Т. И. Сүлейменов, К. З. Сарекенов, В. В. Козина, Л. Г. Матвеенкова Е. Н. Ивлева, А. К. Мубаракова, Н. К

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

денсаулық сақтау

пунктінің бас дәрігері


МАСКҮНЕМДІКТІҢ АЛДЫН АЛУ
Біздің әрқайсымыз маскүнем адамдарды көреміз. Маскүнемдердің түрлері қорқынышты, беттері ісінген, көздері алайған, аяқ-қолдары дір-дір етіп тұрғаны… Бұл трагедия!

Алкоголь. Бұл не? Алкоголь – кез келген жанды клетка үшін у! Ақылдан адастырады.

Алкогольдің мақсаты – ағзаның табиғи «сүзгісін» бұзу, сосын ағза мен психикаға әсер етіп, бәрін жою.

Алкогольдің нысаны – адамның «Мені», психикасы, миы, бауыры. Алкоголь әсер етпейтін бірде бір орган жоқ. Адам ағзасында алкоголь улы өнімдерге ыдырайды, ол өнімдер жиналып, ағзада 10-15 күн қалып қояды.

Этил спирті өзіне тән иісі бар, түссіз сұйықтықты білдіреді. Спирт ашытқы саңырауқұлақтарының тіршілік әрекетінің өнімі болып табылады. Спирт молекуласы жоғары емес, қанға тез сіңеді және қорытылады.

Спирттік ішімдіктердің бірі метил спирті болып табылады (Сіз атом бомбасы – 100 грамм - өлімге әкелетін дозаны ішесіз).

Адамдар спирттік ішімдіктердің мас қылу қасиеттерін біздің дәуірімізге дейін 8000 жыл бұрын білген. Спирттік ішімдіктердің күштілігі біртіндеп артып, дүние жүзіне тарады [1, 51-59 б.].

Алкоголь тараған жерде өз ізін қалдырады – бұл адамзат трагедиясы (тәлкекке ұшыраған тағдырлар, жеке тұлғаның құлдырауы, қорқыныш, жалғыздық, ағзаның бұзылуы, барлығын жоғалту, өзіндік «Менін» жоғалту). Қазақстанда халықтың 30 %-ы алкоголь қолданады. Алкоголь қолданатын адамдардың 80%-ы тұрмыстық ішкіштікке ұшырағандар.

Тұрмыстық ішушілік – бұл:

- спиртті ішімдіктердің шағын дозасын тұрақты күн сайын қабылдау (мысалы, жұмыс күнінде 1 бөтелке сыра және демалыс күні екі бөтелке сыра ішу);

- алкогольдің көп мөлшерін эпизодттық қабылдау (мысалы, демалыс күндері және мейрам күндері);

- спиртті ішімдіктердің үлкен мөлшерін тұрақты қабылдау.

Тұрмыстық ішушіліктің сатысынан кейін келесі сатысы – алкоголизм. Өзің бірінші бөтелкені ашпас бұрын ішу үшін жүздеген себептеріңнің бірін қарастыр, ал ішпеу үшін, одан бас тарту үшін сондай себептердің бірін ойлап көр. Міне, барлығы осылай аздап ішуден басталады.

Сыра – әлсіз алкогольды және мүлдем зиянсыз ішімдік деген ой қалыптасқан. Бұл жаңсақ пікір. Сыра – толық мәндегі алкогольды ішімдік. Кез келген алкогольды ішімдікке құмарлық болғандай, сыраға деген тәуелділік де пайда болады. Екі саптыаяқ сыраның құрамындағы спирт 100 грамм арақтың құрамындағы спиртпен тең. Сыра тез сіңуіне байланысты араққа қарағанда жылдам мас қылмайды.

2010 жылы қазан айында жүргізілген сауалнама деректері бойынша ҚарМТУ студенттерінің 39%-ы сыра ішеді екен. Сыраны ішетін қыздар мен ұлдардың саны бірдей. Сыра ішетін жастардың 26%-ы сыраны 15 жасынан бастап ішкен, ал 13% -ы үнемі ішіп отырған.

