Очерк - «јос мiндеттi» жанр

Очерк - «јос мiндеттi» жанр

Очеркте ‘‘жекелiк жа£дайы’’ ж„не ‘‘характерлер талдауы мен берiлген типтер психикасы’’ болса да, романмен те¡есе алмайды. Романда характерлер мен жа£дайлар сол романды ´стап т´р£ан ‘‘тiрек’’ болып табылады. Ал, очерктi¡ ‘‘тiрегi’’ – та¼ырыпты¡ публицистикалы¼ ба£ыты, барлы¼ компоненттердi¡, соны¡ iшiнде ‘‘жекелiк жа£дай’’мен ‘‘характер талдауы ж„не типтер психикасына’’, публицистикалы¼ ма¼сат ба£ынуы шарт. Очерктегi жекелiк жа£дай – публицистикалы¼ зерттеудi¡ материалы. Б´л ма£ынада очерк публицистикалы¼ шы£арма£а те¡.

Бiр жаЈынан очерк - ‘‘жедел’’ ж„не эстетикалыј тыс функциясы бар жанр, с†з †нерiне т„н бейнелердi, эстетикалы¼ ба£аларды типтеу белгiлерi ж„не сюжеттiк, композициялы¼ ¼´рылысы, стиль мен тiлдi¡ ерекшелiктерi бар с†з †нерiнi¡ бiр ¼´былысы. …дебиеттегi очерк жанрыны¡ орнын на¼ты т¥сiнбеушiлiктi¡ себебi, бiздi¡ ¼исыншыларымыз жиi т´йы¼¼а тiреле беруiнде жатса керек. ½азiр очеркшiлердi¡ †з ма¼алаларында очеркте публицистiлiктi¡, не та£ы бас¼аларды¡ да ‘‘†нерден тыс’’ жанрларды¡ белгiлерi барлы£ын мойындау очерктi ¼асиеттер мен арты¼шылы¼тардан айырады деп ¼ор¼ып, очерктi ‘‘таза’’ к†ркемдiк жанр деп жазып ж¥р. …рине, оны мойындау жанр iшiнде публицистика мен £ылым ж„не к†ркем „дебиеттi¡ элементтерiнi¡ байланысы, осы ар¼ылы очерк типi аны¼талуы жайында£ы м„селенi шешпейдi, ¼айта шиеленестiре т¥седi.

Очерк – публицистика мен к†ркем „дебиет †нерiнi¡ к†п ¼ырлы жанры. Бiра¼ бiздi¡ баспас†здегi очерк жанрыны¡ тiрлiгi б´л даусыз жайды¡ жеткiлiктi ме¡герiлмегенiн к†рсетедi.

…лi к¥нге дейiн очеркте публицистiк белгiлер, £ылыми элементтер ж„не зерттеу белгiлерi ай¼ын к†рiнiп т´рса да, ол к†ркем „дебиеттi¡ б†лiнбес б†лшегi болып ¼ала бередi деген т¥сiнiктi к¥респен ¼айтарып алып ж¥рмiз. Ал, очерк жанрында£ы шы£армалар „дебиет тарихында ма¡ызды орын иемденгенi соншалы¼, оларды „дебиет тарихы к†рiнiсiнi¡ толы¼ты£ын б´збай алып тастау м¥мкiн емес. Неге очерктi †нер жанрлары ¼атарынан алып тастау£а болмайды? ‡йткенi, оны¡ газет, не журнал ма¼аласынан, корреспонденциядан айырмашылы£ы - онда£ы дерек, iшкi мазм´н, ‘‘деректер психологиясы’’ к†ркемдiк жа£ынан ¼орытатын к¥ш ¼ызметiн ат¼аратын очерк бейнесiнi¡ материалы болып есептеледi.

‘‘Кез-келген деректi¡ м„нi - оны¡ дерек екендiгiнде емес, оны¡ ма£ынасында. Егер а¼ын сол деректi¡ ма£ынасын ´стап ала бiлсе ж„не сол ма£ынамен ¼ырлы хрустальды¡ с„улесiндей, деректi жары¼тандыра алса, онда ол дерек м„¡гi „сем’’ [81,354],- деп В.Г.Белинский осы туралы айтпады ма?

Ал М.Горький ше? ‘‘Дерек – б´л „лi а¼и¼ат емес, ол – на£ыз †нердi¡ а¼и¼атынан жасалатын, ¼´йылатын шикiзат ¼ана’’ [60,296].

Очеркте деректер бейнелер ар¼ылы ма£ына£а ие болады. Публицистiк ‘‘мазм´н£а ие болу’’ – очерктi¡ ерекшелiгi екенiн ескере отырып, оны †зге де публицистикалыј жанрлармен салыстырып к†рейiк. Себебi, публицистiк ма¼ала мен корреспонденцияда£ы журналистердi¡ шексiз ж„не те¡iздей буыр¼ан£ан ¼о£ам †мiрiнен ал£ан деректi материалдары †здерiнше мазм´ндылы£ы ж„не жалындылы£ымен ‘‘„серлендiруi’’ м¥мкiн. Бiра¼, к†ркем очерк авторынан †мiр шынды£ына к†ркем ма£ына беру к¥тiледi. Осындай ма£ына£а м´¼таж деректi материалдарды¡ жа¡алы£ы, к†лемдiк жетiлдiру, к†ркемдiк жа¡алы¼ ашу мiндеттерiн ж¥ктейдi. Очеркист †з †мiрiнде бай¼а£андарын тере¡, „рi д„л к†ркем бейнелеуi ¥шiн шы£армашылы¼пен ж´мыс iстеуi тиiс. ½азiргi заман очерктерiнде бҐгiнгi ¼о£ам£а т„н адамдарды¡, адамзатты¡ жа¡а бейнелерi жасал£ан.

Бiздi¡ „дебиетiмiзде автор ¼о£ам †мiрiн зерттей отырып ж„не ба¼ыла£андарына с¥йенiп, „леуметтiк ¼орытынды жаса£ан ж„не даралы¼ ай¼ындылы¼¼а, к¥ш-жiгерге, мазм´ндылы¼¼а жеткен, о¼ырманын же¡iл, о¡ай табатын танымды¼ материалдан т´ратын ¥здiк очерктер ту£ызып отыр£ан.

Жалпы очерктiЎ алды¡£ы ¼атарда£ы реалистiк д„ст¥рлерiн ерекшелендiретiн к†ркемдiк стильдi¡ негiзгi ерекшелiктерi †мiрдi тере¡ индивидуалды¼ т´р£ыдан ¼абылдауда, †мiрдi суреттеу мен зерттеудi¡ реалистiк ма¼саттары мен за¡дарына адалды¼та, †мiр шынды£ыны¡ а¼и¼атты ж„не толы¼ к†рiнiсiн жасауда. Очерктi¡ ерекшелiктерiнi¡ ай¼ынды£ы соншалы¼, очерктi к†ркем жанрлардан алып тастау да, сол жанр арнасына ¼осып жiберу де ¼иын болып отыр. Осылай ету, жанрды¡ ерекшелiктерiн жойып жiбере ме? ‡мiр ¼´былыстарына жа¡а к†з¼араспен јарап ж„не к†ркем „дебиет ¥шiн жа¡ар£ан ¥лгiлердi¡ ¼айнары ретiнде очерк те жетекшi орынды иемденедi.

К†ркем очеркте деректер жа¡а мазмґнЈа †мiрге ие болады, ж„не очерк к†ркем шы£арманы¡ эстетикалы¼ мiндет-миссиясын орындайды.

