ты баяндап, одан шы£у жолдарын iздестiредi.

Мiржа¼ыпты¡ “Г.Н.Потанин жанында” деген ¼ыс¼а очеркiнде орыс о¼ымыстысыны¡ б´рыннан атына ¼аны¼ болып, „дейi iздеп барып кездескендегi „серiн жазады. ½аза¼ фольклорын жинау керек екендiгiн орыс £алымы ¥йреткендiгiн айта келiп, автор Петроградта ашыл£ан Сiбiр ¼ауымы, Омбыда Потанин партиясыны¡ ашыл£анын, оны¡ ¼арапайым халы¼¼а ¼ызмет етiп отыр£анын егжей-тегжейiмен жазады. Б´л очеркiнде М.Дулатов Потаниннi¡ †мiр жолына то¼талып, оны¡ ¼о£амды¼ ¼ызметiне Сiбiрдегi „леумет басшысы, бiлгiр саясатшы деп ба£а бередi. “½аза¼” газетiнде “Пай£амбар заманы” [34,213] атты сыни очеркiнде Мiржа¼ып б´л кiтапты¡ тiлi с´лу, т¥сiнiктi, ай¼ын ¼аза¼ша жазыл£ан деп ба£а бередi. Сол кездегi ¼аза¼ „дебиетi жайына то¼тала келе, газет, журнал, кiтап шы£аруда ¼аза¼ хал¼ы „лi де баяу ¼имылдап отыр£аныны¡ себептерiн санамалап бередi.

“Пай£амбар заманы” атты кiтабын М„кен Т´р£анбай´лы жазып, оны¡ жары¼¼а шы£уына ½алжан ½о¡ыратбай´лыны¡ к†мектесiп отыр£анды£ын ¼олда£ан автор халы¼ „дебиетiнi¡, ¼иссаларыны¡ ¼аза¼ жерiнде басылып шы¼¼анды£ына о¡ ниетiн бiлдiредi. ½аза¼та баспахана, кiтап бастырушы, кiтап саудасыны¡ жо¼ты£ы керi „серiн тигiзiп отыр£анды£ын М.Дулатов таратып айтып, осы жайлар£а кедергi келтiрiп отыр£ан кемшiлiктердi мiней отырып, „леуметтiк, ¼о£амды¼ ойларын орта£а сал£ан.

М.Дулатов “Абай” атты очеркiн ´лы а¼ынны¡ опат бол£анына 10 жыл толуына байланысты жаз£ан. Абай ½´нанбаевты¡ шы£армалары тiрi к¥нiнде басылмау себебiне, Абайды¡ †ле¡дерiнi¡ жазбасымен ал£аш ¼алай таныс¼анды£ына то¼талып, ´лы а¼ынны¡ ¼адiрiн ¼аза¼ хал¼ы танымай болмайтынына байыпты талдау жасайды. Б´л очеркiнде Мiржа¼ып ¼аза¼ты¡ т†л „дебиетi, тарихы т†¡iрегiнде †рбiткен ойларын, †зiн тол£антып ж¥рген ¼о£амды¼ проблемалар£а орай iрiктеп алып, „леуметтiк кеселден шы£у жолдарын сiлтейдi.

Мiржа¼ып Дулатов “½аза¼” газетiнде жариялан£ан очерктерiнде сол ¼о£амны¡ †мiр шынды£ы жа£дайында ¼арапайым халы¼ты жа¼сы †неге, келелi мiндеттерге т„рбиелеудi к†здеген. Мiржа¼ып очерктерiнi¡ †зектi мајсаты – жа¡алы¼ты, „дiлеттiлiктi, жа£ымды iстердi насихаттау.

Ахмет Байт´рсынов – “½аза¼” газетiнi¡ бас редакторы, к†рнектi £алым, дарынды а¼ын, ¼о£ам ¼айраткерi. К†рнектi публицистi¡ “½аза¼” газетiнде жер туралы, ¼аза¼ елiнi¡ шет елдермен ¼арым-¼атынасы, со£ыстар£а ¼атыс¼ан мемлекеттер туралы, оны¡ ¼аза¼ хал¼ына тигiзген „серi туралы ма¼алалары жары¼¼а шы¼ты. “½аза¼” газетiнi¡ 1913 жыл£ы 40-43 сандарында “½аза¼ты¡ бас а¼ыны” атты очерк ма¼аласы басылды. Б´нда Абайды¡ ту£аннан бастап, а¼ын болып ¼алыптас¼ан †мiр жолы, †скен ортасы, †ле¡дерiнi¡ м„нi, орыс „дебиетiнi¡ Абай£а „серi жан-жа¼ты „¡гiме бол£ан. Абай †ле¡дерiнi¡ ал£аш ¼олына ¼алай т¥скенiн ¼ызы¼ты „¡гiмелейдi. Абайды¡ †ле¡ с†здi¡ неше т¥рлi ¥лгiсi мен †негесiн ойлап тап¼анды£ын, a¼ыннaн †ле¡iнi¡ жа¼сы болуына керек шарттарды¡ б„рiн бiлгендiгiн £ибратты фактiлермен т¥йiндей бiлген.

«Очерктi¡ негiзгi ар¼ауы – авторды¡ †мiрден т¥йгендерi мен бай¼а£андары» [36,122] - дейдi Т†леубай Ыдырысов. А.Байт´рсынов Абай †мiрiндегi †негелi мысалдарды тiлге тиек ете отырып, Абайды¡ орыс достары Михайлис, Гросстармен ¼алай таныс¼анын, орыс „дебиетi классиктерiнен ал£ан †негесi мен сыншылды£ын сенiмдi баянда£ан. АбайдыЎ жал£ыз †ле¡ £ана емес, „р н„рсенi¡ асылын таны£анын ал£аш¼ыларды¡ бiрi болып Ахмет Байт´рсынов к†рсеткен. Автор ´лы а¼ынны¡ †ле¡дерiне ба£а берiп ¼ана ¼оймай, оны¡ „леуметтiк тере¡ м„нiн де ашады. Авторды¡ очерк ма¼аласына †зiн, …лихан Б†кейхановты араластыруы фактiнi¡, о¼и£аны¡ на¼ты шынды¼тан алын£анына, т´п-тура расты£ына о¼ушыны¡ к†зiн жеткiзедi.

А.Байт´рсынов «Бастауыш мектеп» очеркiнде ¼аза¼ бастауыш мектебi ¼андай болуы керек деген с´ра¼¼а жауап iздейдi. Ауыл мектебiнi¡ жайсыз, к¥йсiз ¼алыбын ашына жазады. Бастауыш мектептен ¥йренген бiлiмнi¡ о¼имын дегендерге негiз боларлы¼ жа£ын к†здеу керек екендiгiн д„лелдейдi. Автор болыс мектебiн, ¼ала мектебiн, ауыл мектебiн салыстыра отырып, кейбiр келе¡сiз жайларды на¼ты фактiлермен д„лме-д„л к†рсете бiлген.

