Су ресурстарын кешенді пайдалану және қорғаудың бас схемасын бекіту туралы

Есіл өзенінің негізінен суқоректену аймағы Ақмола облысы болып есептеледі. Есіл өзеніннің ағынны бір жылдың ішінде жоғары құбылмалдығымен байқалынады,да солай жылдан жылға айқасады.

Есіл өзеннің көп жылдық ағынның ерекшелігі суы көп және суы аз жылдардағы топтық үрдісі болып келеді. Сондықтан экономика саласында қолдануға қиыншылық тұғызады.

Асатаналық (Вячаславтік) (қолдану сыйымдылығы 375 млн.м3 ), Сергеев (қолдану сыйымдылығы 635 млн.м3) су қоймаларды іске қосқанан кейін су қоймалардың жағдайлары жақсарды, өйткені өндірістерді, ауыз сумен және коммуналды-тұрмыстық, суғару, өзенде санитарлық жағдайын қалыптастырып сумен қамтамасыз етеді. Су сақтау қоймасының ортақ қажетті сыйымдылығы 1441 млн.м3 құрайды. Шағын су қоймалардың жағдайы белгісіз. Өйткені соңғы жылдарда түгендеу өткізілмеді.

Су шаруашылық аймақтарда тұрақтанған су ресурстары 7.2.5 кестеде көрсетілген.

Қарастарылып отырған бассейнге Есіл-Ертіс өзендердің өзен аралық бір бөлігі кіреді. Оның орташа көп жылдық ағынны 358 млн.м3, 75% - 77 млн.м3 қамтамсыз етілуі, 95 % - 12 млн.м3 қамтамасыз етуін құрайды.

Іле өзенінде (Селіті және Шағалы) су сақтау қоймалары көп жылдық ағынды реттеумен және қажетті орташа сыйымдылығы 250 млн.м3 салынды.

Қарастырылып отырған аймақтарда жер үсті су ресурстары 2,76 км3, оның ішінде Есіл - 2,40 км3 құрайды.

Есіл өзенінің есептік су шаруашылық негізіне (1930 жылдан бастап, 2012 жылдар аралығына дейін) қарастырылып отырған кезеңдердің көп жылдық ағынның айлық есейуі көрсетілген.

Суы аз кезеңдердің есептік тобы репрезентативтік талаптарына сай келеді өйткені суы аз кезеңнің қолайсыз жағдайын қосады: 1930 – 1940 жж., 1950 – 1953 жж., 1967 - 1969 жж., 1975 - 1978 жж.

Суы тапшы кезеңдердің ішінде 1930 – 1940 жж. ағынның тапшылығымен басқа кезеңдерден асып түседі. 30 – 40 жж. суы аз кезінде 99 - 99,35% қабылдауға тұра келеді, ол 100-150 жылда 1 рет қайталынады.

Суы мол топтық кезеңге: 1941 – 1942 жж., 1946 – 1949 ж., 1971 – 1972 жж., жатады, бірақ суы мол топтық жылдар жеткіліксіз және суы аз кезеңдеріндегі өтімдігін толықтай ақтамайды.

Сондықтан сумен қамтамасыз ету ағыны 1930 – 2012 жж. кезеңдердегі алған мәліметтері лайықты мінездемелеріне сай келмейді, ұзақ кезеңдердер аралығымен (1893 – 2012 жж.) орналасқан.

Есептік тұстамада орташа ағынның 1930 - 2012 жж. аралығындағы көрсеткіш орташа көп жылдық көрсеткіштен 10 - 15% төмен.

СРКПҚ Бас сұлбасының мақсаттары үшін суы аз жылдарға және кезеңдерге қызығушылық көрсеткендіктен, 1930 – 2012 жылдар аралығындағы су ағысының қатарын су шаруашылық есептерінде гидрологиялық негізінде қолдануға мүмкін деп санаймыз.

Осы жағдайда есептік жағдайда сенімділік жүйесі жасалуы болады.


Жайық – Каспий бассейні:

Су тәртібінің мінездемесі бойынша Жайық-Каспий теңіз бассейнің көктем кезенінде ерекше басым (жылдық ағынан 55 -тен 100% дейін) болады.

Өзен аймағындағы ағыны жылдық кезеңі бойынша тез құбылып тұрады. Көп жылдық ағынның жылдық жиы қайталануымен және судың тапшылығымен ерекшелінеді.

ҚР –да өзендеріндегі бассейндерде 42 су сақтау қоймалары (1млн.м3 сыйымдылықпен) толық сыйымдылығы 1,1 км3 өзендегі ағынды қолдану үшін салынған.

Бассейннің бүкіл жер үсті су ресурстардың қалыпты жағдайда 12,8 км3,оның ішінде 8,7 км³ (68%) Ресей елінде қалыптасады. Қалған 4,1 км3 (32%) Қазақстан Республикасында қалыптасқан және Жайық өзенінің ағындарында орналасқан.