К†ркем очерктi¡ ерекшелiгi бейнеленетiн жа£дайлар£а с¥йенгенмен, екпiн ой-пiкiрге т¥седi. Осындай „дебиеттегi ¼´былыстар жайлы мынадай топшылау айту£а болатын сия¼ты. F.М¥сiреповтi¡ Амангелдi Иманов туралы жаз£ан «Батыр большевик Амангелдi», «Батырды¡ биiк т´л£асы» атты очерктер циклында автор а¼ыл-ойды поэзия£а дейiн жеткiзедi, †з пiкiрiн бейнелерiне, †зiнi¡ бай¼а£андарын драмалы¼ ¼имылдармен орындалатын к†рiнiске айналдыр£ан. ½андай †мiр шынды£ына деген адалды¼, ¼андай тере¡ ой, ¼андай ¼имылдар бiрлiгi, ¼аншама а¼ыл, „зiл, †ткiр с†здер, сезiм бар б´л шы£армада! Егер б´л кездейсо¼ т„жiрибе немесе автор£а жат „деби т¥рдегi к¥тпеген с„т, жемiс болмай, болаша¼та д¥ниеге келуi тиiс осы тектес шы£армаларды¡ кепiлi болса, онда бiз о¼ырманды м¥лде жа¡а т¥рдi ойлап тап¼ан ерекше дарын иесiн тап¼анды£ымен ¼´ты¼тай алармыз.

‘‘1847 жыл£ы орыс „дебиетiне к†з¼араста’’ В.Г.Белинский: ‘‘Ойды¡ ´лылы£ы – оны¡ талантыны¡ басты к¥шi, дарынны¡ екiншi, к†мекшi к¥шi †мiр ¼´былыстарын шынайы бейнелеудi¡ к†ркемдiк ¥лгiсiнде. Егер бiрiншiсiн алып тастаса¡ыз, екiншiсi оны¡ ерекше ¼айраткерлiгi ¥шiн тым шамасыз, ¼уатсыз болар едi. Оны¡ ¼айраткерлiгi - а¼ыл-жетекшi, ал ¼иял екiншi орында£ы †нердi¡ ерекше формасын †мiрге „келедi. Б´л ерекшелiктерге к†¡iл аз б†лiнедi’’ [81,318],- деген болатын.

А.Н. Добролюбов та осындай т¥рдегi образды жасауды¡ м¥мкiндiгiн айтады. Ол м´ны £ылымны¡ поэзия£а ене бастауымен байланыстырады. ‘‘Е¡ биiк ойларды тiрi образдар£а айналдыру ж„не осымен ¼атар барлы¼ н„рседе, †мiрдi¡ жеке ж„не кездейсо¼ деректерiнi¡ †зiнде биiк, орта¼ ма£ынаны сезiну – £ылым мен поэзияны¡ толы¼ бiрiгуiн к†рсететiн ж„не „лi ешкiм жете ¼ойма£ан идеал’’ [82,40],- деп жазады .

И„, очеркте басты ой, идея, тенденция, „леуметтiк проблемалар к†бiнесе ерекше б†лiнiп, очерк типiне с„йкес ашы¼ берiледi. Очерк ‘‘майданында£ы’’ кейбiр ¼айраткерлерiмiз очерктi¡ б´л ерекшелiктерiн жа¼сы т¥сiнедi.

‘‘Суреткер †зiнi¡ еркiндiгiн кейбiр ба£ыттарда шектеуге м„жб¥р болатын „дебиеттi¡ ¥лкен саласы бар [83],- дейдi £алым Б.Агапов. Б´£ан оны †мiрде орын ал£ан о¼и£аларды на¼ты бейнелеу тiлегi немесе †мiрде бар на¼ты †мiр с¥рген адамны¡ портретiн жазу ма¼саты не кейде автор алдына ¼ой£ан, м„селен, о¼ырман санасына на¼ты белгiленген идеяны жеткiзу, оны тек †нер £ана емес, £ылыми ¼´ралдармен д„лелдеп, сендiру секiлдi ерекше мiндеттер м„жб¥р етедi. Б.Майлин, I.ЖансҐгiров, М.…уезовтi¡ очерктiк прозасы, F.М¥сiрепов, С.М´¼анов, F.М´стафиннi¡ к†птеген очерктерi осылай †мiрге келген.

Ѕазiргi очерк †зiнi¡ алдында т´р£ан идеялы¼-к†ркемдiк талаптар£а жауап бере алады деп айта алмаса¼ та, онда ол осы ба£ытта бiршама с„ттi ¼адамдар жасады деуге негiз бар. Журнал ж„не газет беттерiнен тiлi орамды, сипаттамалы¼, †мiрдi¡ „рт¥рлi саласын салтанатты, к†рнектi етiп к†рсететiн очерк жойылып барады. ½азiр баспас†з беттерiнде †мiрдi¡ тере¡, „рi к¥рделi ¼атпарларын шыншылды¼пен ашып к†рсететiн ж„не саяси, ауылшаруашылы¼, идеологиялы¼, моральды¼ †зектi проблемаларды батыл ¼оз£айтын очерктер к†бейе бастады деп айту ¼иын. Очерктi¡ к†ркемдiк жетiлуi оны¡ жетiстiктерiнi¡ ма¡ыздылы£ыны¡ ай£а£ы ж„не кепiлi.

Очерктi¡ ¼´нды белгiсi – шыншылдылы£ы, деректiлiгi. Деректi очерктi¡ дамуында со¡£ы кездерi оны¡ жеке та¼ырып аясында тере¡ м„нiне жеткен публицистикалы¼ лирикамен байытылуы а¡£арылады.

Б¥гiнде о¼ырмандарды¡ газет-журнал беттерiнде очерк ар¼ылы ¼о£амда£ы жа¡а жа£дай£а, жа¡а моральды-этикалы¼ талап д„режесiне байланысты †мiрге келген маманды¼ иелерiмен ж¥здесуi сирексiгенi белгiлi.

О¼ырмандар ¼ызы£ушылы¼ бiлдiрiп отыр£ан моральды¼-педагогикалы¼ та¼ырыпта£ы очерктер де †мiр с¥рiп келедi, жетiлу ¥стiнде. …рт¥рлi ¥гiт-насихат та¼ырыбына арнал£ан очерктер де ¼айта туып, жа¡арып жатса, н´р ¥стiне н´р болар едi.

Публицистика †зiнi¡ ма¡ызын са¼тай отырып, †нерге айнала алады: егер ол ¥лкен идеялармен адам£а т„н ´лы сезiмге толы болса ж„не †зiнi¡ ‘‘шынайы’’, я£ни жазушы£а т„н образды т¥рге, ма£ына£а ие болса †з мiндетiн орында£аны.

Шынды£ында очерк – барлау. Бiра¼ ол барлау ¼´р£а¼ деректердi жеткiзуге емес, †мiрдi „бден зерттеп, †з шы£армашылы£ымен †мiрдi жа¡арту£а белсендi араласатын жазушы ¼аламы к†мегiмен †мiрдi¡ суретiн салу£а ´мтылады.

Егер осы к†з¼арас ¼ата¡ ´сталса, онда очеркке материалдарды алдын ала жинастыру ретiнде, не „дебиеттегi оны¡ хаттамалар б†лiмi ретiнде ¼арайтын, менсiнбейтiн, менменшiл к†з¼арастар жойылар едi.

Онымен ¼оса очерктiЎ к¥рескерлiк †ткiрлiгiн ж„не белсендi ¼ызметiн т¥сiнбей, не есепке алмай к†ркем жанрлар£а ¼оса салатын ¼ате ‘‘јисындар’’ да жо£алады.

Очерк тҐрi мен даму жолы.

Очерк алдында тґрЈан м„селенiЎ јиындыЈы мен жаЎалыЈы оныЎ формасыныЎ (пiшiнiнiЎ) „р алуандыЈын айјындайды.

К†птеген жазушылар очерк Ґшiн, кездесуден туЈан ойлар мен ассоциацияларЈа тiкелей „серде жазылЈан еркiн форманы таЎдайды. Алайда олар јызыЈушылыј јатынасын айјын к†рсете отырып, †з баядауын iшкi дара тајырыпја, дара бейнеге баЈындырады.

