Шєкєрім поэтикасы
Тақырыптың зерттелу деңгейі
жүктеу/скачать 291.5 Kb.
|
| Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бұған дейін де Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы әр түрлі ғылым салалары тарапынан зерттеліп, соңғы жылдары Шәкәрімтану жеке ғылым саласы ретінде біршама жетістіктерге жетіп, қалыптаса бастағаны белгілі. Шәкәрім болмысының күрделілігі мен оның қалдырған мұраларының сан салалы сипаты әр түрлі ғылым өкілдерінің назарын аудартып тың ізденістер тудыруда. Яғни ақын шығармашылығының поэзиямен ғана шектелмейтіндігі философиялық тарихи дерек көздері мен ағартушылық педагогикалық көзқарастарының жүйесін кешенді түрде зерттеудің енді қолға алына бастауы заман үрдісінен туған қажеттілік.
Сондықтан қазіргі кезеңде Шәкәрім шығармашылығын белсенді зерттеумен әдебиетшілермен қоса, философтар, тарихшылар, педагогика және психология ғылымдарының мамандары айналысуда. Әрине Шәкәрімнің философиялық, ағартушылық, психологиялық ой тұжырымдарын танудың негізі – поэзиялық туындылары. Шәкәрім шығармашылығын зерттеудегі осы ерекшелікті шәкәрімтанушылардың қай-қайсысы да атап көрсетеді. Қазақ әдебиетінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалаған Ә.Бөкейханов [1], А.Байтұрсынов [2] сияқты ойшыл қайраткерлері. Шәкәрімнің Абайдан кейін қазақ поэзиясын жаңа сатыға көтеруші екендігін жан-жақты дәлелдеп, ақын поэзиясының ерекшеліктерін, дүниетанымының күрделігін анықтады. Әлихан Бөкейханов Шәкәрімнің адам, қоғам, дін мәселелеріне ерекше назар аударғандығын алғаш тілге тиек еткен. Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік мәселелеріне қатысты Шәкәрім пікірлерін қуаттайтын Ә.Бөкейханов «Түрік, қырғыз, қазақ hәм ханлар шежіресі», «Қалқаман-Мамыр» поэмалары жөнінде жазған сын мақалаларында Шәкәрімнің творчестволық лабараториясына жоғары баға беретін ой- тұжырымдарын шәкәрімтанудың бастауы ретінде қарастыруға болады. Әдеби процесті зерттеуде кейінгі ғалымдарға үлгі болған Ахмет Байтұрсыновтың Абай шығармашылығы жөнінде жазылған «Қазақтың бас ақыны» мақаласындағы: «Абай сөздері дүниеде қалғаны қазаққа зор бақ. Бетін түзеп, жөн сілтеген кісілерге де, сілтеген жолды ылақпай тұп-тура тапқан адамға да қазақ балалары талай алғыс берер» [2, 301], – деген пікірінің шәкәрімтанушыларға да тікелей қатысты екендігі ақиқат. Себебі, Шәкәрім ақын Абай дәстүрін бірден-бір жалғастырушы әрі жалғастырып қана қоймай, оны түрлентіп түлету арқылы жаңа сапаға көтерген ұлы тұлға. Белгілі абайтанушы Қайым Мұхаметқанов бұл жөнінде: «Қазір әдебиетіміздің тарихында орны ойсырап тұрған, елге ежелден белгілі болған ақын, жазушыларымызды еске алғанда, ең алдымен Шәкәрімді атауымыз орынды деп білемін. Өйткені, ол Абайдың нағыз мұрагерлерінің бірі, бірі болғанда бірегейі», – деп ой түйіндеген [3, 5 б.]. Шәкәрім поэзиясының тақырыптық ауқымдылығын, идеялық тереңдігін, мазмұнының кеңдігін, әлеуметтік қажеттілігін атап көрсеткен М.Әуезов пен Ж.Аймауытовтың қазақ әдебиетінің даму процесіне арналған «Абайдан соңғы ақындар» атты мақаласында: «Осы күнгі ақындардың ішіндегі Абайға өлеңінің сыртымен болмаса да, ішкі мағынасымен еліктеген кісі – Шәкәрім. Мінді, кемшілікті, айтқанда жерлеп, шенеп, оңдырмайтын Шәкәрім өлеңінде ащылық бар» [4], – деп, Шәкәрім поэзиясының реалистік сипатына баға берілген. А.