Адам стаканның шынысы және оның ішіндегі сұйықтық арқылы өзі сөйлескісі келген әлемді көргісі келеді, өзіне жайлы ортаны қалайды. Бірақ бұл әлемді стакан арқылы көру мүмкін емес, ал нақты өмірде барлығы керісінше.

Алкоголь ағзаға түскенде ағзаның өмірлік маңызды мүшелерін қармап алады, «сол мүшелерді лимон сияқты сорып алады», Сіз енді кіммен болса да кез келген тақырыпқа сөйлесуге дайынсыз, бірақ бұл не?! – Сіздің тіліңіз күрмеліп, не айтатыныңызды білмейсіз, «Ол не айтып отыр?» деп сізді ешкім де түсінбейді.

Қорытындысында – өмірі тас-талқан болған, денсаулығы бұзылған, жан-дүниесі жаралы адам. Адамнан барлығын сығып алған, ол спирттелген өлікке айналады.

Ішкілікке салынудың нәтижесі: ТӘУЕЛДІ БОЛУ, ОРНЫ ТОЛМАС ДЕНСАУЛЫҚ, ДЕПРЕССИЯ, БҰЗЫЛҒАН ПСИХИКА.

Алкоголизм неліктен қауіпті?

- «арақ ішсең – өмірің қысқа болады»: өмір сүру ұзақтығын 15 – 20 жылға қысқартады;

- қылмыстың көбісі мас күйде жиі жасалады;

- жыныс жолы арқылы берілетін инфекциялар, 10 жағдайдың 9-ы мас күйде жасалады;

- ақыл-есі кем балалардың 40 – 60 %-ы – ішкіш ата-аналардың балалары;

- алкоголь есте сақтауды және зер салып қарауды азайтады, қолайлы қозғалысты бұзады, жылдам әрекет етуге әсер етеді;

- алкогольді бір реттік көп қолдану мида күрделі өзгерістер тудырады [2].

СОҢЫ.

Алкоголь ағзаға түскенде, ол барлық ағзаға қан арқылы тарайды, ағзаға қолайсыз әсер етеді. Әртүрлі дәрежедегі спиртті ішімдіктердің кез-келген мөлшері жоғары нерв орталықтарына әсер етеді, мидың төменгі бөліктерінің қызметіне де үлкен әсер етеді (адамның бет-бейнесі бұзылады, әрбір мөлшерін ішкен сайын одан әрі қарай бұзылады). Алкогольдің шағын мөлшері жүйке жүйесіне, жүйке импульстарының берілісіне әсер етеді. Бастағы ми тамырларының жұмысы бір уақытта бұзылады: тамыр кеңейеді, қанның өтуі ұлғаяды, миға қан құйылып кетуі мүмкін. Алкоголь көру мен есту қабілетінде төмендетеді. Алкогольді ретсіз қолдану жас ұрпақтың психикасына үмітін сөндіргендей әсер қалдырады – адам интеллектуалды, эмоциялық, моральдық жағынан да «топастанады». Алкоголь бауыр клеткаларының құрылымын бұзады, ал бұл біраз уақыттан кейін бауырдың зақымдалуына әкелуі мүмкін – бауыр циррозы пайда болады.

Дене шынықтырумен және спортпен міндетті түрде айналыс, салауатты өмір салтын ұстан [3, 7-12 б.].

Әзіл-оспақты түсіне біл, көңілді жүр, ішкі өзіндік бақылауды дамытуға тырыс, қоғамдық нормаларды түсіне біл және қабылда, айналаңдағы адамдармен талқыла, өзің үшін және басқалар үшін пайдалы маңызды істермен айналыс.

Егер сізде қандай да бір проблемалар пайда болса, сіз жастар денсаулық орталығының сенім телефоны бойынша, 8-8000-8022-21 телефонымен Кеңес беру Қызметіне көмекке жүгіне аласыз.