Кейде очерк жазушылар белгiлi адамдармен кездесуiн корреспонденция тҐрiнде де жазады. Алайда олар баяндауЈа типтiк уајытты таЎдап алады. Олар адам †мiрiнiЎ маЎызды к†рiнiстерiн, оныЎ еЎбекке, јоЈамЈа деген јатынасын тереЎ баяндауЈа ґмтылады. Мґндай жаЈдайда корреспонденция очеркке ґласады.

Басја жаЈдайда †зiнiЎ белгiлерi мен элементтерiне јарай публицистикалыј мајалаЈа немесе јысја философиялыј трактатја ґјсас очерктiк баяндау туады. Бiрај бґл жаЈдайда жазушыныЎ жеке ойы, оныЎ кiсiлiгi ж„не ајијат пен сол кезеЎ адамыныЎ маЎызды м„селелерiне к†Ўiл аударуы заЎды јґбылыс. Автор †зiнiЎ жеке к†зјарасына сҐйене отырып, †мiр јґбылыстарына „леуметтiк-философиялыј синтез жасауЈа ґмтылады.

Очеркистер †мiрдегi жиi к†рiнiстердi диалог, пейзаж суреттеулерiнде жандандыра отырып †з шыЈармасына, „Ўгiмеге †те жајын баяндау формасын бередi. Психологиялыј проблематиканы мајсат тґтпай-ај, олар адамдарЈа, фактi мен ојиЈаЈа д„лме-д„л, †ткiр публицистикалыј баЈа бередi. Сонымен јатар баяндауды †ткiр публицистикалыј проблемаЈа баЈындырады. Бґл „Ўгiменi очерктен айырып тґратын бiрден-бiр ерекшелiк.

Бiр-бiрiне бiрiкпейтiн, биографиялыј повесть жанрына жајын баяндау формасын туЈызуЈа мҐмкiндiк бередi.

Публицистикалыј толымдылыјты сајтай отырып, жазушы Ґлгеруге тырысу, б„рiн к†руге, есте сајтау јабiлетiн к†рсетедi. Мґндай очерктi туЈызу Ґшiн жазушыныЎ Ґлкен „деби таланты болуы керек.

Документтi очерктiЎ мҐмкiндiгi, бiздiЎ „дебиетiмiзде таусылмайды. ОчерктiЎ бґл тҐрi жер жҐзiн тануЈа јызмет ете алар едi. Сондай-ај †мiрiмiзге, еЎбек пен шыЈармашылыјја поэзия бередi. Очерк †мiрдiЎ шындыј „лемiн философиялыј ой формасында емес, б„рiне таныс фактiлер мен јґбылыстарЈа сҐйене отырып игередi.

СоЎЈы жылдары документтi очерктiЎ даму барысында, оныЎ публицистикалыј лирика, жеке тајырыппен молайЈанын байјауЈа болады. Бґл кезеЎ «Новый мир» журналында жарыј к†рген О.БерггольцтiЎ «Поездка прошлого года» очеркiнен байјалады. (Кейiн бґл шыЈарма «Дневные звезды» кiтабына енген). Мґнда автор балалыј „серден арыла отырып, †мiрге шынайы образ бередi.

Бiр јызыЈы Берггольц †зiнiЎ јысја хаттары шыјјан „деби д„стҐрлердi мойындайды. Ол ГерценнiЎ «Обо всем в этой книге (речь идет о «Былом и думах» Герцена.) написано с той идейной прямотой, с тем личным страсным отношением, с той «субьективностью», которая и является одной из существеннейших сторон партийности художника. И все пропитано кровью сердца, и все – сокрушительной силы пропаганда! ... И вот это и есть та традиция, которую – я утверждаю – на новой идейной основе, новыми средствами продолжила и углубила советская литература и должна будет продолжат и углублять!» - деген с†здерiн есiне тҐсiредi.

Лирика – публицистикалыј толыјтырылЈан јґжаттыј очерктiЎ типтiк Ґлгiсi осындай. …дебиеттiЎ алтын јорына енген белгiлi шыЈармалардыЎ авторлары да осы жолмен жазЈан. Атап айтсај М.…уезов ж„не С.Мґјанов.

Бґл жазушылар очерктерiнде публицистикалыј толымдылыјты сајтай отырып, адам бейнесiн Ґлкен шеберлiкпен жасайды. Ж„не де оныЎ †мiрiндегi маЎызды жґмысымен байланыстырады. Халыј †мiрiндегi Јылыми шыЈармашылыј, Ґлкен зерттеу жґмыстарыныЎ пафосын к†рсету десек, бґл Јылыми – к†ркем очерктiЎ басты мiндетi.

Бґл очерктердегi баяндау негiзiнде бiр немесе бiрнеше Јылыми м„селелердiЎ јатарын тҐсiндiру де жиi к†рiнiс табады. Ал жазушылар мґндай жарјын образдарда ЈалымдардыЎ ой лабораториясы мен адамдардыЎ Јылым жолындаЈы туЈан јиындыјтарын ашады. Мiне, осы жаЈдайда баяндау к†ркем очеркке айналады.

КеЎестiк очерк, алдыЎЈы јатарлы классикалыј очерк д„стҐрлерiн жалЈастыра отырып дамытјан. ¤ылыми-к†ркем очеркте кҐнделiктi †мiрдiЎ ерекшелiгiн, психологиясын, „ртҐрлi халыјтардыЎ м„дениетiн сайЈызады. Танымдыј ж„не бейнелеушi кезеЎдердi (момент) кеЎiнен јамтып, бейбiтшiлiк пен демократия идеясын да насихаттайды. Бґл бiздегi барлыј очерктiЎ толыј тiзiмi емес. Ѕазiргi „р алуан очерк формалары, ертеректегi „дебиетте мҐлдем болмаЈан. Очерк тҐрлерi мен оныЎ даму жолын ґЈыну Ґшiн очерк тарихынан, јызыјты да Ґлгi алатын мысал келтiрейiк. Ресейдегi „деби к†пшiлiк очерк ХIХ ЈасырдыЎ 40-шы жылдары жазылды. БґЈан негiз М.Герцен мен А.ТургеневтiЎ очерктерi. Ѕазај „дебиетiндегi очерк Ш. У„лиханов пен Ы.Алтынсарин шыЈармашылыјтары арјылы бiзге жеттi. Мiне, осы шыЈармалар очерк проблемаларын шешуге ыјпал еттi. 40-шы жылдары Ресейдегi феодалдыј крепостнойлыј јґрылыстыЎ ыдырап, капиталистiк јатынастыЎ †сiп келе жатјан жылдары. ЅоЈамдыј †мiрде дамып келе жатјан жаЎа †ндiрiстiк кҐш пен ескi крепостнойлыј †ндiрiстiк јатынастыЎ арасындаЈы дау туды. Бґл дау, тек революциялыј жолмен шешiлетiн едi. ЖаЎа јоЈамдыј жаЈдайда, елдiЎ саяси ж„не м„дени †мiрiне жаЎа јоЈамдыј кҐш келедi – разночиндер, сонымен јатар революциялыј демократиялыј идеологияныЎ јґрылып жатјан кезiнде „дебиеттiЎ кескiн-кейпi †згередi. Ол демократиялыј ојырманЈа бет бґра отырып, оЈан жаЎа идеялы маЈына мен жаЎа „деби форма „келедi.

ГерценнiЎ «Капризы раздумьесi» 1843 жылдан 1847 жылЈа дейiн басылып тґрды, ж„не бiрен-сарандап Г.В.БелинскийдiЎ «Петербургский сборнигiне» де кiрдi. Бґл басылымдар автор ойыныЎ кҐштiлiгiнен ж„не †зiндiк бояу, бейнелерiмен ојырман назарын аударып, стильдiк, тiлдiк „семдiкпен ойын најты жеткiзiп отырЈан.