Байтұрсынов та Шәкәрім поэзиясында өтірік әсерлеу, утопизм жоқ екендігін тілге тиек етеді. Шәкәрім кейіпкерлері қарапайым адамдар арасында жүріп өздерінің ерлігін, білімділігін, мәдениетін көрсете білген дара адамдар. Ахмет Байтұрсынов мұндай жырларды «әуезе жыр» дей келіп: «әуезе жырлар» тікелей тарихи оқиға шеңберін қатаң ұстамайды, жыр шығарушының қиялы еркін болады. Бірақ, жыр шығарушы адамды орынсыз көркейте, көтере бермейді», – дей келіп: «Әуезе жыр» мысалдары Мұқамбетжанның «Топжарғаны», Шәкәрімнің «Жолсыз жазасы», «Қалқаман-Мамыры», Мағжанның «Батыр Баяны» сияқты сөздер» [2] –деп ой түйеді. Мұхтар Әуезов пен Жүсіпбек Аймауытов мақалаларында Шәкәрімнің еңбектеріне оң баға беріліп, Шәкәрімді Абайдың жолын қуған бірден-бір шәкірті және ізбасары деп бағалайды. Мәселен, 1922 жылы «Ләйлі-Мәжнүн» поэмасының «Шолпан» журналының бірнеше санына шығуына М.Әуезов көмектессе, кейін 1935 жылы оның жеке кітап болып шығуына С.Сейфуллиннің сіңірген еңбегі зор. Ол «Әдебиет майданы» журналының редакторы қызметін атқарған кезеңде Шәкәрімнің Пушкиннен «Метель», «Боран» атты аудармасын бастырып шығарды. Пушкиннің көркем сөзбен жазған шығармасын ақын поэзия тілімен аударған. Осы тұрғыдан келгенде, С.Сейфуллин ақынның осы еңбегіне ерекше баға беріп «Ләйлі-Мәжнүн» дастанына да өзіндік көзқарасын білдірді. Шәкәрімтануға күн санап қосылып жатқан жаңа деректерге сүйенер болсақ, ақын мұрасы кеңестік дәуір тұсында да біршама зерттелгені көрінеді. Оған ақын мұрасы екінші рет ресми ақталған соң шыққан М.Базарбаевтың зерттеуі мысал [5, Б. 52-104]. М.Базарбаев ақынның баласы Ахат Құдайбердіұлымен хат алысып тұрған және мұрасының ақталуына көп септігін тигізгендігін, 1969 жылы жазылған докторлық диссертациясының бір тарауын ақын мұрасын зерттеуге арнағандығын да зерттеушілердің деректерінен танып жүрміз [6, Б. 366-371]. Осындай табылып жатқан тың деректер ақын мұрасының қаншалықты зерттелген сайын толыға түсетінін көрсетсе керек [7, Б. 49-53]. Зерттеушінің осы ойын жуырда жарық көрген белгілі шығыстанушы ғалым Ө.Күмісбаевтың мына сөздері растай түседі: «Мүсілім Базарбаев Шәкәрім туындыларының жарыққа шығу жолында көп бейнет кешкен көрнекті әдебиетшілердің, нағыз жанашыр қамқоршылардың бірі болды. Шәкәрімнің баласы Ахат қаншама қиындық кешті, соның бәрін Мүсілім аға көз алдынан өткізді, тоқырау заманының көп тегеріштерін көрді. Бірақ, шындық, әділеттілік жеңіп шықты. Шәкәрім жеңді. Мүсілім мерейі өсті» [8]. 1975 жылы Ы.Дүйсенбаевтің ықпалымен «Краткая литературная энциклопедияның» 8-томына «Худайбердиев Шакарим» атты мақала енгізілсе [9], 1978 жылы М.Мағауин «Поэты Казахстана» деген жинақта ақынның бірсыпыра өлеңдерін жариялады [10]. Осындай іс-әрекеттердің ақын мұрасына тыйым салып отырған кезде Кеңестер Одағының астанасы Мәскеуде жасалуын сол тұстағы көзсіз жасалған үлкен ерлікке балауға болады. Себебі, бұл кезде мұндай әрекетті ақынның өз елінде жасау мүмкін емес еді. Кейін 1988 жылы Ж.Бектұров «Ақын мен жауыз» атты балладасын жазды. Кеңестік дәуірде коммунистік идеология ақынның әдеби мұрасын жарамсыз етіп тапты. «Халық жауларының» қатарына енгізілген ақын есімін Кеңестік билік қазақ әдебиетінің бетінен алып тастады. Алайда Кеңес Одағының ыдырауы ақын мұрасының қайта қаралуына түрткі болды Тәуелсіздіктің бастапқы жылдарында Шәкәрім мұрасының қазақ әдебиетіндегі орнын анықтауда белгілі абайтанушы Қайым Мұхаметқанов зор еңбек сіңірді. Оның 1988 [11] және 1989 жылдары [12] «Семей таңы» газетінде және сол жылдары наурыз [13], сәуір [14], шілде [15] айларындағы «Қазақ әдебиетінде» жариялаған еңбектерін шәкәрімтанудың жаңа кезеңінің басталуы деп бағалауға болады. Осы жылдары Шәкәрім мұрасын зерттеуде, оның поэзиясының идеялық, мазмұндық және поэтикалық ерекшеліктеріне үңілген мерзімді басылым беттеріндегі Ш.Елеукеновтің [16], М.