Болашақтық (2040 ж.) су шаруашылық баланстарының есебі

7.2. Болашақтық (2040 ж.) су шаруашылық баланстарының есебі

СРКПҚ Бас сұлбасының 1 бөлімінде айталғандай, республика аумағын су шаруашылық – әкімшілік аудандастыру негізінде жатқан учаскілер және есептеме жармалар бойынша су шаруашылық баланстар келешекке есептер жүргізілді. ҚР су шаруашылық аудандары тұралы толығырақ осы «Сұлбаның...» 1 кітапта берілген.

Бастапқы деректер су шаруашылық баланстар жасау үшін екі бөліктен тұрады: кіріс және шығыс бөліктер:

Кіріс бөлігі тұрады:

• 
  өзендердің су ресурстарынан және уақытша ағындардан;
  
• 
  жер асты және шахталық-кен сулардан;
  
  • 
    тоспа және қайтарылым сулар;
    
  • 
    теңіз және көлдердің суларын пайдалану;
    
  • 
    ағынды тарту.
    

• 
  экономика салаларының су тартуы;
  
• 
  су қолданушылардың сурауы (гидроэнергетика, кеме қатынасы, табиғатты қорғау және басқа су жіберулер);
  
• 
  ағынның шығыны;
  
• 
  ҚХР аумағында Қара Ертіс және Іле өзендерінен алынатын су;
  
• 
  Өзбекстан және Ресей елдеріне берілетін ағын;
  
• 
  Жер асты суларын алу салдарынан ағын өзендеріне келтірілген залалы.
  

Ағымдық уақытта трансшекаралық өзендерде «Су бөлу» есебімен, Ертіс және Іле өзендерінен ҚХР суды алу және Сырдария өзенімен қосымша келетін ағынмен су ресурстары 100,6 км3 құрады.

Климаттық ағынның сулылығы болашаққа болжау бойынша орташа шешімнен алынған ағынның климаттық жиынтығының өзгеру мүмкіндігін белгілейді: оның Ертіс, Есіл, Нұра-Сарысу бассейндерінде, азайюын басқа қалған бассейндерінде көбейюін.

Бірақ, ескере отырып, өзен ағындардың өзгеретін болжам әдістерін 20-30 жылға ұзақ мерзімге жақын деп саналады, су шаруашылық баланстар есебінде осы Сұлбада бұл сарапшылық болжау ескерілмеген, ал негізгі трансшекаралық Ертіс және Іле өзендерінде ҚХР алынатын бірталай ағын есептелген.

Әр қаралған бассейн бойынша баланстың «үстіртік ағын» кіріс бабына өзгеше бастапқы деректер төменде көрсетілген.
Арал-Сырдария бассейні:

Сырдария өзенінің ағынының құралуы, негізінде, сужинағыштар жоғарғы және орта бөліктерінде орналасқан. Қазақстан Республика шегінде Сырдария өзені Чиназ гидропостынан Арал теңізіне құйылысына дейін ағады, Шардара су қоймасынан жоғары Келес, Құруқкелес оң тармақтарды қабылдайды, ал одан төмен – Арыс ө. ҚР сужинағыштың төменгі жағындағы ерекше факторлар, көктемгі жайылма судың жайылуы және ағынның шығыны жайылымдарда, батпақтарда, көлдерде және үлкен су ағыссыз төмендеулерде болып табылды.

Келешекте (қазіргі жағдайда да) Сырдария ө. ағыны табиғи ағынның құралу факторларымен және бассейндегі өзендерден алынатын судың өзгеріп тұратыны, қайтарым сулармен және ҚР, Өзбекстанда, Қырғызда су қоймалардың жұмыс режимімен есептелетін болады.

Осы бассейнде ең үлкен су қоймасы – Шардара Сырдария ө. 4230 млн. м³ жобалық керекті сыйымдылығымен жер суаруға және электрқуатын шығаруға арналған. Кіші су қоймалар 0,3 -тен 365 млн. м³ дейін пайдалы керекті сыйымдылығы көбінесе жер суаруға арналған.