«Капризы и раздумье» циклы реакцияшыл славянофильдiк сынЈа ґшырайды. Олар бґдан тек мынаны к†редi «болезнь мысли господина Искандера, выражающуюся в больной его фразе»,- дейдi. «Капризы и раздумьенi» Белинский былай деп аныјтап берген болатын: «род заметок и афористических размышлений о жизни, исполненных ума и оригинальности во взгляде и изложении».

АяЈында баяндаудыЎ жаЎа т„сiлi, «Письмах из Avenue Marigny-дегi» саяхаттыј бајылауЈа тура јолданЈан болып шыјты. Кейiн бґл шыЈарма «Письма из Франции и Италии» аталып, Герцендiк очерктiЎ алЈашјы Ґлгiлерiн јґраЈан.

ГерценнiЎ «Путевые письма» очеркiнде †мiрдi байјауынан туЈан, кҐштi, шынайы ойдыЎ, †мiр јґбылыстарын к†рiп, оны есте сајтаудыЎ керемет Ґлгiсiн к†ре аламыз. ГерценнiЎ †зi, бiз айтып †ткендей «врасплох остановленные и наскоро закрепленные впечатление» деп мiнездеме бередi. Бґл сонда јандай „сер? Герцен ФранцияЈа 1848 жылы революциялыј ојиЈа јарсаЎында келедi. Ол Луи ФилипптiЎ монархиясын, жан тҐршiгетiн кедейлiктi, саудадаЈы ґятсыз дырдуларды, контрреволюциялыј буржуазияныЎ арам пиЈылын, оныЎ тојмейiлсiп, халыјпен санаспауын, јарапайым халыјты менсiнбеуiн к†редi.

«Письмах из Франции и Италии» шыЈармасында Герцен †зiнiЎ Еуропамен кездесуiнiЎ «к†Ўiлдi басталуын» айта келе, кейiн ол рухани кедейленген ж„не контрреволюциялыј буржуазияныЎ ыјыласты з„бiрлейтiн – ел ретiнде к†рсетедi. СоЎында †зiн опат болудан алып јалЈан Ресейге деген сенiм деп јорытады.

Белгiлi адамдардыЎ гастролi туралы сенсациялыј хабарлар мен жаЎалыјтарЈа жҐгiрiп жҐрген орыс очеркшiлерi очеркке себеп таба алмаЈандыјтан тојтайды. Герцен оныЎ былыЈын мҐлдем басја дҐниеге јарсы јояды: алдында ашылЈан †мiрге, ондаЈы негiздi к†руге, тереЎ тҐсiнуге шајырады. Жазушы француз јызметшiсiнiЎ, Париждiк еЎбек адамыныЎ портретiн жасай отырып, оныЎ адамгершiлiгiне табынады. Француз жґмысшысыныЎ тґрмысын, мiнезiн суреттейдi, тґрмысына јарамай iшкi дҐниесiнiЎ жоЈарылыЈына јайран јалады: «что за уважение женщине, что за трогательные внимания детям!».

Герцен ФранциядаЈы буржуазиялыј театр †нерiнiЎ д†рекiлiгiн, оныЎ м„дениет пен халыј †мiрiнен алшајтыЈын, репертуарыныЎ, сатирасыныЎ д†рекiлiгiн, ерсi „зiлiн ашып бередi.

Герцен хаттарынан, †ткiр „леуметтiк-саяси ж„не „леуметтiк философиялыј проблемалар к†рiнiп, автордыЎ кейбiр ойларын, достары «Современник» беттерiнде талјылайды. ГерценнiЎ Јылым мен „дебиеттi, поэзия мен публицистиканы бойына сыйЈызып тґрЈан жазу м„нерiн толыј мойындайды.

ОчерктiЎ жанрлыј сипаты

ОчерктiЎ идеясын бейнемен Ґйлестiру, тҐрлi “м„лiметтердi” шеберлiкпен јолдану шешiлмейтiн н„рсе емес. Мґны шеберлерден Ґйрену шарт. Идеялы мазмґн ојырманЈа типтендiрудiЎ к†ркемдiк јґралдары: бейнелiлiк, б†лшек, портрет, тiлдiк характеристика, пейзаж, жеке к†зјарас, сюжет т.б. сияјты к†ркем публицистикалыј шыЈармаларЈа т„н жинајтауды пайдалану арјылы саралау мен пайымдау, д„лелдемелер, сан, цитата, тарихи паралель, аналогия арјылы берiледi. Ајпарат пен м„лiметтердi очеркшi ајијаттан, †зiнiЎ жеке т„жiрибесiнен, јойын д„птерi мен тҐрлi ајпарат к†здерiнен алады. Ол †мiр аЈымын бар зейiнiмен бајылай отырып, бҐгiнгi кҐн туралы жазады. “Ол Ґшiн адамдармен јарым-јатынасты Ґзбей, ајпарат жинап, кҐнделiктi баспас†з жаЎалыЈымен танысып, соЎЈы Јылым жетiстiктермен де таныс болуы јажет. Очерк жазушы †з жазбаларын жаЎа м„лiметтер мен иллюстрациялармен толыјтырып отыруы да †з к†мегiн тигiзедi” [84],-дейдi Јалым-журналист Г.Сагал.

“Мен Ґшiн еЎ басты н„рсе – мҐмкiндiгiнше к†п м„лiмет жинау. Бґл жазып алЈан м„лiметтерiм очерк, мајала, репортаж, корреспонденция жазуда к†п к†мегiн тигiзедi. ‡зiмнiЎ јойын д„птерiме сандар мен кiсi аттарын, маЎызы бар деректер мен д„лелдердi енгiземiн. Кездесуге келетiн адамныЎ киiмi мен бет-„лпетiн суреттеуге к†п к†Ўiл б†лемiн. Пейзаж суреттеуге де ерекше орын беремiн. Менде осы кезге дейiн јойын д„птерлер мен блокноттардыЎ к†п жиналЈаны соншалыј, тiптi мен олардыЎ астында јалып јоямын ба деп јорјатынмын. Бiрај олардыЎ б„рi аса жинајылыјпен орналасјан, керек кезiнде iшiнен м„лiметтер оЎай табыла јояды” [84,46],-деген журналист пiкiрiне толыј јосылуЈа болады.

Ал, Г.РадовтыЎ айтуы бойынша, ол блокнотты аз јолданЈан. “МаЈан не айтса, соны ґЈып јалуЈа тырысамын,-дейдi автор. Егер ауданЈа ґзај мерзiмге келсем, келесi кҐнi таЎертеЎ ойымда не јалса, соны јойын д„птерiме тҐсiремiн. К†бiнесе блокнотыма ерекше ґнаЈан с†здердi, цитаталарды жазамын. Мен †зiмнiЎ есе сајтау јабiлетiме сенемiн. Ол керектi н„рселердi ґЈып, керексiздерiн елеусiз јалдырады” [84,136].

Типтiк характердiЎ †мiршеЎдiгi мен тереЎдiгi очеркшiнiЎ †мiрмен байланысына, к†зјарасы мен ой-танымына, шеберлiгiне байланысты. Очерктегi адам бейнесiн жасаудаЈы маЎызды шарт кейiпкердiЎ мiнез-јґлјындаЈы ерекшелiктерi жајсы к†рiнетiн жерлерiн айјын бейнелеу болып табылады. Бґл жерде типтiк характердi ашуда кейiпкердiЎ портретi мен оныЎ к†зге к†рiнер ерекшелiктерiне ојырман назарын аудара бiлу маЎызды р†л атјарады. Шебер очеркшiлердiЎ портреттiк сипаттамасында тереЎ публицистикалыј маЈына жатады. Очеркте бейнелеумен бiрге пайымдау, бейнемен бiрге ой жҐредi. БейнелеудiЎ басја тҐрлерi сияјты портреттiЎ негiзiн де б†лшек (деталь) јґрайды.