“½аза¼” газетiнi¡ белсендi авторларыны¡ бiрi …лихан Б†кейханов б´л газеттi¡ негiзiн ¼аласып, ба£ыт-ба£дарын аны¼таушы. “½аза¼” газетiнде ….Б†кейхановты¡ екi ж¥зге жуы¼ ма¼аласы жариялан£ан. Оны¡ очерктерiнi¡ мазм´ны ¼аза¼ елiнi¡ жерi, отыры¼шы болуы, патша ¥кiметiнi¡ ¼аза¼ елiне ж¥ргiзiп отыр£ан саясаты, сот, „кiмшiлiк туралы бай ма£л´маттар бередi.

“½аза¼” ….Н.Б†кейханов к†здегендей, †з ма¡ына ке¡ сахара£а тарыдай шашылЈан ´лт зиялыларын жинады, оларды бiр кiсiдей ¼аза¼ты¡ ´лтты¼ тiлiн, „дебиетiн ¼алыптастыру, ´лтты¡ м„дениетiн к†теру, ´лтты¼ сана-сезiмiн ояту iсiне ж´мылдырды. С†йтiп, ¼аза¼ты¡ ´лтты¼ тiлi мен „дебиетiн, м„дениетiн са¼тап, †ркендетуге ´мтылды. Оны газеттi¡ 2 санында жариялан£ан бас редактор А.Байт´рсыновты¡ бас ма¼аласынан [34,11], Т¥рiк баласыны¡ жаз£ан “½аза¼ тарихы” атты тарихи очеркiнен, ….Н.Б†кейханны¡ ж„не т.б. ¼аза¼ зиялыларыны¡ к†семс†з материалдарынан ай¼ын к†руге болады [37]. Осы т´ста „¡гiме бол£ан, ¼азiр белгiсiз болып отыр£ан Т¥рiк баласыны¡ тарихы туралы очеркi алаш азаматтарын ойландыру£а ба£ыттал£ан. ½аза¼ хал¼ыны¡ тарихы жазылма£анды£ын тiлге тиек ете отырып, Азия картасыны¡ т†рттен бiрiне ие халы¼ты¡ тарихы к†мескi ¼алыптан шы£у жолдарын ¼арастыруды автор ашы¼ ´сынады.

Арабша, т¥рiкше, орысша жазыл£ан ¼аза¼ тарихында шынды¼тан г†рi †тiрiк басым болып келгендiгiн очеркшi ашына айтады. Тарих жазу ¥шiн ¼аза¼ пен ¼ыр£ызды айырып алуды ´сынады. Автор †з ойын “½аза¼” газетiн ¥збей о¼ы£ан адам ¼аза¼ тарихын жете бiлуге болады деп ая¼тайды.

…лиханны¡ “Бас ¼осу турасында” деген очеркi “½аза¼” газетiнi¡ 1943 жыл£ы №21 санында жариялан£ан. М´нда Европа ж´рты мен ¼аза¼ ж´ртын салыстыра отырып, ж´рт¼а пайда ¼ылатын ж´мыс болса, ¼аза¼ баласыны¡ басын ¼осу о¡ай шаруа емес екенiн автор баса айтады. Бiздi¡ бейшара ¼аза¼ жер, жер дегенде м´жы¼ ал£ан жердi ¼ол£а ала жылайды. М´жы¼ ¼аза¼ жерiне келмей т´рып, жердi тып-тыныш „дiлдiкпен пайдаланып ж¥ргендей! ... ½аза¼ ж´рт болатын болса †з iшiндегi екi ¼аза¼ жер дауын ¼´рту керек ¼ой! [38,109] дей келе, отыры¼шы болу£а ниет бiлдiрiп отыр£ан ¼аза¼тар£а жа£дай жасалмай отыр£анды£ын, орыс патшалы£ыны¡ адам болып отыр£аны м´жы¼ты¡ £адiлдiгi деп т¥йiндейдi. Б´л жерде бiрiншi орын£а „леуметтiк-тапты¼ емес, ´лтты¼, демократиялы¼ м„селелердi елдi¡ алдына тартады.

“Кабинет жерiндегi ¼аза¼тар” очеркi “½аза¼” газетiнi¡ 1913 жыл£ы №10 санында басылып, онда Том губерниясы, Алтайск округiнде т´ратын халы¼тар †мiрi мен т´рмысы „¡гiме болады. Абылай хан мен жо¡£ар ´рысы, ½ош¼арбай батыр, Тiлеубердi батырларды¡ сол мекендерде ´рпа¼тары т´рып жат¼анды£ын фактiлер ар¼ылы д„лелдейдi. Мысалы, ½´лынды, ½арасуы¼та отыр£ан ¼осайдар ¼ыпша¼¼а 15 десятинадан ер басына есеп ¼ылып жер бередi екен. Томда жер алып, Семей хатында боламыз деу ¼аза¼тарды¡ адасушылы£ы, за¡сыз деп т¥сiндiредi автор. Б´л очеркiнде ¼аламгер Кабинет жерiндегi ¼аза¼тарды¡ б„рiнi¡ басын бiрiктiрiп, бiр болыс ¼ылса деген ниет бiлдiредi. ….Б†кейхановты¡ пiкiрлерi £ылыми негiзге с¥йенген, халы¼ты психологиялы¼ т´р£ыдан даярлап алу ма¼сатын ´стан£ан сия¼ты.

“Екi жол” очеркiнде …лихан „р заманны¡ †з р„сiм, салтына то¼тай отырып, ¼азiргi заманда халы¼ты †з ¼´¼ын талас-тартыспен ¼ор£ау£а ша¼ырады. ХVIII £асырда Ертiске ¼аза¼ Т¥ркiстаннан ¼айта келгенiн тiлге тиек ете отырып, ¼анжы£алы, б„сентейiн, ¼ыпшы¼ руларыны¡ ¼алай жылжы£анын тарихи шежiрелерге с¥йене отырып д„лелдейдi. Осы очеркiнде автор ¼аза¼тарды Ертiстен айырылмау£а, к†шпеуге ¥гiттеп, Сiбiр казак-орысына батыл наразылы¼ бiлдiрген. “½аза¼” газетiнi¡ 1915 жыл£ы 118-iншi санында “Рухани м„дениет ¼арауылынан” атты проблемалы¼ очеркi басыл£ан. Рухани м„дениеттi¡ бiр белгiсi ж´рт баласына жалпы о¼у, газет, кiтап о¼ып, £ылым жолын тану, солар ар¼ылы адам баласына жа¼сылы¼ жол ашу деп т¥сiндiредi. Америка, Европа, Россияны салыстыра отырып, јазај халјыныЎ к†ш кейiн ¼алып келе жат¼анын тiлге тиек етедi. Автор бастауыш мектептен бастап университеттерге дейiнгi бiлiм саласыны¡ де¡гейiн саралай келе, „лi де к†п жа£ынан артта келе жат¼андыјты „дiлеттiлiкпен атап к†рсетедi. “Мо¡£ол хан” очерктер циклi газеттiЎ 13,20,28-iншi сандарында жариялан£ан. Мо¡£ол елiнi¡ ´лы к†ршiлерi, жер к†лемi, сол кездегi ´стан£ан саясаты, адам саны, малы туралы на¼ты м„лiметтер келтiре отырып, ½ытай шежiресiнде мо¡£олдар туралы, Шы¡£ыс хан тарихы, Хублай ханны¡ о¼ымысты, ж¥йрiк £алым болып, ж´лдыз к†ретiн аспаптар ойлап тап¼анды£ы жайында жазады. Ж¥ре-ж¥ре ¼ытай мо¡£олды ¼алай ¼аратып ал£анды£ын ж¥йелеп т¥сiндiредi. Мо¡£олды¡ б†лек патшалы¼ болу£а ниеттенгенiн орыс патшасы †зiне пайда к†рiп отыр£аныны¡ арты жа¼сылы¼¼а айналмайтынын автор к†регендiкпен жаз£ан.