Базарбаевтың [17], Ш.Сәтбаеваның Қазақ ССР Ғылым академиясының Хабаршысында [18], «Социалистік Қазақстан» [19], М.Мағауиннің «Лениншіл жас» [20], «Қазақ әдебиеті» [21], «Білім және еңбек» [22], тамыз [23], қазан [24] айларындағы «Жұлдыз» журналдарында және Ә.Тәжібаевтің [25], М.Мырзахметовтің [26], Р.Нұрғалиевтің «Арай» [27], «Заря» [28] журналдарындағы мақалалары негіз болды. 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың басында ақын шығармашылығын зерттеу ісі тереңдей түсті. Шәкәрімтанушылар ойшыл ақынның рухани-философиялық мұрасын әр қырынан жан-жақты сараптап талдауға ден қойды. Шәкәрімтанудың белсенді дамуына М.Базарбаевтың [29], Ш.Елеукеновтің [30], Р.Бердібаевтың «Қазақстан мұғалімі» [31], «Лениншіл жас» [32] газеттеріндегі, Х.Сүйіншалиевтің [33], Т.Жұртбаевтың «Жұлдыз» [34] журналындағы мақаласы мен зерттеуі [35], Ө.Күмісбаевтың [36], А.Қыраубаевалардың [37] тың зерттеулері қомақты үлес қосты. Шәкәрімнің шығармашылығындағы философиялық толғамдар туралы еңбектерді белгілі абайтанушы Ғарифолла Есім 1994 [38] және 1996 [39] жылғы зерттеулерінде, Абай журналының 1994 [40], 1998 [41] жылғы сандарында бірсыпыра мақалалар жариялады. Ал, ақын шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздерінің тамырларын 1989 [42], 1990 [43], 1992 [44], 1995 [45] жылдары жазған зерттеулері мен мақалаларында жан-жақты қарастырған Балтабай Әбдіғазиев 2000 жылы ақын шығармаларын тұтас зерттеген монографиясын шығарса [46], 2001 жылы «Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады [47]. Сонымен қатар Шәкәрім шығармашылығы көптеген кандидаттық диссертациаларда зерттеу негізіне алынды. Олардың қатарында А.Тілеуханованың [48], А.Айтбаеваның [49], Г.Әбдірасылованың [50], Г.Аюпованың [51] және т.б. кандидаттық диссертацияларын атауға болады. Алайда бұл аталған зерттеулер Шәкәрім мұрасын әр түрлі аспектіде, белгілі бір тақырып аясында қарастырғандықтан, оның күрделі болмысын түгел ашып бітті деуге болмайды. Әсіресе ғұлама ойшылдың дүниетанымдық ілімінің поэзиядағы көркемдік іздерін ғылыми саралау басы ашық тұрған мәселе. Өмір сүрудің мәні – адамның өз болмысына, жан дүниесіне үңілу, сол арқылы жаратушысын тану идеясы Шәкәрімнің ешкімге ұқсамайтын ақындық, әрі азаматтық үні. Осы даралығын поэзия тілімен қандай көркемдік деңгейде жеткізе білгендігі адам мен қоғам, адам мен жаратушы қарым- қатынастарының өлең өрнегінде бедерленуінің жолдарын зерттеу – қазақ әдебиетінің маңызды мәселелерінің бірі, әрі Шәкәрімтану ғылымын жаңа мағлұматтармен байытатын қажетті іс. Шәкәрім Құдайбердиев шығармашылығын зерттеу мәселелеріне шолу жасай отырып ақынның адам, қоғам, дінтану мәселесі жүйелі түрде жеке зерттелмегенінің куәсі боламыз. Ақын творчествосында Адам – Қоғам – Дін мәселелері ең өзекті тақырыптар. Бұл мәселелер оның поэзиясының дүниетанымдық және идеялық күретамырлары болып табылады. Ақын мақсаты адамды жөңдеу, қоғамды түзету және Жаратушыны тану. Осы құндылықтарды поэзиялық сипаттау, талдау, түсіндіру, уағыздау арқылы ақын қазақ халқына дұрыс өмір сүруді үйретуге ұмтылады. Ақын поэзиясының осындай терең тақырыптық, идеялық маңызы оның бүгінгі күн үшін, қазіргі халық үшін қажеттілігін анықтайды. Сол себепті, Шәкәрім шығармашылығындағы Адам – Қоғам – Жар – Жаратушы, және дінтану мәселелерінің поэзиялық бейленелуін, көркемдік шешім табуын дара зерттеу қазақ әдебиеті үшін кезек күттірмейтін қажеттілік деп білеміз. Қазақ әдебиеттануында Шәкәрім мұрасына байланысты бұл мәселелер жеке зерттелген жоқ. жүктеу/скачать 291.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|