Очеркист †мiрдiЎ барлыј элементтерiн бейнелей алмайды, †йткенi, ол шексiз. Сондыјтан еЎ маЎызды, ајпарат к†зi мол м„лiметтердi Јана топтайды.

ТипизацияныЎ еЎ шыншыл, маЎызы бар јґралы – б†лшек (деталь) екенiнде дау жој. Б†лшектi шеберлiкпен јолдана бiлу †мiрдегi шындыјты бейнелеуге мҐмкiндiк бередi. Тґрајты б†лшектер †мiрдi абстрактылы емес, жеке к†рсетедi. Ал, ґсај, бiрај јызыјты бајылауларды жинајтау (обобщение) кҐшiн бiрiктiрген кезде Јана очеркте јызыјты б†лшек орын алады. Бiрај кей кезде очеркшiлер басты маЈынаны ашпайтын, бейнеден де, шыЈарманыЎ идеясынан да алшај жатјан б†лшектермен „уестенедi. Мысалы, “орта бойлы, бет-„лпетi к„дiмгiдей, басында б†рiк, ерекше белгiлерi жој”, - деген сияјты бейнелеу не бере алады? …Ўгiмеге сияјты очеркке де ерекше белгiлер мен маЎызды б†лшектер керек-ај.

‡мiр мен адамдарды маЎызды б†лшектер арјылы бейнелеу олардыЎ iшкi мазмґны, болмысы, кейiпкерлердiЎ к†зјарастары мен психологиясыныЎ к†рiнуi Ґшiн јажет. Тґрајты б†лшек портреттiЎ аяјталуына к†мек бередi, бейненi айјын, сезiмтал етiп к†рсетедi.

Б.МайлиннiЎ “Жасасын Мґсабай!” очеркiндегi Мґсабайды жазушы былай суреттейдi: “Ѕґрысјан јара жiгiт. С†зге жомарт, ертеден јара кешке дейiн с†йлесе шаршамайды, †з с†зiнен басјаЈа јґлај салмайтын да мiнезi бар” [85,224]. Ал ¤.МґстафиннiЎ “АлыптыЎ кереметтерi” очеркiндегi Нґртазаґлы Жґмабек бейнесiн сомдау барысында жазушы тґрајты б†лшектер пайдаланЈан: “... јара аЈаштай јатыЎјы, бурыл шаш, јара шґбар жiгiт” [86,297] десе, М.…уезовтiЎ “Жуалы колхозшысы” очеркiндегi Ырысбектi “... јызыл кҐреЎ, еЎбекке пiскен, iрi денелi, сан еттi” [87],- деп суреттеген.

Мiне, осындай бейнелердi сомдауда пайдаланылатын б†лшектер шыЈарманы шыншыл, †мiршеЎ етедi. Очеркист кейiпкерлердiЎ с†зiнен, тґлЈасы мен бет-„лпетiнен, кҐлкiсi мен к†здерiнен, дене бiтiмiнен бiр ерекшелiктi байјап, оны атап к†рсеткен кезде Јана тiрi жанЈа айналады.

Шыншыл б†лшек „р н„рсенi толыЈырај бейнелеуге к†мектеседi, шыЈарманыЎ к†ркемдiгiн арттырып, оны айјындай тҐседi. Б†лшектер елеулi ж„не елеулi емес болып екiге б†лiнедi. Бiрiншiсi де, екiншiсi де бiркелкi маЎызды р†лдер атјарады, бiрај елеулi емес б†лшектiЎ маЎыздылыЈы к†Ўiлде кҐм„н туЈызады. Мысалы, м„тiндердегi МґсабайдыЎ “с†зге жомарттыЈы”, Нґртазаґлы ЖґмабектiЎ “бурыл шашы”, ЫрысбектiЎ “еЎбекке пiскендiгi”- елеулi б†лшек емес, бiрај маЎызы бар.

Бейнелейтiн затја немесе жаЈдайЈа айјындылыј беру Ґшiн очеркшi ојырманды †зiне бiрден тартып, сендiре алатын тґрајты б†лшектердi к†рсетедi. Суретшi Ґшiн маЎызы бар б†лшек шеберлiгi очеркшiнi беллетристикамен жајындата тҐседi. Ж„не ол ојырманЈа д„лелдiЎ м„нiн, оныЎ маЈынасын тҐсiнуге мҐмкiндiк бередi, жазушы сол кездiЎ психологиялыј ж„не тарихи атмосферасын сезiндiредi. Сонымен јатар очерктегi б†лшектi „леуметтiк-саяси, маЈыналылыј пен јґбылыстыЎ †зектiлiгiн айјындау Ґшiн јолдануЈа да ерекше м„н бередi.

Тґрајты б†лшектер мен толыјтырулардан портрет пен басја да бейнелер туындайды. Портретпен жґмыс iстей отырып очеркшi тґрајты кейiпкердiЎ сыртјы бейнесiн Јана к†рсетiп јоймай сол портрет арјылы кейiпкердiЎ iшкi жан-дҐниесiн оныЎ очерктегi проблема шешiлуiне ж„не јоршаЈан ортасына деген јарым-јатынасын да беруге тырысады. Очерк шеберлерi бiреудi суретке тҐсiрудi мiндетiне алмайды. Мысалы, ¤абит МҐсiреповтiЎ очерктерiн алайыј. Бґл к†ркем очерктерде жазушы јазај †мiрiндегi игi iстер атјарып жҐрген адамдардыЎ публицистикалыј типтiк бейнесiн жасап шыЈарЈан. Очеркшi адами емес iс-„рекеттердi „шкерелеп, адамдардыЎ интелектуалдыј „лемiн жоЈары јояды. КейiпкердiЎ портретiн жазЈанда суреткер †з шыЈармасына негiз етiп јоЈамныЎ пайдасына немесе оЈан јарама-јарсы баЈытталЈан адамдардыЎ iс-„рекетiн, мiнез-јґлјын алЈан. Мысалы, ¤.МҐсiрепов пен Б.МайлиннiЎ “Батыр большевик Амангелдi” очерктер циклында ¤.МҐсiреповтiЎ “БатырдыЎ биiк тґлЈасы” очеркiнде биографиялыј м„лiметтер †те аз. Ол бiр-екi с†збен Јана берiледi. Бiрај бґл очеркте биографияны кеЎ јолданып жазу керек деген с†з емес. ‡мiрде шынымен бар адамдардыЎ типтiк бейнелерiн, iшкi жан-дҐниесiн к†рсету †те јиын iс. Сондыјтан очерк те бейнелеу †нерi сияјты, егер портрет адамдардыЎ бейнесiн дґрыс бере алмаса, маЎызы жој белгiлердi суреттесе, ол “†мiрдi тојтатып тастаЈан” сияјты болып к†рiнедi. Публицист-суреткердiЎ тґрајты адамыныЎ портретi жай Јана сурет емес, ол - †зiндiк жалпылау (обобщение) болып табылатыны заЎды јґбылыс. С.МґјановтыЎ «Тiрi ескерткiш» атты очеркiнде Социалистiк ЕЎбек Ерi Сейдахмет ЅорЈасбаевтыЎ портретiн былай сомдайды: «Сейдахметтi бґл менiЎ Ґшiншi к†руiм: бiрiншi рет 1938 жылы, жасы 37-ге шыјјанмен, јатардаЈы јойшы кҐнiнде к†рдiм. Ол кезде шојша јара сајалды, јалыЎ јара мґртты, „жiмсiз кҐреЎ тҐстi, бетiнен јаны тамЈан жiгiт едi: екiншi рет 1953 жылы, Алматыда, Ѕазајстан ¤ылым академиясыныЎ Биология институтында јой †сiру т„жiрбиесiнен Јалымдар арасында баяндама жасаЈанда; ол жолы сајал-мґртына аздап кiрген ај јылтаЎы болмаса, 1938 жылмен салыстырЈанда ажарында айта јаларлыјтай айырма жој едi; ендi, мына жолы јарасам-сајал-мґртыныЎ аЈы да, бет „жiмi де к†бейiптi, бґрын шојшалап †сiретiн сајалын еркiне јоя берiптi!...»,-деп очеркшi кейiпкер портретiн суреттеуде †мiр деректерiне сҐйенiп, јажет деп тапјан жаЈдайда јаѕарманды жаЎа детальдармен толыјтырып отырЈандыЈын к†ремiз. Жазушы СейдахметтiЎ †мiрiн жадаЈай суреттеп јоймай, к†Ўiл-кҐйiндегi, ой сандыЈындаЈы, рухани дҐниесiндегi †згерiстерге тереЎ бойлай отырып, кейiпкердiЎ шынайы јасиеттерiн аша к†рсетуi орынды. СейдахметтiЎ јандай жґмысја кiрiссе де табан тiрей, ныЈыз отырып атјаратынын очеркшi жiтi байјап, осы јасиеттерiн ашудаЈы жазушы шеберлiк танытјан.