Көксарай құйылым су қоймасының құрылысы 2010 жылы бітірілді, тиімді сыйымдылығы 3 км³ құрайды, бұл жайылма судан құтқаратын негізгі шаралардың бірі болып табылады, ол Тоқтағұл су қоймасынан қыс уақытында көтерінкі жіберімдермен байланысты. Көксарай су қоймасы су ресурстарын тиімді пайдалануды ұлғайтады, белгісіз жағдайларда су ағының көлемі дәл жобаланбаса, сағаны сумен нақты қамтасыздандырады, тағы да бір бөлігі лиман сияқты колданылады.

Су шаруашылық баланстарды есеп айыру кезінде Сырдария өз. Бассейінің су қорлары қабылданды, олар келесілерден қалыптасты:

• 
  Шардара су қоймасына келетін ағын, Келес және Құруқкелес тармақтарындағы қалдық ағыны қосылған;
  
• 
  Өзеннің және кіші (Арыс ө. және басқалар) өзендердің ағындарынан, Оңтүстік-Қазақстан және Қызылорда облыстарының аумағында құралатын;
  
• 
  ЧАКИР ирригациялық ауданнында шекті ағынды пайдалану;
  
• 
  Өзбекстаннан «Достық» каналы бойынша келетін су.
  

Алынған ағының орташа көлемі (16,3 км3) соңғы жылдардағы ағыны есебімен тағайындалған су бөлуден 05.05.82 ж. 12.0 км3 шектіктен жоғары, бұл көтеріңкі табиғи сулылықпен сипатталады және Тоқтағұл су қоймасынан қыс мерзімде тасталатын үлкен көлемді ағындар, олар электрэнергиясын көбірек шығару үшін жасалады.

95% қамтамасыз су аз жылы ағынның көлемі 9,3 км3, бұл 90% қамтамасыз жылына лимиті 10,0 км3 05.05.82 ж. бекітілген,су бөлуіне жақын (ортасы - 7%).

Арыс ө. және басқа өзендердің (АРТУР) су ресурстары 3,36 км3 құрайды, ал 2,6 км3 (Р=75 %) және 2,15 км3 (Р=95 %) су аз жылдары азаяды.

Су шаруашылық есептерде ЧАКИР суландыру аудандары мен бұрынғы «Аш дала» алабы, келешекте үстіртік су ресурстарын көлемі су тұтынушылар сұранысы бойынша алынды (2015 ж. - 0,86 км3-ден 1,1 км3-дейін, ал 2040 ж. - 0,8 км3-ден 0,97 км3 -дейін), 1,25 км3, 1,38 км3 сәйкесінше ағынның лимиттінен аспау керек. 1973 ж. 7 ақпан СССР Мемлекет жоспар ГЭК № 2 шешімімен бұл лимиттер заңдастырылды.
Балқаш-Алакөл бассейні:

Бассейннің керек-жарағының қарастырып отырған аймағы: Балқаш көл бассейні және Алакөл шұқыры болып, екі ауданға бөлінеді. 90% дан артық өзендер Балқаш көлінің бассейніне кіреді, ал қалғаны Алакөл бассейннің топтық көліне жатады. Өзендердің көбісі өзендерге жетпей құмдардың арасымен жоғалып кетеді.

Тоғандар және су қоймалары көбінесе таулы бөктеріндегі аймақтарда орналасқан. Қарастырылып отырған аймақта 37 су қоймасы бар және 2 су қоймасы салынып жатыр.

Іленің ар жағындағы Алатау бөктеріндегі тау етегі және таулары төмен орналасқан аймақтарда жасанды гидрографикалық жүйелерде су қоймалармен және тоғандармен ұсынылған. Олар су жинағыш және лықсымалы арналық жүйелерден тұрады. Олардың жартысы қазіргі уақытта қолданылмайды, өйткені олардың техникалық жағдайы төмен.