1. 
   Должанская Н.А и др. Роль семейного фактора в формировании
   

2. Исмуков Н.Н., Программа предупреждения и преодоления наркотической и алкогольной зависимости. ФАИР-ПРЕСС 2001. – 384 с.

3. Алкоголь. Предупрежден – значит защищен! / Карагандинский областной центр формирования здорового образа жизни, 2008.




Л.П. Ивлева,

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Өнеркәсіптік экология және химия

кафедрасының доценті, б.ғ.к.

e-mail: ivlevlp@mail.ru

Салауатты отбасы деген не? Салауатты отбасы – бұл, сүйіспеншілік пен өзара түсінісу, салауатты психологиялық климат, рухани мәдениет, материалдық молшылық орнаған отбасы. Отбасы денсаулығы мәселесі бүгінгі таңда жеткілікті өзекті. Егер отбасында ата-аналар балаларына салауатты өмір салтын көрсететін болса, онда балада да өзінің денсаулығына позитивті қарау қалыптасады. Балалар мен ата-аналардың бірлескен істері, жеке үлгісі, спортпен айналысу, пайдалы демалыс салауатты өмір салтының құраушы бөліктері екені жалпыға мәлім.

Адамға салауатты отбасын құру үшін, оның өзі салауатты отбасында туып өсуі маңызды. Сонда ғана адам өзінің өмірін ақылмен құра алады. Ата-аналар өз балалары үшін үлгі болуы керек. Алайда, барлық отбасылар еліктеуге тұрарлық емес, сондықтан, үлгі болатын отбасын табу қажет [2]. Біздің елде балалар жарты ғасыр бұрын тағдырларын қосып, өмірдің барлық қиыншылықтарын жеңе біліп, үш қыз тәрбиелеп өсірген және еліміздің жастары үшін лайықты үлгі бола алатын Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев пен оның зайыбы Сара Алпысқызының отбасына теңелуі керек.

Бұрын біздің ата-бабаларымыз ұрықталар алдында 3 айға ішімдіктерден бас тартқан, себебі ауру бала туудан қорыққан. Еркектер әйелдікке алыс аудандардың қыздарын алған, сонымен туысқандық қанның араласуынан қашқан.

Сондықтан салауатты өмір салтын құрудың маңызды шарты отбасының дененің саулығы. Ол үшін жұбайлар, шаңырақ көтермес бұрын, өздерінің шыққан тегін, яғни өзінің генетикалық кодтарын білуі керек. Содан кейін, салауатты өмір салтын ұстануы керек, яғни отбасы мүшелері шылым шекпеуі, ішімдік ішпеуі, есірткі қолданбауы керек. Дүние есігін ашқан күннен бастап түсетін қоршаған орта (психологиялық атмосфера) жағдайлы болуы керек. Мұндай психологиялық атмосфера өмірінің барысында мінезін қалыптастыруға әсер етеді. Ұрықтандыру, жүктілік және босану жағдайлары отбасында үстем болған атмосфераға белгілі бір із қалдырады немесе балаға әсер етеді. Сондықтан баланың пайда болуын жоспарлау керек және қажет, яғни бала үміт еткен болуы керек, және де жұбайлардың арасында үйлесімділік бала тұлғасының сәтті қалыптасуының кепілі болып табылуы керек. Бала тәрбиелеу – бұл үлкен еңбек, сонымен ата-аналар бала туу туралы шешім қабылдай отырып, оның болашағы үшін үлкен жауапкершілік әкеледі. Олар оны еңбекке баулуы, басқа адамдармен араласа білуін, оларды түсінуді және олармен ортақ мақсаттарға жету үшін ынтымақтастықта болуға, Отанға деген сүйіспеншілікте тәрбиелеуі, өздері тұрып жатқан елдегі заң мен тәртіпті қадірлей білуге үйретуі керек. [2].