Очеркте кейiпкер тiлi мен автор тiлiн ажырата бiлу маЎызды м„селе. Кейiпкер тiлi оныЎ „леуметтiк затынан, iшкi жан-дҐниесiнiЎ психикалыј јалыптасуынан б†лiнбейдi. КейiпкердiЎ iшкi жан-дҐниесiн, оныЎ †мiрге деген к†зјарасын очеркшi ојырманЈа оныЎ јандай да бiр iске, †зге адамдармен јарым-јатынасы, †мiр јґбылыстарына, саясат, Јылым мен жалпы †нерге деген јатынасы арјылы к†рiнуi мҐмкiн. ¤.МҐсiреповтiЎ “Чудо!” атты очеркi халјымыздыЎ талантты „ртiсi КҐл„ш Б„йсейiтоваЈа арналЈан. Автор КҐл„ш талантын ашу Ґшiн бiр Јана †зi ку„ болЈан жайЈа тојталып, бiр дананыЎ екiншi ґлы талантја баЈа бергенiн баян ету арјылы к†рсете бiлген.

“Ер ТарЈынныЎ” орта кезiнде ТарЈынды кезектi јґрбандыЈыныЎ бiрi етiп болЈан соЎ, АјжҐнiстiЎ тоят тауып жататын бiр кезi болушы едi. Сол тґста МґхтардыЎ былай дегенi бар:

- Ѕарашы, јарашы! Добалдай ТарЈынды жыЈып алып тояттап жатјан Пантера сияјты! - дедi.

Бґл КҐл„ш жасаЈан АјжҐнiс бейнесiне д„л табылЈан теЎеу едi” [87,564]. ОчеркшiнiЎ мамандыЈы ґсај-тҐйек заттарды байјап жҐруге итермелейдi. Кейiн осы “ґсај-тҐйектерден” портрет-бейне туындайды. …р типтiЎ ерекшелiктерiн к†рсету Ґшiн очеркшi кейiпкерiнiЎ †зiне, оныЎ замандастарына “с†з бередi”, кейiпкердiЎ с†з јґрау шеберлiгiнен, интонациясынан, дара лексикасынан оныЎ iшкi мiнез-јґлјы ашылады.

ОчерктiЎ публицистикалыј идеясы мен кейiпкер мiнез-јґлјын к†рсетудiЎ кеЎ таралЈан т„сiлi болып, кейiпкер †мiр сҐрiп, еЎбек етiп отырЈан ортасыныЎ жаЈдайы мен тґрмысы болып табылады. АвтордыЎ алдында к†ргенiнiЎ б„рiн жазу мiндетi тґрЈан жој, дегенмен ол кейiпкердiЎ психологиясы мен мiнез-јґлјын, шыЈарманыЎ идеясын ашу Ґшiн †зiне керек жерлерiн Јана таЎдап алуы керек. ¤.МҐсiрепов Мґхтар …уезовке арнаЈан очеркiнде оныЎ балалыј шаЈын суреттеу арјылы жазушыныЎ энциклопедиялыј бiлiмiнiЎ бастауын Абай аулымен јысы-жазы к†ршiлес отырЈанда алЈандыЈын баяндай келе былай дейдi:

“МґхтардыЎ балалыј шаЈы јазај даласында кездесiп к†рмеген, батыс елдерiнде де сирек кездесетiн †леЎ мен „нге, ертегi мен жырЈа, жґмбај пен жаЎылтпашја, шежiре мен шешендердiЎ лґЈатты с†здерiне кҐнi-тҐнi шомылатын шыЈармашылыј ерекше жаЈдайда †тедi. Ол Абай ауылы, Абай айналасы – АбайдыЎ ајын балалары, Абай аулына Ґстi-Ґстiне аЈылып келiп жататын ајындар, „ншiлер, домбырашы, јобызшы-кҐйшiлер, бишiлер, шешендер... Ѕазај халјыныЎ јалыптасјан „дептiлiгi, инабаттылыЈы, мiнездiлiгi, адамгершiлiгi – б„рi осы ауылда. Абай елегiнен †тiп †Ўделгенi де бар. Абай айналасында †рескел мiнез, ерсi с†здерге тиым салынЈан. Бґл ауылда кiтап бар, кiтап оју бар. Науаи, Низами, Омар їайям, Фирдоусилер аудармасыз †з тiлiнде ојылады. Абай айналасында осындай жайлар болЈанын Мґхтар †зi ґзај жыр етiп айтатын едi. Сол т†ЎiректiЎ барлыј iшкi-сыртјы бейнесi зерек баланыЎ балЈын ойына †шпестей болып орнап јалЈанын сезiнетiн едiк” [88], - деген жолдардан очеркшi шыЈарманыЎ идеясын кейiпкердiЎ †скен ортасы мен †су жолын к†рсету арјылы жеткiзедi. Мґхтар Абайды босаЈадан сыЈалап к†рмей, оныЎ балаларымен, немерелерiмен јатар жҐрiп к†ргендiгiне најты д„лелдер келтiре отырып бейнелейдi. Бґл очеркте Мґхтар бейнесiн ашуда автор сол ортаныЎ жаЈдайын шеберлiкпен кестелейдi. С†з шеберiнде оныЎ кейiпкерiнiЎ тґрЈан ортасыныЎ жаЈдайы оныЎ мiнезiне тiкелей „сер етiп, психологиясын ашуда, †мiрлiк жолын таЎдауда †те маЎызды р†л атјарЈандыЈын најты д„йектейдi.

Кейiпкер портретi оныЎ мiнез-јґлјы ж„не iс-„рекетiмен тыЈыз байланысты. Осыдан барып толыј картина туындай бастайды, кейiпкердiЎ психологиясы мен к†зјарасы ашыла тҐседi. Бiрај, жазушы жеке адамдардыЎ портретiн бейнелеумен Јана шектелiп јалмайды, ол кейiпкерлерiн тҐрлi јајтыЈыстарда, драмалыј конфликтерде де к†рсетедi. Басја с†збен айтјанда ојырман санасына керектi идеяны кейiпкерлердiЎ мiнез-јґлјын бейнелеу арјылы жеткiзуге тырысады.

…р адамныЎ бойындаЈы ерекшелiктер оныЎ iсi арјылы к†рiнедi. Мысалы, ЈарышкердiЎ мiнез-јґлјы Јарышја ґшјан кезде к†рiнедi. Бґдан шыЈатыны – очеркист адамдардыЎ мiнез-јґлјын бајылай отырып, оныЎ јоЈамдыј м„нiн ашу, одан кейiпкер де, тајырып та, шыЈарманыЎ сюжетi де †сiп шыЈатын “д„н”алуы керек. Публицист, жазушы мiндетi - †зiнiЎ к†рген н„рсесiн зерттеп, жалпылап, †ткiрлеп ојырманЈа жеткiзе бiлу. Мґнда к†ркем ой мен тарихи шындыјты јоса отырып, очеркист кҐнделiктi †мiр шындыЈынан Ґлкен „деби шыЈарма туындатады.