Солардың ішінде ең ірілерінің бірі Үлкен Алматы арнасы болып саналарды (ҮАА). Қапшағай су қоймасы ең үлкен оның тереңдіктегі нүктесі 479м ал көлемі 18560млн м3 құрайды. Іле өзенінде 1970жылы суландыру және энергетика мақсаттары үшін салынды.

Іле өзенінің су шаруашылық есептері ағынның негізгі шартты табиғи жағдайына қарап алынды. (Қазақстан және Қытай аумақтарына Іле өзенінің бойынан Қапшағай су қоймасы салынбай тұрып және бас сағалардың үлкейтпей тұрғандағы ағыны).

Бассейннің табиғи су ресурстары 7.2.1. кестеде көрсетілген.

7.2.1 кесте

Іле өзенінің бассейніндегі барлық су қорларының болжамды табиғи кезеңі 18,1 км3 анықталынды, оның ішінде 65% (11,8 км3) Қытай елінде қалыптасқан, ал қалған 35 % (6,3) Қазақстан аумағындағы (Хоргос өзенінің түсімініің жартысы және бассейннің Тектес өзені түсімін қосқанда) орналасқан. Балқаш - Алакөл бассейннің қалған өзендердің беткі түсімдердің орташа көпжылдық мөлшері 9,63 км3 құрайды, оның ішінде 0,45 км3 Қытай елінің жерінде орналасқан. Қаратал өзені беткі су қорларынан ең бай өзен болып келеді (ағанның сомасынан 35%), одан кейін Лепсы, Ақсу, Биен, Қызылағаш өзендері және Алакөл мен Сасықкөл бассейндері (сәйкесінше 21%, 18%, және 1,8%) кіреді. Беткі су қорларының Аякөз, Бақанас, Моинты, Тоқырауын Жаманты, Кусак ең аз құралады және Солтүстік Желтау және Айтау баурайындағы өзендер - 8 % құрайды.

Балқаш-Алакөл бассейннің нақты су қорлары 27,7 км3 болып бағаланады. Қытай еліндегі Іле өзеннің бассейніндегі су жинағыш табиғи кезеңіндегі 1-2 км3 шартқа жетті. Сол жылдары өзеннің гидрологиялық режимдерінің өзгеруі ешқандай әсер берген жоқ.

Қытай елінің аумағындағы су жинағыштар 1970 жылдан бастап 1,2-1,5 км3 дейін өсті. Қытай еліндегі Іле өзеннің бассейндегі 3,5 км3 шамасында су көлемін (1 км3 1970ж жеткізілген деңгейден 2,5 км3 қосымша) пайдаланылады. Осыған байланысты бассейннің су ресурсатын жағдайы 25,2 км3 деп бағалайды.

ҚР сумен қамтамасыз ету экономикалық салаларының мәселелері және Балқаш көлін сақтап қалу үшін Қытай елінен суды пайдалануды болашақта 1970 жылы қол жеткізілген деңгейге байланысты үлкейіуі мүмкін.

Көп жылдық мөлшермен салыстырғанда болашақта Балқаш-Алакөл бассейннің ағыны 2020 ж. Деңгейге 2,1 км3, ал 2050 ж. 3,2 км3 үлкейуі мүмкін. Бірақ, нақты бассейн бойынша берілген мәліметтеріне орай ағынның үлкейіуі қарастырылмайды. Қытай елінен суды алатын болса ғана Іле өзенінде 1 км3 (2015 - 2030 жж.) және (2040 ж.) 1,4 км3 өсуі мүмкін.