Салауатты отбасын қалыптастыру үшін отбасының материалдық жетістігі де аз маңызды шарт емес. Біз материалдық құндылықтар басым болған әлемде өмір сүреміз. Әрбір бала материалдық құндылықтар адамға, егер олар адал еңбекпен, қара күшпен және зияткерлікпен жасалған болса, жақсылық әкелетінін ұғынуы керек.

Қазіргі өркениеттің негізі салауатты және рухани дамыған адам болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық және саяси қайта құрулардың, адами құндылықтарды бекітудің, дамыған экономиканы және тұрақты демократиялық жүйені құрудың, егер олар адамдардың толыққанды өмір сүруі үшін барлық жағдайлар жасауға бағытталмаса маңызы жоқ.

Салауатты адамдар металлургиядағы болат және ауыл шаруашылығындағы нан сияқты мемлекет «өндірісінің» өнімі болуы керек.

Екінші жағынан, салауатты ұлт сөзсіз мықты мемлекеттің белгісі болып табылады. Халықтың дене бітімінің және рухани-адамгершілік салауаттылығы еліміздің зияткерлік әлеуетін, экономикалық мүмкіндіктерін және қорғаныс қабілеттілігін анықтайды.

«Ұлт» термині жалпы өркениеттік әлемде қабылданған азаматтық бойынша ұлттың анықтамасын береді, яғни, осы жағдайда ұлт – бұл ел азаматтарының ортақ қауымдастығы. Әрбір азамат өз елінің бір бөлігін білдіреді. Сондықтан, салауатты, тәрбиелі және оқыған азамат мемлекеттің өркениеттілігі деңгейін, ондағы қоғамдық институттардың күшін, билік құрылымдарының мүмкіндіктерін анықтайды.

Ұлттың денсаулығы еркін медициналық қызметтердің, дене тәрбиесін және әуесқой спортты, салауатты өмір салтын және дұрыс тамақтану, зиян әдеттерді құрту, экологиялық таза және күтілген тұру ортасын құру, қауіпсіз мүмкіндік және еліміздің әрбір бұрышында жасампаз өмір сүру арқылы қалыптасады және сақталады.

Әлемдік тәжірибе, еліміздің тұрғындарының денсаулығына әсер ететін маңызды фактор – бұл, бір жағынан, аурулардың алдын алу, екінші жақтан, салауатты өмір салтын ынталандыру бойынша мемлекеттің қадамдары екенін көрсетеді. Аурулардың алдын алу таза су мен асты пайдалануды, тазарту жүйелерінің болуын, қоршаған ортаны ластайтын және экологиялық зиян келтіретін объектілерді азайтуды, қауіп-қатердің басқа факторларын төмендету бойынша ұқсас шараларды білдіреді. Салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсымыздың дене шынықтыру жаттығуларымен айналасуымызға, дұрыс тамақтануымызға, гигиена мен санитария шараларын сақтап, есірткі, ішімдік заттарын қолданыстан алып тастауымызға бағытталған.

Прогресті және тұрақты дамыған мемлекетті алдын ала болжайтын негізгі факторлардың бірі адами әлеует болып табылады. Дәл осы адами ресурстар өндірістік әлеуетпен, жаңа технологиялармен және инфрақұрылыммен бірлесіп ұлттық қауіпсіздікті анықтайды. Бірде Финляндияның бұрынғы президенті Урхо Кекконен «ұлттың болашағы автомобильдердің санына емес, балалар арбасының санына тәуелді» деп дәл айтқан [3, 15-16 б.].

Қазақстанға келетін болсақ, ХХ ғасырдың екінші жартысында оның аймағында 5 халық санағы жүргізілгені болатын. 1959 бастап 1989 жылға дейінгі кезең аралығында республика халқының саны 2 есе артты және 16 536,5 мың адамды құрады. Бірақ, 1999 жылға қарай, алғашқы халық санағының деректері бойынша, оның саны 9,6 пайызға азайды және 1979 жылдың деңгейіне, 14 953,1 мың адамды құрап қайта оралды [4].