«Егер Б†кейхановты¡ “½аза¼” газетiнде жариялан£ан публицистикалы¼ ма¼алаларына зер салса¼, оны¡ батысты¡, Ресейдi¡ демократиялы¼ д„ст¥рiне жа¼ын бол£анды£ын ажырату ¼иын£а со¼пайды» [38,17],- дейдi тарихшы М.½ойгелдиев. Шынды£ында да В.Г.Короленко, Г.Н.Потанин, А.Бебель туралы очерк, ма¼алаларында автор халы¼ пен халы¼ты жа¼ындастыратын м„дениет ж„не д„ст¥р екендiгiне „рдайым о¼ырманны¡ к†зiн жеткiзiп отыру£а тырыс¼ан.

“½аза¼” газетiнде басыл£ан јазај халјыны¡ саяси †мiрi, м„дениет, „дебиет, тарихы туралы очерктерге то¼талу барысында к†з жеткенi - „рт¥рлi дерек к†здерiнi¡ ¼´ндылы£ы. Б´лар £ылыми, тарихи, „деби зерттеудi талап ететiн мол материалдарды¡ тас¼ыны екенi даусыз. µлтты¼ „дебиет пен тарихта орны бар авторларды¡ очерктiк шы£армаларына то¼тала отырып, ¼ай м„селе т†¡iрегiнде „¡гiме ¼оз£аса да бай ма£л´мат беретiн материалдар баршылыј. “½аза¼” газетiнде жариялан£ан очерктер а£ыныны¡ негiзгi идеясы ¼арапaйым халы¼ты¡ iзгi м´ратымен саба¼тас болып отыр£ан.

“Ай¼ап” ХХ £асырды¡ басында, я£ни, 1911 мен 1915 жылдар аралы£ында Троицк ¼аласында ¼аза¼ тiлiнде шы£ып т´р£ан журнал. Б´л журнал ¼аза¼ хал¼ыны¡ „леуметтiк, саяси, м„дени, „деби †мiрiн ке¡iнен насихатта£ан. Оны¡ шы£арушы редакторы а¼ын, „рi жазушы М´хаметжан Сералин болды. “Ай¼ап” журналы осылай аталуыны¡ себебiн т¥сiндiрген бастырушылар ал¼асы атынан, Ба¼ытжан Ме¡дiбеков (“Газеталарымыз туралы” 1912, 6,) Халиолла ¤абдижалилов (“Ай¼ап” ма£ыналары” 1911, №2) М´хаметжан Сералиннi¡ (“Ай¼ап” журналында” 1911, №1) “Ай¼ап” деген ´£ымды ай¼ындап берген, т´жырымды ой т¥йген материалдары жары¼¼а шы£ыпты. “Ай¼ап” журналы - јазај публицистикасыныЎ ¥здiк ¥лгiсi бола бiлген журнал. ЅазајстандаЈы саяси-„леуметтiк, м„дени шаруаны¡ жайларынан к†птеген очерктер жариялап, сол кездегi к†кейтестi м„селелердi хал-¼адiрiнше насихаттау£а, ¼арапайым халы¼¼а т¥сiндiруге тырысты.

«... Ендi тек бiрлi-жарымды ¼ыс¼а †ле¡, ма¼аламен т¥к †ндiре алмасына аны¼ к†зi жеткен ж´рт арасынан „¡гiме, дастан, очерк жазатын жазушылар бой к†рсете бастады. Б´лар на£ыз ¼аламгер болма£анымен, к†ктемнi¡ ал£аш¼ы лебiзiн б´¼ара£а сездiретiн, к†ктемнi¡ ал£аш¼ы б„йтерегi iспеттi ¼аламгерлер» [39,31],- дейдi “Ай¼ап” журналында£ы материалдарды ¼´растырушы авторлар.

Fалым Ас¼аров Н´рлан …уезхан´лы “Ай¼ап” журналында£ы саяси-„леуметтiк, „деби-м„дени м„селелер т†¡iрегiнде бiраз пiкiр бiлдiрген: “Ай¼ап” бетiнде к†ркем прозаны¡ ша£ын жанры – „¡гiмеге, сан жа£ынан ед„уiр, бiршама ¼ома¼ты туындылар£а орын берiлдi. Б´ларды¡ басым к†пшiлiгi фельетон айдарыны¡ аясында, кейбiр „¡гiме, очерктер iшiнара, хабаршыларымыздан, бас¼арма£а келеген хаттар рубрикаларында басыл£ан» [40,15],- дей келе, “Ай¼ап” журналыны¡ прозалы¼ туындаларын шартты т¥рде „¡гiмелер, сапарнама ж„не аудармалар деп ¥ш т¥рге б†ледi. Осыны¡ iшiндегi сапарнама очерктерiнде сол д„уiрдi¡ саяси-„леуметтiк, тарихи-экономикалы¼ жа£дай, †мiрдi¡ шынды£ынан ту£ан о¼и£аларды ж¥йелi баяндау жолында с„ттi iзденiстер молынан к†рiнiс тап¼андай.

“Ай¼ап” журналыны¡ белсендi авторларыны¡ бiрi К„шiмов М´хаметс„лiм - а¼ын, „рi журналист, к†птеген ма¼ала, очерктердi¡ авторы.

М.К„шiмов “Верныйда£ы к†рген-бiлгендерiм” атты жол-сапар очеркiнде (“Ай¼ап”, 1913, №7, 142-150-б.) Алматыны¡ хал¼ы, м„дениетi, шаруашылы£ы, „дет-£´рпы туралы ке¡iнен „¡гiмелеп, †з атынан баяндалатын о¼и£а †рiстеулерi жиi кездесетiн т´стар авторды¡ к†рген- бiлгендерiн †з очеркiне ¼азы¼ еткенiн к†рсетедi. «Т¥ркiстан шаhарында»(“Ай¼ап”, 1912, №9, 194-200-б, №10, 217-221-б.) жол-сапар очеркi ретiнде жазылып, Т¥ркiстан хал¼ыны¡ шаруашылы£ын, т´рмысын зерттей келiп, типтiк фактiлердi жина¼тап суреттейдi. “То¼ма¼ а¼уалдары” (“Ай¼ап”, 1913, №4-5, 74-78-б.) очеркiнде де Пiспек уезiнi¡ хал¼ы, шаруашылы£ы, м„дениетi туралы мол м„лiмет бередi.