Ертіс өзенінің негізгі қоректену ауданы болып Қазақстан Республикасының Шығыс – Қазақстан облысында болып есептеледі. Павлодар облысында Ертіс өзенініне қоректіретіні ағыстары аз. Ертіс өзені көп жылдық су ағынының ерекшелігінің топтық жүйесі суы молынан және суы аз жылдар болып топтасада, осыған орай табиғи жағдайда қолдануға қиыншылық туғызады. 1960 ж Бұқтырманың ГЭС-тың қажетті су қоймасы 30,81 км3 қолданыла бастағаннан кейін Ертіс өзеннің жағдайы түзіледі. Бұхтырма ГЭС пен Шульба ауылының қаптал түсу ағысының арнасын Шұлба су сақтау қоймасы реттейді. Шұлба су сақтау қоймасы реттейді. Шұлба су сақтау қоймасының сыйымдылығы 1,47 км3 1988 жылдан бері қолданыста. Оның негізгі бағытты энергетикаға және Ертіс жайлымдарын суландыру үшін қолданылады.

Басқа өзендерде он шақты су сақтау қоймасы салынған. Олар 12 млн м3 сыйымдылығынан жоғары, бірақ олардың 0,1 км3 сыйымдылығын құрайды. Су қоймалардың ортақ сыйымдылығы 53 км3 құрайды, ал 32,6 км3 қажетті сыйымдылықты құрайды.

Бассейндегі жер үсті су ресурстардың табиғи шарттық белгілері 33,7 км3 құрайды, оның ішінде 7,8 км3 Қытай елінің аумағында орналасқан. Қалған 25,9 км3 ҚР аумағындағы орналасқан және Ертіс өзеннің ағынсыз ағын сулармен тарауланған. (7.2.2. кесте)

Ертіс өзеніндегі су ресурстарының есептік тұстамалары, гидропостардың берілген мәліметтері бойынша анықтау 7.2.3 кестеде көрсетілді.

Ертіс өзен бассейндегі ағынның есептік шығыны, Бұқтырма су сақтау қоймасы салынғанға дейінгі табиғи жағдайындағы тұстаманың соңғы бекітілуі 7.2.4 кестеде көрсетілген. Ағынның теңгерімдік әдісі арқылы орташа көп жылдық есептер шығарылды.

7.2.52 - 7.2.4 кестенің берілген мәліметтеріне қарап сараптама жасасақ, Ертіс өзеніне ағынды аймақ бойынша 28,9 км3 түседі (Шығыс-Қазақстан облысындағы бассейннің ортақ ресурстары 33,7 км3 құрайды).

Осы ағын Ертіс өзені, Шығыс Қазақстан шекарасында және Павлодар облысында байқалады. Тұстамаға дейін бассейнде 4,7 км3 суы жоғалады. Осы ағын көлемінен 2,24 км3 жуығы Ертіс арнасына дейін жетпейді, ал 1,75 км3 Зайсан көлінде буланады. Қара Ертіс өзенінде жайылымдарға булануға және табиғи кешендерге құйылу шығыны 0,71 км3 құрайды.

Ертіс өзенінің бассейндік аймақ Шығыс Қазақстан, Павлодар және Ресей шекарасымен шекаралас. Бірақ осы өзен шекаралардан төмен қарай ағындық жүйесі жоқ.

Ертіс өзені транзиттік ағыны 2,3 км3 кішірейеді. Өйткені алқаптардағы тасыма су ағынның аккумуляциясы үшін және жер үсті сулардың булануы, топыраққа, жайылма көлдерге, топырақтың үстінгі қабатына байланысты су азаяды.

Сондықтан Ертіс өзенінің ағыны Ресей шекарасында 26,6 км3 дейін кішрейеді.

Алдында айтылғандай ағынның шығынды буланудан бөлек бір сөзбен шығын деп айтуға келмейді. Өйткені соның арқасында алқаптардың табиғи кешендеріне (орман, бұта, шөптер жануарлар әлемін), жайылымдарды және шөпті алаңдарды сумен қамтамасыз етеді.

Жергілікті ағынды ауылшаруашылығына ең бастысы тұрақты суғаруға қолданылады.

Алдындағы кестелерде Ертіс өзен бассейнінде Қазақстан аумағындағы су ресурстардың табиғи жағдайдағы қалыптастыратын факторлар, алдынғы жылдардағы орналасуына байланысты көрсетілген.