ҚР көші-қон және халық санағы жөніндегі Агенттігінің деректері бойынша халық санының көбеюі бірқатар факторларға байланысты. Біріншіден, көші-қонның жағымсыз сальдосы азайды. Бұрын елден кетіп қалған Қазақстан азаматтарының қайта оралуы басталды. Өткен жылы ғана республикаға 34 мың оралман келді. Тәуелсіздік жылдарының өзінде Қазақстаннан 2 миллион кетті, ал 0,5 миллион адам келді. Екіншіден, бұл да ең бастысы, әлі маңызды емес болсын — 5,5 %, бала туудың артуы. Қазіргі таңда осы тенденцияны нығайту маңызды. Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан Халқына Жолдауында осы мәселеге де тоқталды, оларды шешуге біздің жоспарларымыздың жүзеге асырылуы байланысты. Сондықтан, Үкімет келесілерден тұратын бағдарламаны әзірлеуі керек:

- халықтың санын көбейту,

- денсаулықты жақсарту арқылы адам өлімін азайту,

- иммигранттарды қабылдауды көбейту, соның ішінде жұмысқа қабілетті бұрынғы қазақстандықтардың қатарынан [5].

Халықтың санын көбейту мәселесі — халық санының азаюын маңызды құраушыларының бірі — 90-шы жылдардың басындағы экономикалық дағдарыс кезінде пайда болды, ол әлі ұзақ уақыт халықтың жандануына әсер ететін болатынға ұқсайды. Сонда қатерлі сипатқа өлгендердің саны туылғандардың санын артатын жағдайда жарияланбаған процестер ие болды. Халықтың табиғи өсуі кейінгі жылдарда тек республикамыздың 8 облысында ғана, Астана мен Алматыда байқалады. Қалған аймақтарда, жұмсақ айтқанда, жағдай өкінішті пікір қалдырады.

Бала туудың азаюы себептердің тұтас кешенімен пайда болған, олардың арасында ауыр материалдық жағдай, қысылшаң экономикалық жағдай, медициналық қызмет көрсетудің төмен сапасы және жағымсыз экологиялық орта. Бірақ, барлық істі соларға ғана апару қателік болар еді. Өйткені әлеуметтік зерттеулер де, тәжірибе де, табыс көп болған сайын нақты және жоспарланатын балалар саны да аз болады. Табыстарды көбейту бала туудың көбеюіне қатты қабілетті екені күдікті.

Қазіргі қоғамдарда балалар толық отбасының қажет құраушысы болып табылады, ата-аналарды эмоциялық азықтандырады. Бірақ, ол үшін жұптардың басым көпшілігіне бір бала қажет. Сонымен қатар, Қазақстандағы демографиялық жағдайға тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында азаматтардың материалдық жағдайының нашарлауы және әлеуметтік-экономикалық мәселелері ең үлкен әсер еткен болса, онда қазір мүлдем басқа жоспардағы жағдай қалыптасады. Әрбір адамның әлеуметтік ұтқырлыққа қоятын жоғары талаптары, серіктестік қатынастар түсінігіндегі өзгерістері, өзіндік жеке басылық бақытқа жеке наразылықтар басымдылығы және басқа да факторлар балаларды туу туралы шешім қабылдауды қиындатады. Нәтиже ретінде, екеуден артық балалары бар отбасыларының саны өседі, ал баласыз немесе бір бала ғана бар отбасылардың саны көбеюде. Жастарды, өмірдегі басты бағыт қызметтік өсумен және қомақты ақша сомасымен көрінетін жеке сәттілік болып табылатын жағдайда бала тууға мәжбүр ету қиын болғанға ұқсайды. Алайда, жас отбасыларға барлық шығындар міндетті түрде болашақта өтелетінін естен шығармаған дұрыс, тағы бір белгілі саясаткер Уинстон Черчилль байқағандай, «жақсы капитал салымы - бұл балалардың аузына сүт құю» [1].