Батыс-Қазақстан облысының аумағында Ресей Федерациясының Орынбор облысынан табиғи ағыны транзитпен Жайық өзеніне келеді де 9,3 км3 құрайды.Осы сандық есептің ішінде 1,4 км3 Қазақстан Республикасында (Ор, Ілек, Хобда өзендері) қалыптасқан, ал қалғаны 7,9 км3 Ресей Федерациясында қалыптасады.

Ресей Федерециясынан 1970 жылдан бастап келетін ағыны Қазақстан Республикасына (Ор, Ілек, Хобда өзендері ) талап етілген мөлшерден аз келеді. Сондықтан шекарасындағы өзендік ағынды су шаруашылық теңгерімдік есебін маңызы арқылы емес табиғи жағдайына қарап қабылданады. Қазіргі уақытта шекаралық өзендерде берілетің ағынның көлемін шекаралық тұстаманың «Жайық өзеннің бассейні бойынша 19.06.1996 ж. жұмыс топтық басқармасы бойынша мәжіліс хат тәртіптемесінде қарастырылды»

Осы мәжіліс хатқа байланысты Батыс - Қазақстан облысына Жайық өзеніне орташа есеппен 7,8 км3 келуі қажет. Ағынның табиғи қалыпты жағдайынан 1,5 км3 аз, ал Шаған бойынша 100 млн.м 3 аз болып келеді. Суы аз жылдары, керісінше, РФ орналасқан су қоймаларда, Жайық өзен ығысының реттеу есебінен, РФ – нан келіп жатқан су көлемі, табиғи жағдайда қалыптасатын су ағысынан жоғары болып келеді. Негізінде су шаруашылық теңгерімі келешекте 2016 – 2040 жж. «Мәжіліс хатта» қабылданған.

Ресей Федерациясының Саратов облысының аумағында Үлкен және Кіші Өзеннің өзеніне сумен қамту жүйесі аз болғанда Қазақстан Республикасының Батыс Қазақстан облысына орташа есеппен 0,44 км3 берілуі мүмкін. Бірақ Саратов облысынан келетін ағыннын мәнінде алде қайда аз.

Батыс Қазақстан облысының аумағына суы аз жылдарда мүлдем жіберілмейді.

Қазақстан және Ресей облыстарында шекаралық өзендердің су ресурстарын қорғау және суды ұтымды пайдалану туралы мемлекет аралық Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясының келісімінде «Шекаралық су объектілерді қорғау және бірігіп қолдану» туралы 1992 ж. 27 тамызда Орынбор қаласында қол қойылды. Қазақстан және Ресей мемлекеттерінде Үлкен және Кіші Өзеннің ағынды суын жылдық суының мөлшеріне қарамай бірдей бөлінеді. Қазақстан Республикасының аумағында және Ресей Федерацияның Саратов облысында 2002 ж. ТОО “Уралводпроект” (Орал қаласында) орналасықан Үлкен және Кіші Өзен бойынша өзеннің су шаруашылық теңгерімін өңдеді. Осы жұмыста ағынның қамтамасыз ету көлемі әр түрлі болып келуі есептік мөлшерінен анықталады, толық ағынның Саратов облысының аумағында және Батыс - Қазақстан облысында су ағыту ағынның 50% қосылады. Саратов облысынан орташа есеппен 0,211 км3 суды жіберілуі тиіс.

Бассейннің Жайық өзенінің су шаруашылық аудандардың су ресурстарының су шаруашылық теңгерімінің есептік жүйесі 12,39 км3 құрайды (7.2.6 кесте).

Нұра өзендегі ағынның белгілі нысанға келуі су жинағыштың үстінгі және орта шетіндегі бөлігінде қалыптасады. Су жинағыштың төменгі бөлігіндегі өзеннің ерекшелігі жайылымдағы ағынның шығыны және тасыма су толқынының жайылуы, жайылым көлдерде және арнасымен айқындалады. Нұра өзені ерекше өзгеру тәртібі шаруашылық қызыметпен (су сақтау қоймасының салынуы ҚСатК және т.б.) жағдайға байланысты.

Су сақтау қоймалардың қажетті сыйымдылығы 416 млн.м3 құрайды. Ең ірі су сақтау қоймаларына Шерубайнұр өзенінде Шерубайнұр, Нұра өзенңнде Самарқанд жатады. Шерубайнұр реттеушілік көп жылдық су қоймасы (қажетті сыйымдылығы 179,8 млн.м3 ) кешенді жағдайды қарастырады.