“…улиеата мен Шымкент арасы” (“Ай¼ап”, 1912, №5, 98-104-б.) жол-сапар очеркiнде …улиеата ма¡айында ¼аза¼-¼ыр£ыз, сарт, но£ай халы¼тары т´ратынын, сол кездегi мешiттер жа£дайы, жергiлiктi халы¼ты¡ ¼ала болу£а ы¼ыласы туралы зерттеу пiкiрлер айтады. Шымкент ма¡ында£ы ¼аза¼тарды¡ салт-сана, „дет-£´рыптарыны¡ бас¼а айма¼тарда£ы ¼аза¼тардан еш айырмашылы£ы жо¼ екенiн тiлге тиек етедi.

И.Арабаевты¡ “Орынбордан – Т„шкентке” деп аталатын (“Ай¼ап”, 1912, №1, 16-18-б, №2, -26-28-б.) жол-сапар очеркiнде Орынбор о¼у орындары, о¼ыту жа£дайына †з пiкiрiн, к†з¼арасын бiлдiредi. Осы очеркiнде автор ¼аза¼ тарихы, шежiресi туралы ½ытай £алымдарыны¡ е¡бектерiнде к†п ма£л´мат барлы£ын, орыс, француз тiлiндегi тарихи е¡бектерде ¼аза¼ елi туралы жазыл£анды£ын айт¼ан т´стары авторды¡ бiлiмдарлы£ынан, ой-†рiсiнi¡ ке¡дiгiнен м„лiмет берсе керек. Оны¡ орыс, ¼ытай, Европа тарихынан хабары бар екендiгi осы т´старынан бай¼алады. Юсiп¼ожы´£лы ¤абдолрахман “Семейден Камышлов¼а дейiн” (“Ай¼ап”, 1913, №33, -22-23,456-457-б.) деген жол очеркiнде де Семей хал¼ыны¡ †мiр тынысын тап басып, ел тiршiлiгiнен ¼ыруар м„лiметтер бередi. Б´л очеркiнде автор т„рбиелiк, танымды¼, эстетикалы¼ ¼ызметтi бiр арна£а то£ыстыр£ан.

“Ай¼ап” журналыны¡ к†п к†¡iл б†лген м„селесiнi¡ бiрi – „дет-£´рып, салт-д„ст¥р, сана м„селесi едi. ½аза¼ †мiрiндегi „дет-£´рыпты¡ арты¼шылы¼, кемшiлiк жа¼тарын т„птiштеп, сынай отырып, елдi озы¼ ой, болаша¼¼а ша¼ыр£ан очерктер а£ыны да баршылы¼. Соны¡ iшiнде ¼аза¼ „йелдерiнi¡ ¼о£амда£ы орнына жан-жа¼ты то¼тал£ан материалдарда Тiлеубай¼ызы Са¼ыпжамалды¡ (1911, №7, 11-12-б, 1911, №9, 7-8-б.) „йел м„селесiн к†терген очеркi бар. Б´нда ¼аза¼ „йелдерiнi¡ еркiндiкке, бiлiм алу£а ´мтылуы туралы жазыл£ан.

“Ай¼ап” шу дегеннен-а¼ јазај „дебиетiне ¼атысты д¥ниелерге ерекше назар аударды. ‡ле¡-жыр, „¡гiме, жолжазба очерк, сыни-танымды¼ ма¼ала, портрет, £´мырнамалы¼ шы£армалар£а †з бетiнен ¥немi орын берiп отырады [40,16], - дейдi. “Ай¼ап” журналында£ы очерктер а£ыны м„дениет, £ылым, тарих, †нер жайын к†бiрек ¼оз£айтынды£ымен ¼´нды.

М.Сералиннi¡ публицистикалы¼ м´расын зерттеп ж¥рген £алым С.Ерг†беков: “Ай¼ап” журналы сол кезе¡дегi ¼аза¼ †мiрiнi¡ бар саласын ¼амтиды. Со£ан орай оны¡ „рi бастырушысы, „рi бас¼арушысы бол£ан М.Сералиннi¡ журнал бетiнде жарияланып т´р£ан ма¼алалары да табылып жатты. Демек, журнал ба£ытымен бас¼арушы ба£ыты бiр болды. Б´л “Ай¼апты¡” ба£ытын ¼ай м„селеде болмасын М.Cералин аны¼тап отырды деген с†з. Ал, оны¡ журнал к†терген ¼аза¼ †мiрiне ¼атысты ¼андай м„селе болса да †зiнi¡ ´стан£ан ба£ыт-ба£дары, ай¼ын ойы болды” [41,16],- дейдi. Шынды£ында да М.Сералин жер м„селесiн к†п к†терiп, †з ойларын халы¼ тал¼ысына ´сынып “Ай¼ап” бетiне к†птеген материалдар жариялады. Оны¡ ¼аза¼ жерi туралы жаз£ан очерктерi ¼атарына «½аза¼ хал¼ыны¡ м´¼тажды£ы», “Бiздi¡ б´рын£ы h„м ¼азiргi халiмiз”, “Жер „¡гiмесi”, “Отыры¼шы бол£ан ¼аза¼тар туралы” т.б. жатады. Осы жер туралы публицистi¡ ма¼алаларын талда£ан филология £ылымыны¡ кандидаты С.Ерг†бековтi¡ пiкiрi бойынша: “Ай¼ап” журналыны¡ да, М.Сералиннi¡ де к†терген басты проблемасы жер м„селесi болды. ‡йткенi, £асырлар бойы найзаны¡ ´шымен, бiлектi¡ к¥шiмен ¼ор£алып, атадан бала£а м´ра болып келе жат¼ан, халы¼ тiршiлiгiнi¡, ¼´ты-¼аза¼ жерi Ресейге бодан бол£алы ал£ашында бiртiндеп, со¡ынан ¥лкен ¼ар¼ынмен ¼олдан шы£ып бара жатты. Сонды¼тан да о¼ы£ан, к†зi ашы¼ „рбiр ¼аза¼ азаматы б´л ж†нiнде тол£анбайды, с†з етпейдi десек ¼ателескен болар едiк» [40,17], – дейдi. Автор “Жер „¡гiмесi’ (“Ай¼ап”, 1913, №17,361-366-б.) очеркiнде ¼аза¼ арасында£ы 1870 жылдан бергi жер-су ¼´¼ы¼тарына то¼тала отырып, ¼оныс аударушылар мен отыры¼шы болу м„селесiн ке¡iнен с†з етедi. Б´л очеркiнде М´хамеджан Сералин отыры¼шылы¼ты, ¼алалы¼ т´рмысты ¼остап, оны¡ ¼аза¼ хал¼ына ¼олайлы жа¼тарын ашып к†рсетiп бередi.

“Отыры¼шы бол£ан ¼аза¼тар туралы” очеркiнде автор ¼аза¼ елiнi¡ салт-санасы, „дет-£´рпы отыры¼шы болу£а с„йкес еместiгiн с†з ете отырып, отыры¼шы болуды¡ пайдасын к†рсетiп, ¼аза¼ты¡ за¡ын, „дет-£´рпын †мiрге пайдалы жа£ынан икемдеу керек деген то¼там£а келедi.

М.Сералиннi¡ ¼аза¼ елiн бас¼ару, билеу м„селелерiне арнал£ан очерктерiнi¡ де ма¡ызы зор. «Келешек заманымызды¡ ¼амы» атты очеркiнде (“Ай¼ап”, 1913. №6, - 117-118-б.) „кiмшiлiк, ел бас¼ару iсiн шешу керектiгiн с†з еткен.

