Ғылыми жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері

Ертедегі адамдар күн көзінен тарайтын жарық пен жылусыз тіршіліктің болуы, мал мен жанның өсіп-өнуі мүмкін еместігін күнделікті жай бақылаудан-ақ білген. Сөйтіп, әр күні шуақты жылуы мен жарығын сыйлаған аспандағы тылсым дене – Күнге ерекше құрметпен қараған. Кейбіреулері тіпті өзінің шығуын тікелей күнмен бірлестіріп, оған айрықша табынған. Қазақ халқының этникалық құрамына қатысты ертедегі ғұндар, сақтар, үйсіндер т.б. ру-тайпалардың күнге табынғадығы туралы тарихи деректер мен фактілер осыны дәлелдейді. Бұл ру-тайпалардың көбі өздерін күннен туған, күннің жарығынан жаралған немесе күнмен туысқанбыз деп түсінген. Страбонның айтуынша «Массагеттердің (сақтардың) барлығының табынатын тәңірісі бір нәрсе ғана, ол – Күн. Соның құрметіне жылқы сойып ас береді», - дейді. Герадот та көшпелі массагеттер жайында: «Олар күллі тәңірлер арасында тек күнге ғана тәу етеді. Күнге атап шалатын құрбандықтары – жылқы жануарлары. Құрбандыққа шалу себебі бұл пәниде желдей ұшқыр тұлпар аттар ғана күллі тәңірлер ішіндегі күнге ілесе алады деп қарауынан», - дейді» [1, 39] Міне, осындай тарихи деректер арқылы күнге табынудың сонау сақ дәуірінен бастау алғандығын білуімізге болады.

Қазақ дүиетанымында жеті ғалам деген түсінік болған екен. «Бұрынғы кезде бұл термин халықтың әлем туралы ертедегі мифологиялық танымын бейнелеген. Осы түсінік негізінде жеті саны негізгі жеті бағытты білдірген. Ол жетеудің төртеуі дүниенің төрт бұрышы – күншығыс, күнбатыс, түстік, терістікті білдірсе, қалған үшеуін жоғарғы ғалам – аспан, орта ғалам – жер, төменгі ғалам – жер асты әлемі құрайтын көрінеді. Жалпы, мифологияда тік әлем мен көлденең әлемнің астасып келуі заңды жағдай» [2, 23]. Дүниенің көлденеңінен төрт бөлікке, тігінен үш бөлікке бөлінуі жөніндегі түсінік сақтарда да болған. Ш.Уәлиханов қазақтарда «аспанда да адамдар өмір сүреді» деген түсінік бар екендігін айтады. Оларда: «Аспандағылар белбеуді мойындарынан тағады. Біз ғаламның ортасында – Жерде тұрамыз, сондықтан біз белбеуді ортан белімізден байлаймыз, ал жер астындағы халықтар белбеуді аяқтарына тұсап байлайды» [3,58], - деген ұғым болған деп көрсетеді.

Аспанның сакральді денелері - Күн, Ай және жұлдыздарға қазақ халқы ертеден мінажат еткен. Шоқан Уәлихановтың пікірі бойынша, қазақ халқында оларға байланысты көптеген ғұрыптар сақталған. Жалпы, әлем халықтарында бірінде күнге көбірек мінажат етсе, енді бірінде күнге қарағанда айға көбірек мінәжат етеді. Оның себебін Олжас Сүлейменов былай деп түсіндіреді: «күнге құлшылық ету, әсіресе солтүстік белдеуде тұратын халықтарға тән болып келеді, өйткені оларға күн энергиясының қажеттілігі солтүстік белдеуде тұратын халықтарға қарағанда көбірек маңызды». Ал біздің қазақ халқында Күн де, Ай да өз орнымен қасиеттелген. Қазақстанның ертедегі көшпелі жұрттарында Күн культі өте ертеден басталғандығын қазба жұмыстарындағы зерттеулерге қарап айтуға болады. Қола дәуіріне жататын жерлеу орындарының үстіндегі дөңгелек қоршаулар, сақ дәуіріне жататын мұртты обалардың қабірхана есіктерінің күншығыс жаққа қаратылуы, түркі заманындағы шығысқа қаратылып қойылған балбал тастары – осылардың барлығы жинақтап, ой қорыта келгенде бұл мәдени нысандарды қалдырушылардың күн культімен бірге күннің қызарып, арайланып шығатын шығыс жағына да ертеде ата-бабаларымыз мінажат еткендігін көрсетеді. Қазақ жерінен табылған алтын адамдардың үстіндегі киімдерінің сары және қызыл түстерден болғандығын да ғалымдарымыз Күннің және оттың құдіретімен және оған мінажат етуімен байланысты болуы мүмкін дейді. Ортағасырларда Қазақстада өмір сүрген қимақтардың шығыстан атып келе жатқан күнді дауылпаздарды даңғырлатып салтанатпен қарсы алатын болған. Ал ғұндар болса таңертең ерте тұрып енді ғана атып келе жатқан күнге белін бүгіп құлшылық еткен. Ғұндардың күнді қасиет тұтып, мінажат ететіндіктері тарихи шындық. Тарихнамада «ғұндардың арғы ата-бабаларының бірі Күн ғұндары еді» дейді. Ғұндар өздерін күннен жаратылғанбыз деп есептейтін болған.