Әдебиеттер тізімі

2. Методические материалы XV съезда партии «Нур Отан» - 18.10.2013 г. – Караганда, 2013. – 26 с.

3. Назарбаев Н.А. Долгосрочная стратегия развития Казахстана «Казахстан – 2030». Послания Президента страны народу Казахстана: http://www.akorda.kz.

4. Адылханов А.С. Курс на здоровый образ жизни. Официальный бюллетень Государственной санитарно-эпидемиологической службы. Астана, 2013, № 11, С. 15-16.

4. Мейрманов Ж. Крепкая семья - здоровая нация // Казахстанская правда, 2012, 11 июля.

5. Второй отчет Мажилиса Парламента РК «Цели развития на пороге тысячелетия в Казахстане» - 10.10.2013 г. http://www.undp.kz.

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Өнеркәсіптік экология және химия

кафедрасының оқытушысы

email: o_aygul@mail.ru

Зат алмасуының бұзылуының (семіру, қант диабеті және т.б) салдарынан пайда болатын аурулар жиі кездеседі. Осыған байланысты, қазіргі таңда, дұрыс тамақтану энергетикалық шығындарға және организмнің физиологиялық қажеттіліктеріне сәйкес келу үшін тамақтану мәдениетін жоғарылату мәселесі өзекті бола бастады [1, 15-18 б.].

Әрбір адамның азық-түлік заттарын дұрыс пайдалануы, артық жеуі және жалықтыруы денсаулықты көп нығайтуға көмектеседі. Дұрыс тамақтану денсаулықтың және ұзақ өмір сүрудің басты факторы болып табылады. Адамның физикалық жағдайы, оның қалай және қандай көлемде тамақ жейтініне байланысты [2, 42-46 б.].

Ғылыми-техникалық прогреске байланысты, ой еңбегімен айналысатын, энергияны аз қажет ететін адамдардың (10.25 МДж көп емес (2450 ккал) ер адамдар үшін және 8,4 МДж (2000 ккал) әйел адамдар үшін) саны қатты көбеюде. Аз энергия кезінде көбінесе азық-түліктің аз минорлы құрамды бөліктері (витаминдер, микроэлементтер) қолданылады. Мұндай жағдайларда, теңбе-тең энергиямен қамтамасыз етілуге қарамастан, гиповитаминді және гипомикроэлементтік күйлердің белгілері пайда болуы мүмкін. Тазартылған тағамдар – азық-түлік заттарын жеткіліксіз тұтынудың тағы бір себебі, ең алдымен, ой еңбегінің адамдарында. Эволюция барысында адам қоршаған ортаға бейімделуді үйренді, ол үшін шынайырақ азық тазартылмаған азық-түліктер болып табылады, себебі дәл осылардың көмегімен витаминдер мен минералды заттардың қолайлы келіп түсуі жетіледі. Қарқынды эмоциялық-жүйке жүктемесі кезінде дұрыс тамақтану принциптері, қарапайым ой еңбегі кезіндегімен салыстырғанда басқаша екенін байқаған дұрыс. Мұнда организмді қолайлы белок, аскорбин қышқылының, ретинолдың, В тобының витаминдерінің көлемімен қамтамасыз ету маңызды. Егер жұмыс ауысымды болса, онда тамақтану режимі де ауысады.

Өсіп келе жатқан организмнің тамақтануында, ең алдымен, бала денесінің қалыптасып келе жатқан құрылымдарын құру үшін құнды белоктар оптимумы қажет. Белок жетіспеген кезде балалардың өсуіне кедергі пайда болады. Балалардың витаминдермен қамтамасыз етілуі қаншалықты маңызды екені белгілі. Жасы өскен сайын баланың энергия мен тамақ заттарының қажеттілігі де өседі. Жасөспірімдік жас бала өмірінің қиын кезеңіне жатады, онда оның бойы тез өседі, организмі өзгере бастайды. Бұл кезеңде баланың тамақтануы жоғары болады [3, 26-30 б.].