“Ай¼ап” журналы -јазај хал¼ыны¡ экономикалы¼, саяси-„леуметтiк жа£дайы, „дебиетi, м„дениетi, „дет-£´рпы, салт-санасы туралы жан-жа¼ты жазу барысында очерк жанрында£ы шы£армаларды к†птеп жарияла£ан ХХ £асыр басында£ы бiрден-бiр басылым. “Ай¼ап” журналы iрi-iрi „леуметтiк м„селелердi халы¼ алдына †ткiр ¼оя бiлген, сол кезе¡дегi ¼о£амды¼ пiкiрдi ¼алыптастыруда ¥лкен ¥лесi бар басылым деуге толы¼ болады.

Орыс басылымдарында£ы ¼аза¼ та¼ырыбына арналЈан очерктер Ґлгiсi

½аза¼стан Ресей ¼´рамына енгеннен кейiн патшалы¼ Ресей саналы т¥рде ¼аза¼ ¼о£амында£ы „леуметтiк-саяси топтардыЎ †з ара бiрiктiрмеу саясатын ´станды. «Б†лшекте де билей бер» саясатын ж¥ргiзiп, саяси бiрлiк атаулыны ыл£и ыдыратып немесе т´ншы¼тырып отыруды к†здедi. Ресейдi¡ ´стан£ан саясатына тарихшы М.П.Вяткин былай деп ба£а бередi: «фактический эта политика... была политикой поддержки анархии, государственного развала, значить, ослабление казахского общество и позволила царскому правиетльству развернуть широкое наступление на казахские джузы» [42,62].

½оныс аударушыларды¡ к†п б†лiгi ¼аза¼ жерлерiне ´мтылды. Мемлекет тарапына арты¼ жерлердi аны¼тап, ол жерлерге iшкi Ресейден орыс шаруаларыны¡ к†шiп келiп орналасуына жа£дай жасай бастауы ¼аза¼ шаруаларыны¡ к¥рес ж¥ргiзуiне, наразылы¼ты¡ туындауына „келiп со¼тырды. Ал ел билеушi шенеунiктер халы¼¼а Ресей мемлекетi тарапына жа¼сылы¼ты¡ барлы£ы жасалып жатыр деген пiкiр ту£ызу£а талпынды. Барлы¼ ш´райлы жерлердi иемденген ¼оныс аударушылар за¡ бiткендi б´рмалап, ¼аза¼ аудандары Ресей патшалы£ыны¡ iшкi б†лiгiне айналып шы£а келдi. ½аза¼ даласын Ресейдi¡ отарлау саясатын „шкерелеп жаз£ан орыс журналист-жазушылары Е.Карпович, К.Губарев, А.Гейнс, Е.Ковалевский т.б. ¼аза¼тар£а хат таныту, „дебиетiн, м„дениетiн ¼олдау£а к†¡iл б†лу керектiгiн жазды.

Ресей басылымдарында ¼аза¼станды¼ та¼ырып сонау 1755 жылдары ¼´рыл£ан ж„не академик Г.Ф.Миллердi¡ редакторлы£ымен шы¼¼ан орысты¡ е¡ ал£аш¼ы £ылыми-„деби журналдарыны¡ бiрi - «Ежемесячные сочинения, к пользе и увеселению служащие» атты журналыны¡ беттерiнде жарияланады. Б´л журнал Петербургте 1764 жыл£а дейiн „рт¥рлi †згертiлген атаулармен жары¼ к†рiп т´р£ан. Осы журналда А.И.Рычковты¡ ма¼алалары мен е¡бектерi «Топография или описание Оренбургской губерний», «Письмо о земледельстве в Казанской и Оренбургской губерниях» деген атпен жариялан£ан. ХVIII £асырда£ы ¼аза¼-орыс ¼арым-¼атынастарыны¡ ¼андай д„режеде бол£анын зерттеген А.И.Рычковты «Орынбор губерниясыны¡ Ломоносовы» деп ата£ан екен. 1772 жылы оны¡ «Дневные записки путешествия капитана Николая Рычкова в киргиз-кайсацской степей в 1771 году» атты публицистикалы¼ очерктерi жары¼ к†рген.

ХVIII £асырды¡ со¡ына ¼арай ¼аза¼станды¼ та¼ырып М.И.Новиков пен А.Н.Радищевтi¡ публицистикалы¼ ой-т´жырымдарынан да орын алды.

½ыр¼ыншы жылдары Егор Петрович Ковалевскийдi¡ ¼аза¼ та¼ырыбында£ы тере¡ мазм´нды публицистикалы¼ очерктерi к†пшiлiктi¡ назарын аудар£ан. Кейiн ол Шо¼ан У„лихановты¡ жа¼ын досы, „рi аты шулы ½аш¼ар £ылыми экспедициясыны¡ ¼олдаушысы болды. Е.П.Ковалевскийдi¡ 1843-1845 жылдар аралы£ында жазыл£ан «Странствователь по суше и морям» атты е¡бегiн В.Г.Белинский †те жо£ары ба£ала£ан. Б´л публицистикалы¼ очеркiнде ¼аза¼ хал¼ыны¡ к†шпелi †мiрiнi¡ ¼иын т´стары шынайы суреттелiп, ½аза¼станны¡ тарихи т´л£аларыны¡ бiрi–а¼ын, хан езгiсiне ¼арсы шы¼¼ан Махамбет ‡темiс´лына ысты¼ ы¼ыласын бiлдiрген т´стары шынайы суреттелген. Е.П.Ковалевскийдi¡ сапар барысында, ал£ан „серлерiн тере¡ мазм´нды публицистикалы¼ шы£арма£а айналдыру д„ст¥рiн А.К.Гейнстi¡ 1897-1899 жылдары жаз£ан «…деби е¡бектердi¡ жина£ы» атты екi томды¼¼а кiрген «½ыр£ыз очерктерi» туындысынан к†руге болады. Д„л солай к†пшiлiкке ´на£ан, ¼аза¼станды¼ та¼ырыпты †з очерктерiне ар¼ау еткен революционер – а¼ын М.И.Михайлов пен жазушы, „рi суретшi Н.Карамзин едi. Сол кезе¡дегi публицистикалы¼ шы£армаларды¡ ¥здiгi деп тану£а болатын А.И.Макшеевтi¡ тарихи шолулары мен ма¼алалары, очерктерi. Кейiннен екi томды¼ жина£ына енген мына очерктерi: «Т¥ркiстан£а тарихи шолу ж„не орыстарды¡ о£ан басып кiруi» /1890/, «Т¥ркiстан †лкесi мен ¼ыр£ыз далаларына саяхат» /1896/ деп аталады.

½аза¼ та¼ырыбы „р¼илы м„селелер бойынша Ф.М.Достоевскийдi¡, М.Б.Буташевич-Петрашевскийдi¡ та£ы бас¼аларды¡ публицистикалы¼ е¡бектерiнде орын алады. Б´л та¼ырып академик П.П.Семенов Тянь-Шанскийдi¡ мемуарларыны¡ беттерiнде де публицистiк к†рiнiс тапты. ½аза¼ хал¼ы туралы к†птеген на¼ты себептерге байланысты революционер-демократтар: В.Г.Белинский, Н.Г.Чернышевский, А.И.Герцен, Н.А.Добролюбов, И.И.Михалков, Н.А.Некрасов, М.Е.Салтыков-Щедрин ж„не бас¼алары ¼алам тартып, ой ¼оз£а£ан. ½аза¼стан£а ¼атысты м„селелер мен та¼ырыптар ата¼ты «Современник», «Искрада» жары¼ к†рiп т´р£ан .