Қара Ертіс өзені ҚР мен Қытай елінің шекарасында 1973-74 жж бастап ағынның табиғи жүру жолдарында бұрмаушылық жағдайы басталды, өйткені Қара Ертіс және оның ағыстарынан Қытай еліндегі суармалы жерлерді суғаруға алынымы өсті, бұл «Боран» гидробекетінде бақыланады. Соңғы кездерде Қытай елі Қара Ертіс өзенінде гидротехникалық ғимараттардың және Қарамай және үрімші жағына қарай арнаның салынуына, суғару алқаптардың өсуіне байлынысты су алынымы ұлғайды.

Қазіргі кезде Қытай елінен келген ағын орташа есеппен 2,5-3,3 км3 (шекті мәні 0,95-5,6 км3) шартты табиғи кезеңнен қарағанда аз келеді.

Осыған орай Ертіс бассейннің су ресурстары 30,4 км3, шекаралық ағыны 4,5 км3 құрайды. Келешекте 2040 ж. Қытай елінен суды алуға байланысты су ресурстары 28,3 км3 дейін кішрейеді.

Климаттық ағынды болжайтын болсақ Ертіс өзеннің ағыны орташа есеппен 2030 ж. 0,3 км3 дейін кішрейіп, одан кейін 2050 ж. 0,7 км3 минималдық жағдай, ал максималдық +2,9 км3 ,2030 ж. мин - 4,0 км3 дейін үлкейеді.

Ертіс өзен бассейннің суының құйылымдарының анық еместігіне байланысты келешкете өзен бассейніне су шаруашылық есептері екі нұсқаумен көрсетілді.

7.2.2 кесте

7.2.3 кесте

7.2.4 кесте

Бірінші нұсқа бойынша келешекте ағынның өзгеруі байқалмайды. Ғылыми болжамға байланысты алдындағы келтірілген көрсеткіштер келешекке ағынның мөлшерлік және басқа да көрсеткіштері лайықты. Бірінші негізгі су шаруашылық есептер Ертіс өзені осы нұсқамен 106 жылдық (1903-2012жж) гидрометриялық табиғи топтық ағынның айлық кескіні (Бұқтырма су сақтау қоймасына және Бұқтырма ГЭС –Шұлбындық ГЭС аймағына Ертіс түсімінің қаптал түсуі) алынды. Осы мәліметтер Казгидропроект жұмыстарынан алынды және соңғы жылдардағы көрсеткіштері де енгізілді.

Екінші нұсқа бойынша Ертіс өзеніндегі бассейннің судың өзгерісі ескертілді, ол уақыт өтуімен өзен ағысында байқалуы мүмкін. Бұқтырма су сақтау қоймасының бассейнде су ағыны өзгерісіз қабылданады. Өйткені таулары төмен орналасқан өзендерде (Қара Ертіс, Түргүсін) ағынның ағысы төмен, ал таулары биік жерде орналасқан өзендердегі (Бұқтырма, Күшім, Нарым) ағынның ағысы жиіелігімен орнын толтырады. Оба және Ұлба өзендеріндегі бассейндер бойынша ағынның азаюуы ортақ есеппен жылына 1,2% құрайды. Осыған орай орташа көп жылдық түсімі Бұқтырма ГЭС ке 19,2 км3 жылына деп қабылданды, екі нұсқа бойынша Бұқтырма ГЭС - Шұлба ГЭС-тың орташа көп жылдық ағыны 2015, 2020, 2030 -2040 жж. ағынның есептеуімен бірге 9,2 км3, 8,7 км3 және 7,7 км3 құрайды.

Ертіс өзеннің өткінші ағыны үшін Шар өзен бассейні аймақтын су шаруашылық теңгерімі жылдық ағынның ұқсас жылдардың айлық ағынын құрайды. Сумен қамтамасыз ету есептері (50,75 және 95%) құрайды.