Энергия мен азық-түлік заттарының қажеттілігі белсенді физикалық белсенділікке байланысты дифференциалданады. Қарқынды дене еңбегі қосымша энергия көлемінің келуін талап етеді. Сонымен, ер адамдардың ауыр еңбек кезіндегі тәуліктік энергия шығыны 40 % артық ұлғаяды, сондай-ақ, ақ (30 %), май (63,5 %) және басқа да қоспалардың қажеттілігі көбейеді. Әйел адамдардың тамақ қажеттілігі ер адамдарға қарағанда аз, бұл олардың организмдеріндегі алмасу процестерінің төмен қарқындылығымен байланысты. Тіршілік әрекетінің төтенше жағдайлары (Шеткі Солтүстік, биік тау және т.б) адамдардың энергия мен азық-түлік заттарының қажеттілігін өзгертеді, бұл олардың тамақтануына үлкен өзгерістер енгізеді [3, 40-45 б.].

Адам организмі термодинамика заңдарына бағынады. Соларға сәйкес, дұрыс тамақтану принципі қалыптасты: оның энергиялық құндылығы организмнің энергия шығындарына сәйкес келуі керек. Өкінішке орай, тәжірибеде бұл принцип жиі бұзылады. Энергия сыйымды азық-түліктерді (нан, картоп, мал майы, қант және т.б) шығындық тұтынумен байланысты тәуліктік рациондардың энергетикалық құндылығы энергиялық шығындары жиі артады. Жас өскен сайын, дененің шығындық массасы жиналады және семіру басталады, ол көптеген созылмалы дегенеративтік аурулардың пайда болуына себеп болады.

Азық-түлік заттарының химиялық құрамының организмнің физиологиялық қажеттіліктеріне сәйкес келуі – дұрыс тамақтанудың екінші принципі. Күн сайын, белгілі бір көлемде және ара қатынаста организмге 70-ке жуық қоспа түсуі керек, олардың басым бөлігі организмде синтезделмейді және өмірлік қажетті болып табылады. Организмді осы азық-түлік заттарымен қолайлы жабдықтау түрлі тамақтану кезінде ғана мүмкін. Тамақтанудың тым әр түрлі болуы дұрыс тамақтанудың үшінші принципін анықтайды.

Ақырында, тамақтанудың қолайлы режимін сақтауды дұрыс тамақтанудың төртінші принципі анықтайды. Тамақтану режимі дегеніміз тамақ ішудің жиілігі, еселілігі және алмасуы. Тамақтану режимі азық-түлік заттарына және энергияны қажет ету сияқты жасқа, өндіріс ерекшеліктеріне байланысты түрін өзгертеді. Дұрыс тамақтанудың көрсетілген негізгі принциптерін сақтау оны құнды етеді.

Тамақтанудың белгілі бір ережелері бар:

1) ұстамды жеу керек;

2) тамақ құнды болуы керек: онда жеткілікті көлемде белоктар, майлар, көмірсулар, минералды заттар, витаминдер бар болуы керек;

3) тамақтану режимін сақтау қажет.

Тамақтану режимінде төрт негізгі принципті ажыратқан дұрыс:

1. Жиілік, яғни, тамақты үнемі бір тәулік уақытында қабылдау.

2. Тәулік барысында тамақтанудың бөлшектілігі. Сау адамға үш немесе төрт фазалық тамақтану ұсынылады, атап айтсақ: таңғы ас, түскі ас, кешкі ас және ұйқы алдында бір стакан айран.

3. Әрбір тамақтанған кезде дұрыс тамақтануды барынша сақтау қажет. Бұл, тамақты әрбір қабылдаған кезде азық-түліктер жинағы организмге белоктарды, майларды, көмірсуларды, сонымен қатар витаминдер мен минералды заттарды қолайлы ара қатынаста жеткізу тұрғысынан ойланып істелінуі керек.