«Современник» журналында 1864 жылы мамыр айында К.Губаревтi¡ «½ыр£ыз даласы» атты очеркi жарияланды. Очеркшi ¼аза¼ аулында тапты¼ ¼арсылы¼ бар екенiн, сонымен бiрге, ¼аза¼тарды¡ ислам дiнiне деген к†з¼арасы, бас¼а азиялы¼ халы¼тар£а ¼ара£анда ¥лкен айырмашылы¼¼а ие екенiн iштей сезiп жаз£анды£ы очерктi¡ „р жолынан к†рiнiп т´рады.

А.Гейнстi¡ очерктерi мазм´нды, к¥нделiктерi мен бас¼а да публицистикалы¼ материалдары ¼аза¼ хал¼ыны¡ †мiрiн тура, „рi шынайы суреттеп, сол халы¼ты¡ та£дырына ¼ызы£ушылы¼ пен ала¡даушылы¼ танытып отыр£анды£ымен ¼´нды. Автор ¼аза¼тармен тiл табысып ¼ана ¼оймай, баспас†з беттерiнде соларды¡ жа£ында болып, сенiмдi досына айнала бiлдi. Оны¡ публицистикасы „лi к¥нге дейiн тарихшылар, экономистер, „дебиетшiлер, этнографтар ж„не фольклоршылар тарапынан ¥лкен јызыЈушылыј тудырып келедi. «Киргизские очерки» авторыны¡ демократиялы¼ к†з¼арасы оны¡ шы£армасында ¼аза¼ ауылында£ы т´рмысы нашар, ахуалы м¥шкiл к†рiнiстердi ай¼ын суреттегенiнен бай¼ау£а болады. Жетiсу£а сапары кезiнде Есен¼´л Саржемтiков болысында£ы бiр ауылды А.Гейнс былай суреттейдi: «Ат ¥стiнде шамамен он са£аттай болып, „ре¡ дегенде ауыл£а жеттiк-ау. Иттер - ¼ыр£ыздарды¡ са¼шылары мен ¼´лыптары бiздi жан-жа£ымыздан ¼оршап алды. ½аза¼ даласыны¡ „дебiне орай киiз ¥йден шы£ып бiздi ешкiм ¼арсы алмады. Бiз ендi бiр киiз ¥йге ене бергенiмiз сол, бiреу алдымыздан б†геп: «м´нда кiруге болмайды, горячечный» ауруымен сыр¼аттан£ан деп ¼айтарды. Келесi екiншi, ¥шiншi киiз ¥йлерде де д„л осындай жа£дай екен. Жамау-жамау, жырым-жырым ¥йлердi¡ iшiнен †кпесi сырылда£ан ¼арттарды¡, с„билердi¡ жыла£андары, ауру адамдарды¡ к¥рсiнгендерi аны¼ естiлiп жатты. …зер дегенде ауруы жо¼, бiра¼ тiршiлiгi нашар ¥йдi тапты¼. Сол ¥йдi¡ пысы¼ „йелi ¥стiне ж´лым-ж´лым к†йлек киiп, бiзге еш н„рсе ´сына алмайтынын айтып, а¼талып жатыр. Б´л ¥йдi¡ та¼ыр кедей екенiнен киiз ¥йдi¡ iшiндегi ¼ыры¼ жамау, ¼´ра¼тал£ан заттардан-а¼ а¡£ару о¡ай едi. Бiз олардан ¼ой сатуды с´рады¼. Бiра¼ б´л ауылда бiрде-бiр ¼ой жо¼ екен. Себебi, б´л ауылда жата¼тар мекен етедi екен. Жата¼тар – т´рмысы нашар бол£анды¼тан к†шпелi мал шаруашылы£ымен айналыса алмайтынды¼тарын айтады. Олар к†бiнесе тек егiн шаруашылы£ымен к¥н к†редi, сонды¼тан ¼ой сатып алу ¥шiн к†ршi ауыл£а адам жiбердiк» [42,11-112], - дейдi.

Содан очеркшi кедей Т†лебай Игiлiковтi¡ киiз ¥йiнде бiрнеше жата¼тар жиналып, „¡гiме ¼´р£анын, ешбiр ¼аза¼ты¡ нашар жа£дайына ша£ым айтып, к†¡iлдерiн бiлдiрмегендерiне та¡данады. А.Гейнс †зi ¼аза¼ хал¼ыны¡ iшкi ауыр жа£дайын тере¡ т¥сiнiп, м´ндай жа£дай бас¼а халы¼тарда кездесетiнiн айтып, т´жырым жасайды. Оны мына жолдардан бай¼ау£а болады: «Кейбiр адамдар ойлауы м¥мкiн, егер ¼ыр£ыздар жазы¼ далада т´рса, онда олар£а ¼ажеттiлiктi †тейтiн к†п м¥мкiндiктер ¼ажет емес. Жо¼, олай емес. Париждi¡, Лондонны¡ к†шелерiндегi кедейшiлiктен бас¼а емес, б„рi бiрдей. Сол ¼ыр£ызды¡ салма£ы ауыр – байлары „рдайым жарлылар£а †ктемдiгiн ж¥ргiзедi. Жекеменшiк туралы м„селелер, еш¼андайда бiреудi¡ к†мегiнсiз, кедейдi¡ ¼иын жа£дайдан с¥йреле¡деп шы£уы секiлдi жайттар аз емес» [43].

…рт¥рлi халы¼тарды¡ кедей шаруаларды¡ м¥шкiл жа£дайын Т†леубай Игiлiковтi¡ та£дырымен ¼атар ¼ойып суреттеген. Оны¡ жастайынан „ке-шешесiнi¡ к†мегiмен ´лтара¼тай жердi †¡деп, бидай, тары егiп, оны жинап ал£аннан кейiнгi †мiрi, асты£ы жиналып алын£ан †нiм отбасын к†ктемге дейiн алып шы£у£а жетпейтiнiн „¡гiмелейдi.

А.Гейнс ¼аза¼ты¡ б´рыннан берi келе жат¼ан ру iшiндегi, „сiресе байларды¡ кедейлер мен жарлы-жа¼ыбайларды¡ ¥стiнен ж¥ргiзген шексiз билiгi туралы да жазады. ½аза¼ арасында£ы «жа¼сы адам, бай адам, беделдi адам» деген синонимдiк с†здердi тек байлар£а £ана та£ылатыны, ¼аза¼ байлары мен орыс патшасыны¡ чиновниктерiнi¡ арасында£ы жа¼сы ¼арым-¼атынас та очеркшiнi ойландырады.