Ертедегі ру-тайпалардың өздеріне тән белгілі бір мағынаны беретін таңбаларының болатыны белгілі. Сондай таңбалар қазақ халқының этникалық құрамына кірген ру-тайпаларда да болған. Олардың көбісі тарихтың жәдігері ретінде осы күнге дейін жетіп сақталған. Осы таңбаларға қарасаңыз да Күн мен Айға табынғандығын байқауыңызға болады. Осы жайында белгілі қытай ғалымы Су Бихай «біз жинап зерттеген 69 ру-тайпаның таңбасының 19-ы «О» белгісі үрінде болып келген. Оның үшеуі жарты айға ұқсайды»[1, 40] дегенді айтады.

Ғалым Ибн Розбехан «Михманнай Бұхара» деген еңбегінде: «Қазақ халқы бие сауылып, қымыз ашытылғанда оны ыдысқа құйып алып, ең әуелі жүзін Күнге қарай бұрады. Барлығы бастарын жерге жеткенше иіп, Күнге мінажат етеді. Сірә, бұл жылқы мен қымыз пайда болатын шөп өсіргені үшін Күнге алғыс айтудың бір көрініс болса керек», - деп жазады. Әрине, тек қана жылқы мен шөп жаратқаны үшін емес, өздерін де жаратқаны үшін алғыс білдіргендігі болар [1,41]. Зерттеу еңбектеріне қарап отырсақ, қазақ даласына ислам діні кіргеннен кейін де «Күн тәңіріне» табыну дәстүрінің сарқыншақтары қалып қойған деуімізге болады. Қазақ тіліндегі жер-су аттары мен басқа да айнала қоршаған ортадағы заттардың атауларынан да ертедегі күнге табынудың нышандарын байқаймыз.

Сондай-ақ көне түріктердің наным-түсініктері бойынша күннің нұрынан әйелдің құрсағына бала бітуі мүмкін екен. Шоқан Уәлиханов қазақ халқындағы күнге табыну көздерінің аз сақталғандығы жайында былай дейді: «Қазақтарда күнге қарап дәрет сындырмау әдеті ғана сақталған, бұл осы уақытқа дейінгі бізге белгілі жалғыз ғана ғибадат белгісі» [3, 58]. Негізінде қазақтарда күнге қатысты ғибадаттар көп болғанға ұқсайды. Бірақ олардың көбісі біздің заманымызға дейін жетпей қалған. Сондықтан Күнге қатысты мінажат ету түрлері де оған қатысты туған мифтер де қазақ халқында аз сақталғанған.

Ал Ә. Диваев өзінің зерттеулері бойынша қазақ халқында Күнге қатысты мынадай түсініктер болғандығын айтады: «Күн тозақтың оты, түбінде күнаһар адамдар өзінің күнәлірі үшін сол отқа салынып күйеді». Сол себепті де күннен қорқып әр түрлі тиым-ырымдар шығарып, мінажат етуі мүмкін [4, 84]. Сонымен қоса Ә. Диваев Күн туралы мына бір қызықты мифті көрсетеді: «ертеде Жаратушы Күнді жаратқаннан кейін оған көкке көтеріл десе, ол жалқауланып тұрмай жатып алған екен. Содан періштелер бар күштерін салып, күнді темір шынжырмен аспанға көтереді. Періштелердің бұлай жасағанына қатты ашуланған күннің беті қызарып кетеді. Сол уақыттан бері Күн әрбір шыққан сайын қызарып шығатын болған екен. Күн ұясынан батарда да осылай қызарып тұрған» [4,85]. Күнге қатысты қазақ халқында мынадай тиымдар бар:

- Күнге қарап дәрет сындырма

- Күн батарда ұйықтама

- Күн батқан соң қорадан мал шығарма

- Күн батарда күнмен таласып жұмыс істеме

- Күн шығарда ұйықтама

Бір қызығы осындай Күнге қатысты тиымдар қасиетті Құранда да бар. Онда «Күн шығып келе жатқанда және күн батып бара жатқанда намаз оқуға болмайтындығы айтылған. Соған қарағанда халқымыздың бір кездерде Күнде қасиет бар деп ұғып, оған қатысты ырым-тиымдар шығарулары да бекер болмағанға ұқсайды.