Очеркте тарихи немесе документальды романдаЈы сияјты †мiрде бар немесе мҐлдем жој адамдардыЎ да бейнелерi берiлуi мҐмкiн. Жазушы тґрајты адамныЎ мiнез-јґлјын ашып, оныЎ белгiлi бiр м„селенi јалай шешетiндiгiн к†рсетедi. КейiпкердiЎ мiнезiн јајтыЈыстарда ашылуЈа жол бередi.

Очерк шын †мiрдi суреттеуi шарт. Ал очеркист суретшi сияјты, ол †з кейiпкерiне мiнез ойлап табамын десе к†п јиындыјтарЈа ґшырайды. …ртҐрлi авторларды адам iс-„рекетiнiЎ „р јыры јызыјтырады. Бiреудi адам мiнез-јґлјына јоЈамдыј јатынастар мен јајтыЈыстардыЎ „сер етуi јызыјтырса, екiншiсiн – iс-„рекет пен сезiмнiЎ байланысы, Ґшiншiсiн – психологиялыј iс-„рекет, оныЎ тҐрлерi мен заЎдары, к†Ўiл-кҐйiнiЎ диалектикасы к†п јызыјтырады. Бiрај очеркшi адамныЎ ойы мен сезiмiн, оныЎ iшкi жан-дҐниесiн ашуЈа јґјыЈы бар ма деген заЎды сауал туады. ОЈан „рине, бар деп жауап берер едiк.

Ѕай очеркшiнiЎ шыЈармасын алып јарасај та олар адамдардыЎ материалдыј жаЈын Јана емес, сонымен бiрге психологиялыј жајтарын да к†рсету мiндеттi деп ойлаЈан ж†н. Бґл м„селеге очерк жазудыЎ шеберi М.Горький де јатты к†Ўiл б†лген. “Берiлген адамныЎ мiнез-јґлјындаЈы ерекшелiктердi д„л тауып, оныЎ iс-„рекетiнiЎ тереЎ маЈынасын тҐсiнiп, оны најты с†здермен жазу керек. Сонда Јана ојырман кiтап беттерi мен жолдарынан тiрi адамды к†рiп, оныЎ „рекетi мен сезiмiнiЎ байланысын тереЎ тҐсiне алады” [89,171], - деген. ¤.МҐсiреповтiЎ “Феномен-Феникс” атты Жамбыл Жабаев †мiрi мен шыЈармашылыЈына арналЈан очеркiнде мынадай жолдар бар: “Жамбыл †мiрге жымия јарап, сынай †скен ајын едi. ОныЎ ойлы к†здерiнiЎ тҐбiнде јашанда бiр сыјај ґшјыны тґратын. …лдененi тҐсiндiре бастасаЎ “Менi бiр алжуЈа айналЈан шал деп отырсыЎ-ау!” дегiсi келгендей, мґрт астынан миыЈы жымия бастаЈанын сезушi едiЎ. Айта бастаЈаныЎды iлiп „кетiп, †леЎмен †зiЎе јайта айтјанда ајын жҐрегiнiЎ ыстыј жалынына, ой-сезiмiнiЎ тереЎдiгiне таЎ јалатынсыЎ” [88,580], - деп Жамбыл ајынныЎ ой-сезiмiн „рбiр ґшјынын жiтi байјаЈан очеркшi †з кейiпкерiнiЎ iшкi дҐниесiн тґтас беру шеберлiгiне јол жеткiзген. АдамдардыЎ ойы мен сезiмiн жазу Ґшiн очеркист сол адаммен тiкелей јарым-јатынас жасай отырып, кезiккен кездегi „рбiр јимылына м„н беретiн, к†Ўiлге тоји бiлу јабiлетi болуы керек.

ОчеркшiнiЎ таЈы бiр маЎызды мiндеттерiнiЎ бiрi - †мiрдегi проблемаларды ашып к†рсете бiлу. Мґхтар …уезовтiЎ ОЎтҐстiк сапарынан туЈан очерктер циклыныЎ iшiнде “К†ктемнен берi” атты очеркi бар. Автор бґл шыЈармасында жаЎадан јґрылЈан шаруашылыјтыЎ жетiстiктерiмен јоса к†птеген јиындыјтары барын да ашып айтады. Бґл кемшiлiктердi автор к†рсету кезiнде очерк кейiпкерлерiн с†йлету „дiсiн шебер пайдалана отырып, шалЈай аудандардаЈы ортај проблемадан шыЈудыЎ жолын нґсјайды.

“Зор жетiспегендiк: бiзде бiр газет жој. КiмнiЎ кiн„сi екенiн бiлiп болмайды. …йтеуiр Бурный айналасында јазај газетiн мезгiлiмен к†ру былай тґрсын, тiптi, ныспымен к†рмейтiн жерiЎ толып жатыр” [87,14], - деп ауыл кеЎесi Анарбайды с†йлетiп, шешiмiн таппаЈан м„селелердi кейiпкер арјылы беру „дiсiн ґтымды пайдаланЈан. ЅазајстанныЎ барлыј шалЈай аудандарына т„н проблеманы к†терiп, †зiнiЎ †зектiлiгi мен жеделдiлiгi жаЈынан ґтымды шыјјан бґл очеркте таЈы мынадай шешiмiн таппай отырЈан м„селе „Ўгiме болады: “Ѕыс келдi. µзај кештер бос. Колхоз газеттi де реттеп ґдайы ала алмай жатыр. К†пшiлiк, ересектер сауатсыз. ‡зi АлатаудыЎ д„л тҐбiнде јойын †рде жатјан аз Ґйлi колхоз. Жолдан јиЈаш. Ѕыс кiре бґл б†ктердiЎ “табаны кҐректей” мыјты поездарды жҐргiзбей шабаланып јамап тґрып алатын ај бораны басталады. µмтыларман боп колхоз мҐшелерi јалады. Сонда „ндетiп, кҐйлетiп сауаттандырып дҐниеден тiл хат „перiп тґратын радиоЈа кiм жетедi” [87,17],-деп автор јалыЎ к†пшiлiктiЎ проблемасын †зi Јана бiлiп јоймай, ојырманЈа соны жеткiзушi д„некер р†лiн јоса атјарЈан.

¤.МҐсiрепов †з очерктерiнде адамдардыЎ материалдыј жаЈын Јана емес, сонымен бiрге психологиялыј жајтарын да к†рсету мiндеттi деп ойлаЈан. АдамдардыЎ „рекеттерi мен бiр-бiрiне деген к†зјарасынан бiз олардыЎ ойы мен сезiмдерiн бiле аламыз. Очеркист †з кейiпкерлерiнiЎ iшкi дҐниесiн толыј бiлуi Ґшiн адам ойы мен сезiмiн жазу Ґшiн сол адамдармен бiрдей деЎгейде тґруы јажет. Кейiпкер бейнесi †зiне јарама-јарсы јойылЈан адамЈа кезiккен кезде ашыла тҐседi. ОчеркшiнiЎ таЈы бiр маЎызды мiндеттерiнiЎ бiрi – конфликттердi ашып к†рсету болып табылады.