«Менi¡ бай¼ауымша, жа¼сы ¼ыр£ыз адамдары †здерiнi¡ ортасында „ке р†лiн ойнайды. Оларды¡ бойында ескiлiкке, консерватизмге деген бетб´рушылы¼ басым екенiн айта кету керек ж„не дiншiл келiп, тiптi фанатизмге дейiн барса да †здерiн жа¼сы сезiнедi. …кiмшiлiк алдында жа¼таушы болып, кейде †з пайдасы ¥шiн пара беретiн болса, кейде ¼арсы шы£ып жататыны да бар. Ал кейбiр жа£дайларда †з ¼андастарын да елемей, мансап¼а басы айналып жататыны баршылы¼. Ол „рине †здерiнi¡ „кiмшiлiк билiгi мен беделiне байланысты» [43,645]. А.Гейнс к†птеген бай-шонжарларды¡ езушi, ¥стемдiк етушi ж„не кейбiр моральды¼ iс-„рекеттерi ¼аза¼ а£артушы – демократтарыны¡ тарапынан ¥лкен ашу-ыза туы£ызып отыр£анын да тiлге тиек етедi. Ру аралы¼ ¼а¼ты£ыстар ж†нiнде, оны¡ iшiнде барымта м„селесiне очеркшi тек сын к†збен ¼арап ¼ана ¼оймай, публицист ретiнде де осыны¡ алдын алу жолдарын ´сынып, былай дейдi: «Тор£ай облысында£ы б´л келе¡сiздiктi¡ бетiн ¼айтару ¥шiн, т†релiктi, билiктi халы¼¼а беру, олар£а „дiл шешiм ¼абылдауы керек» [43,646].

А.Гейнс ¼аза¼ даласында£ы сайлау нау¼анында болатын пара берушiлiк, тамыр-танысты¼¼а жол беру, ¼айтсе де сайлауда же¡iп шы£уды ма¼сат т´т¼ан адамдармен де жеке с´хбаттас¼анын осы очеркiнен к†ремiз. Оларды¡ бойынан билiкке, мансап¼а деген ¼´штарлы¼ты бай¼а£ан автор б´л ¼´былысты шыншылды¼пен суреттей отырып, мынадай диалог ´сынады: «К¥шектi¡ шы¼¼аны сол едi, б†лмеге прапорщик кiрiп с„лем бердi. Б´л – Абылай ханнан тара£ан Жанаев Жант†ре едi. Со¡ынан ерген бес ¼ыр£ыз ж„не арасында тiлмашы бар.

• 
  Не, ерте¡ сiздерде сайлау ма?
  
• 
  Ия. ½азiр £ана губернатор бiзден с´лтанды¼¼а ¥ш кандидатты¡ аты – ж†нiн с´рады. Айтпа¼шы, кандидатты¼¼а Кiшкентаев пен мен аталдым. Кiшкентаев б¥гiн станцияны¡ ар£ы бетiне екi киiз ¥й ¼´рып жiберiп, екi жыл¼ы сойып, болысты¼ басшыларды ¼она¼ етiп к¥тiп жатыр. ‡зiне дауыс жинау ¥шiн „р¼айсысына 1200 сомнан бердi.
  
• 
  Б´л ассигнациямен бе?
  
• 
  Ия.
  
• 
  Кiшкентаев соншалы¼ты бай ма?
  
• 
  О, о! †те бай, - деп ¼ыр£ыздар Кiнкентаевты¡ байлы£ын мимикаларымен а¡£артып жатты.
  

- Бiз, - деп бастады. Жант†ре – губернатор£а Кiшкентаевты¡ халы¼ты насихаттап, пара берiп жат¼аны ж†нiнде ша£ым айт¼ымыз келедi. Барлы¼ с´лтандар бiздi жа¼тайды, ал ол болса волостной страшиндарды ашы¼ т¥рде сатып алып жатыр. Кiшкентаевты¡ айтуына ¼ара£анда ¼аралар а¼с¥йектерден биiк т´руы керек. Ж„не халы¼ сайлау кезiнде тек с´лтандарды¡ ордаларынан £ана емес, сонымен бiрге ¼араларды¡ iшiнен де сайлануын талап етедi» [42,273-274], - дейдi.

½аза¼ даласыны¡ д„л осындай сайлау ж¥йесiнi¡ келе¡сiз к†рiнiстерiне Шо¼ан У„лиханов та ку„ бол£ан. Жо£арыда£ы А.Гейнс очеркiнен келтiрiлген ¥зiндi †мiрден алын£ан шынайы к†рiнiстер. М´ндай ¼аза¼ даласында£ы келе¡сiздiктер туралы Ы.Алтынсарин, А.½´нанбаев шы£армаларында да жаз£ан болатын. Д„л осы та¼ырыпты ¼оз£а£ан ¼аза¼ты¡ да, орысты¡ да публицистерi идеялы¼ жа£ынан пiкiрлес, „рдайым ¼ара халы¼ты¡ жа£ында бола ж¥рiп, билеушi топтар£а шара ¼олдануды ´сын£ан. Ж„не осы келе¡сiздiктен ¼´тылуды¡ жолдарын к†рсетедi. …сiресе, ¼аза¼ ортасында£ы м´сылманшылды¼ты насихаттаушыларды¡ р†лi туралы ¼аза¼ а£артушылары мен А.Гейнс к†з¼арастары с„йкес келiп жатады. «М´хамедшiлдiк ¼ыр£ыз арасында аз уа¼ыт iшiнде жо£алып кетуi м¥мкiн едi», - деп ой тол£айды А.Гейнс. Бiра¼ Орта Азияда£ы м´сылмандарды¡ ¼айнар к†зi ж„не орталы£ы болып саналатын Б´¼арадан молдаларды¡ а£ылып келуi тек ¼ыр£ыздар£а £ана емес, к†ршi жат¼ан ханды¼тар мен Б´¼араны¡ иелiгiндегi елдерге де †здерiнi¡ „серлерiн тигiзуде. Б´л молдалар ¼ыр£ыздар£а м´сылманды¼ты¡ ал£ышарттарын т¥сiндiрiп, д´£а етудi, с¥релердi¡ т¥сiнiктемесiне с¥йенудi ´сынады. …рт¥рлi айла-т„сiлдер мен †здерiнi¡ сенiмдерiн ¼ыр£ыздарды¡ „дет-£´рпымен, нанымдарымен ´штастыра байланыстыр£ысы келдi» [42,275], - дейдi.