Ертедегі түркі халықтарының басты құдайының Көк Тәңірі болғандығын айтып өттік. Оның ризашылығын алып ел билеген қағандар аспанда туған және Күнмен, Аймен безендірілген. Олардың барлық жетістіктері Көк Тәңірімен байланыстырылып отырған. Сондықтан аспанды және оның шырақтарын қадірлеу әрбір түркі халықтарының маңызды борышы болған. Мысалы бәріміз білетін Оғыз қаған өзіңің балаларының есімдерін Күн, Түн, Ай, Жұлдыз, Тау, Теңіз деп қойғаны белгілі. «Әр жыл сайын 5-айдың ортасына таман ру-ұлыс адамдары жиналып аспан рухтарының құрметіне құрбандық шалып, жалынып-жалбарынды. Ертеде Саян тауын мекен еткен угралардың туысы болып келетін нгасандарда көктегі күнге табыну осы күнге дейін сақталып қалған. Олардың таным-түсінігінше, көк аспан - ең жоғарғы құдай, Күн – қызметші, Күн сәулесі – сансыз жіп, жердегі барлық өсімдіктерді қоректендіріп, оны аспан құдайымен байланыстырып тұрады-мыс. Ертедегі түркілердің көк тәңірі, күн туралы ұғым-нанымдары нгасандардың ұғым-нанымдарына ұқсас болған. Түркілік мәдениеттегі «Көк тәңірі» рәмізін түсіндіруде мына бір ұстанымды дұрыс деп санаймыз: тура мағынасында жоғарыдағы рәміз «аспан билеушісі» деген мағынаны білдіреді. Яғни, біз Көк тәңірі деп жүрген көгілдір аспан емес, оның құдайы жаратушысы болып табылады. Сонда «Аспан тәңірісін немен байланыстыруға болады» деген сұрақ туындайды. Бұл әлі біраз зерттеуді қажет ететін сұрақ. Дегенмен өз жорамалымызды ұсынғымыз келеді: Аспан тәңірісіне Күн жатады. Ғалым Н. Оспанұлы «тәңіріні» «таң-іңір» деп түсіндіріп, оны атып келе жатқан Күн деп көрсетеді» [4, 463].

Зерттеушілер Күннің тәңірі ретіндегі символикалық мазмұнын былай деп көрсетеді: «Күнбасты адамдарды сипаттағанда олардың рәміздік белгісі алдыңғы орынға шығады:

1) Күн тіршіліктің бастауы;

2) көшпелілердің киіз үйіне жоғарыдан төмен қарағанда сәулесін шашып тұрған күнге ұқсас (шаңырақ-күн, уықтары – күн сәулелері),

3) күн және көз адам үшін маңызды. Екеуін де шырақ деп атайды.

4) арбаның дөңгелегі мен күннің арасындағы құрылымдық изоморфизм,

5) Қазақстанның елдік таңбасы болған Алтын адамның бас киімінде де күн бейнесі салынған» [4, 465], - деп бұны әрі қарай тағы да айта беруге болатынын айтады.

Жалпы, тек қазақ халқы емес, гректерде Гелиос, ежелгі римдерде Аполлон, ежелгі парсы, ежелгі үнді танымында Митра, египеттіктерде Ра, славяндықтарда Яр немесе Ярило, жапондарда Аматэрасу секілді күнтекті құдайлардың болуы «көшпелі сюжеттердің» қай халықта да, біртекті, бірізді танымның болғандығын дәлелдейді. Бұдан көретініміз, Күннің «елшілері» — күнтекті кейіпкерлер. Жоғарыда аталған Күн құдайлары, күнтекті құдайлар деп есептелген бейнелердің денінің астарында Күнге бағынушылық сарынының жатқанын байқауға болады. Осы ретте айта кету керек, С.Қондыбай қарастырып, жіліктеп өткен күнтекті адамдардың көркем бейнесін қазақ әдебиетінде де кездестіруге де болады (Алаш пен Алаша – күнтекті бейнелер немесе ертегілердегі алтын, күмісмүшелі адамдар). Ол ертегілік сарында келетін егіздердің (бірі – алтын бала, бірі – күміс қыз) күн мен ай тұлғасындағы бейнелерін астральды мифологияның образдары ретінде қарастырады. Оның сарқыншағы ретінде ертегілерде кездесетін алтын басты, күміс құйрықты жылқыларды да атап өтуге болады.