“Аспанда болЈан жекпе-жек” очеркiнде самолет салонында отырып автор орыстыЎ ґлы ајыны Лермонтовты †лтiрген ај сҐйек офицер МартыновтыЎ ґрпаЈымен кездесiп, „Ўгiмелескенi жайлы жазады. ШыЈарманыЎ негiзгi идеясы офицер МартыновтыЎ ш†бересi мен МҐсiрептiЎ ш†бересi арасындаЈы жекпе-жек жайлы. Бґл жҐз жиырма жылдам астам дау туЈызып келе жатјан ојиЈаны тiлге тиек ете отырып, шет елдiктiЎ јазај топыраЈында Ю.Н.Лермонтов, А.С.ПушкиннiЎ ојылатынына таЎданысын жасыра алмаЈанын очеркшi тамаша суреттеген. Жазушы шет елдерге сiЎiсiп кеткен орыс адамдарыныЎ елде болып жатјан жаЎалыјтардан бейхабар, †ресi онша биiк емес екенiн тап басып айтјан. ОчерктiЎ басты образын тартымды, „рi нанымды бейнелеген жазушы с†здiЎ бетiн басја жајја бґра берген к†ршiсiнiЎ мiнезiн жiтi байјаЈан тґсы ојырманды бiрден баурап алып, шыЈарманы одан „рi ојуЈа баулиды. “ДаугерiмнiЎ бiр ерекшелiгi – берiлген жауапја да, сґрајја да дґрыс-бґрыс деп тґрајтамайды. Мајґлдамайды да, дауласпайды да. Тез сырЈып, екiншi бiрдемеге к†шедi. Мен оны Раевский мен Андронниковја јарай жетелегiм келедi, ол аяЈын бiр басар емес. Лермонтов пен МартыновтыЎ тґстастары Булгаков пен Елагинге јарай тартып к†рiп едiм, ол екеуiнiЎ аттары аталЈанда к†ршiмнiЎ тiлi байланып јалды. Екi јолын ербеЎдетiп – атамаЎыз оларды! - дедi ” [88,554],- деген Ґзiндiден кейiпкер характерiн †те ґтымды бере бiлгенiн к†ремiз. Очеркист басты јаѕарманныЎ осал жајтарына к†з тiге отырып, Мартынов „улетiнiЎ т†рт атаЈа келгенше жалЈан баЈыттан бетiн аудармаЈанын, ол „улет намысы ма, ајсҐйектер д„стҐрi ме, „йтеуiр јара јылмыс таЎбасы осы кҐнге дейiн †шпей јала бергенiне „р јырынан тҐсiнiк бередi.

Б.Полевой атап к†рсеткендей, публицист “материалды јалай беру” турасында к†п ойлана јоймайды. “Бiзге, - дейдi Б.Полевой, - жеделдiлiк керек, оны сенсациялыјпен шатастыруЈа болмайды.” [62,123],- дейдi. АдамныЎ даЎјы оныЎ iсiмен Јана шыЈады. Бiрај ол јґмырсја т„рiздi еЎбек етпейдi, ол жајсы †мiр сҐру Ґшiн еЎбектенедi. ОчерктердiЎ кейбiр јателiгi – авторлардыЎ кейiпкерге †з мiнезiн ашуЈа мҐмкiндiк бермеуi.

Очеркшi јай кезде кейiпкерiнiЎ жеЎiсiн жеЎiл табыспен жеЎiлдетедi, оныЎ јойЈан мајсатына †зiнiЎ тґрајтылыЈымен, мыјтылыЈымен жеткендiгiн к†рсетпейдi. Сондыјтан очерктегi жајсы кейiпкерлер саны †те аз болады. Ал кҐнделiктi †мiрде адамдар тґрмыста да, жґмыста да, јоЈамдыј †мiрде де јиыншылыјтарЈа ґшырайды. Бґл б„рiмiздiЎ де т„жiрибемiзден †ткен.

‡з кейiпкерiнiЎ болмысын айјын к†рсету Ґшiн очеркшi оны јајтыЈыстарЈа јатыстырады. Мiнездер бiр-бiрiне јарама-јарсы јойылЈан сайын, шыЈарманыЎ идеясы ашыла тҐсетiнi белгiлi. Егер iс-„рекет очеркте бейнеленген адам мiнезiне сай келсе, шыЈарма жајсы шыЈады. Жајсы очерктердегi кейiпкерлер †здерiнiЎ к†п с†йлемейтiндiгiмен, мајсатына жету жолындаЈы тґрајтытылыЈымен ерекшеленедi.

“К†ркемдiк жалпылау (обобщение) мен типтендiру очеркке мiндеттi емес, осы арјылы ол „Ўгiмеден ажыратылады,” – деген пiкiр бар. Бґл дґрыс емес. “Суретшi жалпылау јабiлеттiлiгiне ие болуы керек. Жазушы бал жинайтын ара сияјты к†ркем шындыј шыЈаруы тиiс. Ара-тґра гҐлге јонады, бiрај одан †зiне керек н„рсесiн Јана алады. Жазушы да сол сияјты.” [88,132],-деген пiкiрдi јґптауЈа тґрады.

Шыншыл очерк к†ркем-публицистикалыј бейнелерде јоЈам †мiрiнiЎ „леуметтiк маЎызы бар жајтарын бейнелейдi. Б†лшектер бґл јґбылыс болмысыныЎ ашыла тҐсуiне к†мек бередi. ШыЈарманыЎ идеясын бiлдiре отырып очеркшi оны тек баяндап јана јоймайды. Егер беллетристiк шыЈарманыЎ авторы †мiрдегi жајсы мен жаманды ажыратып бейнелесе, очеркшi не iстеу керектiгiн, неге елiктеу керектiгiн, кiмге јарсы кҐресу керектiгiн к†рсетедi. В.Ставский айтјандай, очерк авторы “барлаушы болуы керек”, бiрај сонымен бiрге ол “сојјы бере алатындай” болуы шарт. Ал дґрыс баЈытта сојјы бере алу Ґшiн “жајсы дайындалЈан” болуы керек. ‡мiрдiЎ асты-Ґстiн аз уајытта зерттеп алу јажет. ‡зiнiЎ жґмысында да очеркшi – жґмысы Ґшiн жауап беретiн зерттеушi” [90,14].

Очерк - “кiшi форма”, ойы жаЈынан емес, к†лемi жаЈынан кiшкентай. Бiрај осы формамен де жазушылар ґлы, Ґлкен туындылар бере бiлген. ‡мiрдi толыј бейнелеудi олар фактография арјылы емес, суреттеудiЎ шеберлiгi мен бейнелеудiЎ тереЎдiгiнен, бейне мен мiнез-јґлыјтарды дґрыс бере алудан алады.

Жеке тґлЈалар мен олардыЎ арасындаЈы јајтыЈыстарды зерттей отырып, очеркшi „леуметтанушы сияјты †з назарын најты јарым-јатынасты зерттеуге бґрады. Ол Ґшiн кейiпкерiнiЎ мiнез-јґлјын тек јана бейнелеу јґралы деп емес, сонымен јатар „леуметтiк јґбылыс деп јабылдауы тиiс. ЖаЈдай мен мiнез-јґлыјты талдай отырып, очеркшi ојырманЈа бґл тек јана “кiтап шындыЈы” емес екендiгiн, оныЎ ойы мен сезiмi бар адам, тiптi †мiрдiЎ †зi екендiгiн д„лелдейдi. Очеркшi характерлер мен типтердi зерттеп, оларЈа баЈа бередi, ојырмандарды публицистикалыј јорытындыЈа „келедi. Ѕазiргi очерктерде бҐгiнгi кҐн проблемаларын, кҐнделiктi еЎбек адамдарыныЎ †мiрiн пысыјтап бейнелеу к†птеп кездеседi. Очеркшi осыныЎ б„рiнен хабардар болуы керек. Очеркшi †ндiрiспен, бҐгiнгi †мiрмен байланысы жој адамдарды емес, керiсiнше, барлыј адамзаттыЎ жетiстiктерi, адамдардыЎ еЎбегiнiЎ жемiсi екенiн бiлiп барып, шыЈарма жазуЈа отырады.

Адам табиЈаттыЎ иесi, оныЎ негiзгi кҐн к†рiсi де осы табиЈатпен байланысты. ОчеркшiнiЎ мiндетi де – адамныЎ ґлылыЈын к†рсету. Ѕорыта айтјанда, очеркшi бҐгiнгi кҐннiЎ јоЈамдыј пiкiрiн жинаушы, сонымен јатар јоЈамдыј пiкiрдiЎ ґйымдастырушысы.