А.Гейнс ¼аза¼тарды¡ iшiндегi мына бiр жайт¼а ке¡iнен то¼талады: «½аза¼ хал¼ы к¥нделiктi †мiрдi¡ к¥йбеле¡ тiршiлiгiне ¼арамай, „рдайым талант иелерiн †те жо£ары ба£ала£ан. Болып жат¼ан ¼´былыстар мен жа£дайлар£а ерекше байыппен, а¼ылмен, парасаттылы¼пен ¼арап, тынымсыз е¡бек етумен †мiр с¥редi. Сонымен бiрге, †зiнi¡ т†лтумалы¼ м„дениетi мен ауыз „дебиетiндегi поэтикалы¼ лиро-эпос жырларын к†зiнi¡ ¼арашы£ындай ¼астерлеп, са¼тайды. К†п жылдар бой£ы ¼аза¼тармен ¼арым-¼атынас барысында к†зiмнi¡ жеткенi - ¼аза¼тарды¡ †те зерделi, зерек халы¼ екенi. Б´л ¼асиеттер халы¼ты болаша¼та ¥лкен жетiстiктерге жеткiзетiнiне к„мiл сенемiн» [42,685]. А.Гейнс ¼аза¼тарды¡ мiнезiндегi ¼асиеттер ¼атарына: ке¡пейiлдiлiк, шыншылды¼, мейiрiмдiлiк, ¼она¼жайлылы¼ты жат¼ызады. Сырт к†зге бiр ¼ара£анда к†шпелi халы¼ „леуметтiк-м„дени артта ¼алушылы¼ты бастан †ткiзе т´ра, бiрнеше £асырлар бойы ¼алыптас¼ан поэтикалы¼ †нерiн са¼та£анына та¡дана отырып, автор тiл †нерi ¼аза¼ хал¼ына туа бiткен ¼асиет екенiн ашы¼ мойындайды. …сiресе, А.Гейнстi¡ ¼аза¼ты¡ шешендiк †нерi туралы пiкiрi ¼ыз£ылы¼ты. «½аза¼тар бiр-бiрiмен „¡гiмелескенде а¼ыл-на¼ыл, ¼анатты с†здердi жиi ¼олданады. Ол бiр „деппен, м„нерлеп, екпiнмен айтылады. Vлкен адамдар соны бiр на¼ышына келтiре с†йлегенде, барлы¼ адамдар ты¡дау£а ынтызар болып т´ратыны бай¼алады»[42,79]. Очеркшi кейде тiптi, б´л с†з †нерiнi¡ „рт¥рлi ¼´рылымын, к†лемiн ¼арастыра келе, ¼аза¼ты¡ ¼ара †ле¡iн шексiз ¼аза¼ жерiне те¡еп, ¼аза¼ даласынан ал£ан „серiн ерекше бiр шабытпен суреттеп бередi. А.Гейнстi¡ «Киргизские очерки» шы£армасын ¼аза¼ хал¼ыны¡ ХIХ £асырды¡ 60-шы жылдарында£ы т´рмыс-тiршiлiгi, „леуметтiк жа£дайынан бiраз м„лiметтер беретiн, Ресейдегi сол кезе¡нi¡ демократиялы¼ публицистикасыны¡ жа£ымды ¼´былыстарына жат¼ызу£а болады.

ХIХ £асырды¡ екiншi жартысында пайда бол£ан Н.М.Ядринцевтi¡ «Восточные обозрения», И.И.Ефим-Мировицский «Оренбургский лист», «Сибирская газета», «Тургайская газета», «Русский Туркестан», сынды мерзiмдi басылымдарда ж¥йелi т¥рде публицистикалы¼ т´р£ыда ¼аза¼ хал¼ыны¡ тарихи даму м„селелерi мен †зектi проблемалары ¼арастырылып келген. М.М.Ядринцевтi¡ «Восточные обозрения» газетi ¼аза¼ хал¼ыны¡ жа£дайын, оларды¡ iшкi м„селелерiне тере¡ т¥сiнiстiкпен ¼арап, орыс патшасыны¡ отарлау саясатына ¼арапайым халы¼ты¡ к†з¼арасы туралы материалдарды ерекше ¼ызы£ушылы¼пен жариялады. Сонымен ¼атар, Орыс Географиялы¼ ¼о£амыны¡ басылымдары мен б†лек жина¼тарында ¼аза¼тар туралы „рт¥рлi м„селелер бойынша публицистикалы¼ материалдар к†птеп жары¼ к†рдi. Н.Г.Чернышевский мен оны¡ пiкiрлестерi м´ны †те жо£ары ба£алады. Себебi, б´л ма¼алалар мазм´нында к†п ´лтты Ресейдi¡ келе¡сiз, ¼иын, к¥нделiктi †мiр ¼´былыстарын ашы¼ т¥рде к†рсетiп, ¥лкен м„селелер к†терiп отыр£аны м„лiм.

µза¼ уа¼ыттар бойы ¼аза¼ та¼ырыбын „рт¥рлi аспектiлерде, „рт¥рлi формаларда берiп келген Н.Г.Потанин, Н.М.Ядринцев, М.И.Венюков ж„не В.Г.Короленконы¡ публицистикасынан да орын алып, †зi бас¼аратын «Русское богатство» журналында жары¼ к†рдi. Сонымен бiрге бiр ¼атар жазушыларды¡ да к†п ой-т´жырымдарынан к†рiнiп жат¼аны аян.

1860 жыл£ы «Русский вестникте» айту£а т´рарлы¼ Павел Небольсиннi¡ «Путешествующие киргизы» шы£армасына ¼атысты сыни ма¼аласы болып есептелдi. М´нда бiр авторды¡ екiншi бiр автор£а сын айту м„селесi емес, керiсiнше, оларды¡ не£´рлым о¼ырманды ¼аза¼ты¡ талантты, бiлiмдi †кiлдерiмен жа¼ыныра¼ таныстыру едi. П.Небольсин мен А.Плотников б´дан б´рын к†шпелi ¼аза¼тар туралы жа£ымсыз, д´рыс емес, жал£ан м„лiметтердi жойып, оларды¡ бiлiмге, †ркениетке деген зор ¼´лшыныс бай¼ататынын баса айтып, бойларында таби£и туа бiткен ¼асиет бар екенiн к†рсеттi.

П.И.Небольсин Санк-Петербург университетiн бiтiрген, Ресейде жо£ары лауазымды ¼ызметтер ат¼ар£ан этнограф, £алым, публицист. ½аза¼ баспас†зiнi¡ тарихын зерттеушi £алым ½.Аллаберген: «ХIХ £асырда£ы Ресей басылымдарында жариялан£ан П.И.Небольсиннi¡ е¡бектерiне ден јойЈанда „сiресе, б´л авторды¡ ¼аза¼тар м„селесiн ерекше зерттегендiгiн ай¼ын а¡£ару£а болады. Ол ¼аза¼ хал¼ыны¡ тарихын, „дет-£´рпын, ´лтты¼ м„дениетiнi¡ даму жолдарын к†рсету ма¼сатында сол кездi¡ †зiнде д´рыс, „рi батыл пiкiрлер айт¼ан» [31,118], -деп т´жырымдайды. Шынды£ында да П.И.Небольсиннi¡ «Волганы¡ т†менгi са£асында£ылар туралы» [44], «Жиhангер ¼ыр£ыздар» [45] деген очерктерiнде ¼аза¼тарды¡ шы£у тегi, халы¼ты¡ жалпы т´рмысы жайында к†птеген ¼´нды м„лiметтер бере отырып, казактарды¡ ¼аза¼ хал¼ына жасап отыр£ан зорлы¼-зомбылы£ына ашынып, ¼арсылы¼ бiлдiредi. ½орытындылай айтјанда, ХVIII-ХIХ £асырларда£ы Ресей басылымдарында ¼аза¼ та¼ырыбына ке¡iнен орын берiлiп, отарлау саясатыны¡ ж¥генсiздiгiн, жергiлiктi халы¼ты¡ нашар т´рмысын, „дет-£´рпын, салт-санасын зерделей жазып, осы проблемаларды шешу жолдарын ашып к†рсетедi.