Ғалым С.Қондыбай күнтекті қаһармандар қатарында мүйізді тағыны қарастырады. Мүйізді тағы, ең алдымен оның мүйізі аса маңызды әлеуметтік символ болып табылады. Бастапқыда абыздың (бақсының, дуашының) баскиімінің элементі болған мүйіз уақыт өте саяси билік иесінің (ханның, әскери көсемнің) бас киімінің элементіне айналған [5, 258]. Мұндай символика, сірә, Күн культі үстемдікке шыққан заманда актуалды бола бастаған тәрізді. Қазақта "басына мүйіз шығу" деген тұрақты тіркес бар:

Бітсе де бүгін сүрегім,

Құдай алса ризамын.

Шығып мүйіз басыма,

Жетіп көкке тіреуім...[5, 258]

Ғалым Ә. Қодар Күннің түркі халықтарындағы орны, бағасы туралы мынадай дерек көрсетеді: «Ертеде көшпелілер күн айналымынан қалмай отырды. Күн қайда болса, ола да сол маңда көрінді. Бұған қарап олардың уақытты бір шеңберге қамап, алдарындағы қоймен бірге айдап отырғанын көреміз. Міне, осы шеңбер – Күн айналымының шеңбері. Түркілер өздерін шеңбер ішінде қалдырды да, басқа халықтарды шеңбер сыртына шығарып тастады. Себебі, көшпелілер өздерін уақыттан жоғары санады. Отырықшылар өздеріне уақыт көрінісі ретінде қараса, көшпелілер өзін кеңістік қарақшысымыз деп есептеді. Бұл – Күн айналымына негізделген Мәңгілік идеясының көрінісі еді» [4, 468], - дегенді айтады. Бұл жерде ата-бабамыздың табиғат күштеріне табынуына деген қате көзқарас тумауы керек. Себебі, ең әуелі Көк Тәңіріні жаратушы деп түсінген, кейіннен Алла ұғымынен синонимдес болып қала берген. Мұсылмандық діннің қазақ даласына енуіне байланысты көшпелі халықтың ғарыш туралы түсініктері де естен шығып кетпей, ислам космогониясымен астасып кетті.

Ғалымдарымыздың зерттеген археологиялық зерттеулерінде Күн мен адамдардың тығыз байланыста болғандығын көрсетеді. Зерттеулер кезінде Саймалы-Таш, Тамғалы, Ешкі өлмес аңғарларында басы күн тәрізді құдайлар көптеп табылған. Күннің нұры шашылып тұрған сияқты адам бейнесіндегі кескіндер тасқа қашалып салынған екен. Сонымен қатар Арыс өзенінің бойындағы Алтын төбеде де осындай басы күн болып келетін кескіндер табылған екен.

«Түркі халықтарында Күн мен қатар Ай да ерекше құрметтелген. Ай Күннің орынбасары, сұлулықтың символы болған. Кейбір деректерде Айды әйел құдайы деп түсінген. Көшпелі халық айдың туатын уақыты мен толысып кеміп бітетін уақыты бойынша күнтізбе құрған. Жаңа Ай туылғанда қазақтар оған сәлем беріп, былай деген:

Ай көрдік, аман көрдік.

Ат басында алтын көрдік.

Қой басындай күміс көрдік.

Жаңа ай – жарылқа!

Ескі ай – есірке!

Айға сәдем бергенде, сәлем беруші бір аяғын бүгіп үш мәрте белін иген, содан соң жаз айы болса, ол жерден бір уыс көк шөп жұлып алып отқа тастаған. Егер айға сәлем берген жерден үйі қашық болса, сәлем берген жерден бір тал шөп жұлып алып, құлағының артына қыстырған.

Қазақтар ертеде ай дөп-дөңгелек болып туғанда да сәлем берген. Айға қарап тілек айтып бет сипайды. Онысы көңіл айдай жарық болсын, сөзім айдай толсын дегені» [2, 31]. Айға байланысты қазақтың наным-сенімі туралы Ш.Уәлиханов мынадай мәлімет береді: «Қазақтар айда кемпір отырады дейді (бұл айдың бетіндегі дақтардың адамның бетіне ұқсатуынан болар). Олар айға ұзақ қарамайды, айдағы кемпір адамның кірпіктерін санап қойса, ол адам өледі деген сенім болған. Дәрет сындырғанда да адам бетін айға қаратпауға тырысқан. Жалпы осылайша Айға үлкен құрметпен қараған» [3, 58]. Сонымен қатар, халық арасында «жаңа ай туғанда қолға алған шаруа жақсы нәтиже береді» деген де түсінік бар. «Жаңа ай жасаған күнәләрімізді кешір, ауруымызға шипа беріп, қуанышымызды артыра гөр деп» тілек тілеген. Міне, осылайша ертеректе халық арасында күнге табынумен қатар Айға табынудың нышандары болған. Содан осылар солярлық миф пен лунарлық мифтің тууына түрткі болған.