Самарқанд су сақтау қоймасы ең ірі болып есептелінеді және Қарағанды, Теміртау қалаларын сумен қамтамасыз етіп орташа көп жылдық ағынды реттеп жүзеге асырады. Ертіс суының жұмыс призмасы іске асырылғаннан кейін Самарқанд су қоймасының сыйымдылығы 197 млн.м3 -ден бастап 100,2 млн.м3 дейін кішрейтілді, бұл жағдай ең бастысы суды мезгілікті қолданылды. 2040 жылы келешекте судың үлкейуімен суды тұтыну экономикалық саласында Самарқанд су сақтау қоймасының ағынды мезгілдік реттеушілік тәртіптік элементтерімен жұмыс істейды. ҚСатК бойынша 2040 ж. су беруі үлкейетіндіктен Нұра - Ертіс суы Самарқанд су сақтау қоймасынан транзитпен өтеді. Шағын су сақтау қоймаларды 0,9 млн.м3 -ден 28 млн.м3 -дейін сыйымдылықпен көбінесе суғаруға қолданылыды

Қарастырылып отырған аймақта көп тоғандар орналасқан. Олар тұрақты суғару үшін және жайылымдарды суландыру үшін қолданылады. Нұра өзені және басқа да қарастырылып отырған аймақтардағы өзендердің ағының жылдың ішінде және жылдан жылға әр түрлі құбылмалдылығымен ерекшелінеді.

Нұра өзеннің ағынның тағы бір ерекшелігі экономика саласындағы өзенді қолдануға жағымсыз келеді. Суы аз жылдарда топтық үрдісі, 30-40 ж/да ерекше суы аз жыл болды, оны 99-99 35% қамтамасыз етіп қолдануға кеңес береді. Ол 100-150ж 1 рет қайталанылады.

Нұра өзеніне Қ.Сатпаев атындағы арна арқылы ағынды ауыстыру арқылы негізгі әсерін тигізеді. Нұра өзен Самарқанд су қоймасының ағынның реттегеннен кейін және Қ. Сатпаев арнадан Ертіс суын өткізгенде орай Нұра өзені жаз уақытында суы мол, көктемдегі су тасуы сияқты болды.

Нұра өзені Ертіс суын басты бас саға арналарына табиғи арқылы: Сарысу өзенінің бассейніне Нұра-Сарысу арқылы суды береді. (Қарағанды облысы) (қазіргі уақытта арна жұмысын атқармайды) және Есіл өзен бассейні арқылы береді (Ақмола облысы).

Бассейннің Нұра өзені және Теңіз көлінің ортақ ағының сыйымдылығы бір жылдың ішінде 941 млн.м3 құрайды (7.2.7 кестеде көрсетілген). Оның ішінде Нұра бассейнде 682 млн.м3,ал қалған ағын 259 млн.м3 Теңіз көлінің бассейнінде орналасқан. Қарасор көл бассейннің жер үсті су ресурстары 77 млн.м3 құрайды. Қарастырылып отырған аймақта барлық жер үсті су ресурстары 1018 млн.м3 құрайды.

7.2.7 кесте

Көлдің өзендері Теңіз (Кұланөтпес, Қон, Керей) және көлдің өзендері (Талды, Жарлы, Жарым және т.б.) жылдық ағынды экономика саласында қолдануға тиімсіз , көбінесе жылдық ағын көктемдік кезеңге түседі. Осы өзендерде аса ірі су қоймасы жоқ.

Осы ағынды қолдану бағыты-лимандық суғаруын анықтайды. Басқа су тұтынушылар (ауылшаруашылық, жайылымдарды суғару және т.б) аз және ең бастысы тоғандар, көлдердің арқасында тұтынады.
Сарысу өзен бассейні

Сарысу өзен бассейннің гидрографиялық ерекшелігі ерекше өзендік жүйесі және аз мөлшердегі мезгілдік ағын суы болады. Бар ағын көктемдегі қар еритін жылдық ағыны жиі құбылып тұруымен ерекшелінеді. Көктем уақытында судың көп болуы, ал жаз уақытында аз болуы экономика саласында қолдануға қиыншылығын туғызады.

Кеңгір (311,2 млн.м3 қажетті сыйымдылығы), Жезді (72,5 млн.м3 қолданылатын сыйымдылығы) су қоймалары қолданыла бастағаннан кейін сумен қамтамасыз ету жағдайы әлде қайда жақсарды. Су қоймалардың қажетті сыйымдылығы 413 млн.м3 құрайды. Қара-Кеңгір өзені және Жезді өзендерінің су шаруашылық есептердің негізіне кезеңдердің көп жылдық ағынның айлық еселуі көрсетілген. Су сақтау қоймалардың тұстамаларында қадағалаған кезең (1931 жылдан бастап 2012 ж. аралығына дейін) Сарысу өзені орташа көп жылдық ағыны 348 млн м3 құрайды деп есептелінеді (7.2.8 кестеде)

7.2.8 кесте

Сарысу өзен бассейннің жер үсті су ресурстары

7.2.9 кесте

Нұра және Сарысу өзендер бассейндерінің жер үсті су ресурстары

Бассейн	Ағынның есептік көлемі, млн. м3
	Wо	50%	75%	95%
Нұра өзен бассейні	682	554	299	94
Теңіз көлінің басқа да өзендері	259	208	119	44
Барлығы Нұра өзен бассейні және басқа да Теңіз көлінің өзендері	941	762	418	138
Қарасор көлдін өзендері	77	54	15	1
Барлығы Нұра өзен бассейні және Теңіз, Қарасор көлінің өзендері бойынша	1018	816	433	139
Барлығы Сарысу өзен бассейні бойынша	348	251	110	15
Барлығы	1366	1067	543	154