4. Бір күнде тамақ ішу бойынша физиологиялық негізделіп бөлінуі. Төрт мезгіл тамақтану едәуір жағымды: жұмысқа дейін тоқ тамақ (күндіз дұрыс тамақтанудың жалпы калориялылығының 25-30 %), жұмыс арасындағы үзілісте жеңіл екінші таңғы ас (жалпы калориялылықтың 10-15 % ), құнарлы түскі ас (калориялылықтың 35-40 %), салыстырмалы жеңіл кешкі ас (жалпы калориялылықтың 15-20 %) [1, 100-104 б.].

Таңғы ас, түскі ас және кешкі ас үшін тәуліктік уақыт еңбек және демалыс режиміне байланысты жеткілікті кең шеңберде өзгеруі мүмкін. Алайда, тамақ ішу арасындағы аралық 4-5 сағат болуы маңызды. Жүргізілген зерттеулер негізінде, кешкі ас пен ұйқының алдындағы аралықта 2-3 сағат өтуі керек.

Тамақтану режимімен қатар, кейбір психологиялық ережелерді сақтау артық болмайды.

1. Үстелге шаршаған күйде отырмаңыз. Қалай аш болсаңыз да, ең болмағанда 10 минут демала тұрыңыз.

2. Ашулы, шошынған күйде, қайғылы сезімдерге берілгенде тамақ ішпеңіз.

3. Өзіңізге қатты ұнамайтын адаммен бірге үстел басына бірге отырмаңыз.

4. Егер сізге қандай да бір тағам ұнамаған болса, пайдалы болса да оны татып көруге болмайды. Сізге ол бәрібір пайдасын тигізбейді.

5. Қарныңыз ашқанша үстелге отырмаңыз.

Азық-түлік заттарының 80 % термиялық өңдеуден кейін тұтынылады, бұл олардың жұмсаруына және сіңімділігінің жоғарылауына әсер етеді. Сонымен қатар, температуралық өңдеу зиянды микроорганизмдердің өлуіне және токсиндердің, әсіресе ең алдымен жануарларда бұзылуына әкеледі. Жылумен өңдеу өнімдердің микробтарға төзімділігін жоғарылатады және сонымен оларды сақтау мерзімдерін ұзартады. Жылумен өңдеу кезінде улы заттардың қатары бұзылады, мысалы, тамақ қорыту ферменттерінің ингибиторлары. Сонымен қатар, жылумен өңдеу көптеген өнімдердің дәмін түрлендіруге мүмкіндік беретіндігі маңызды [4, 405-408 б.].

Позитивті әсер етумен қатар, өңдеу азық-түлік заттарына жағымсыз да әсер етеді. Жылумен өңдеу кезінде витаминдер және кейбір ас қоспалары (белок, майлар, минералды заттар) бұзылады да зиянды заттар (майларды полимерлендіру өнімдері, меланоидиндер және т.б) пайда болуы мүмкін, бұны дұрыс тамақтануды ұйымдастыру кезінде ескеру қажет. Азық-түлік заттарын жоғалту деңгейі өңдеу түріне тәуелді. Алғашқы өңдеу жеуге болмайтын бөліктері мен ластанулардан шикізатты босатуды, азық-түліктерден құндылығы төмен бөліктердің бөлінуін, сонымен қатар, қатырылған азық-түліктердің дефростациясын алдын ала қарастырады. Азық-түлік шикізатын жеуге келмейтін бөліктерден босату, тағамдық заттардың жоғалуына әкелетін болса да, өнімдердің биологиялық құндылығын жоғарылатады.

Өнімдер мен шикізаттың биологиялық құндылығына жылумен кулинарлық өңдеу ерекше әсер етеді. Өнімдерді жылумен өңдеудің бірнеше амалдарын ажыратады: суға және буға пісіру, булау (қысқа мерзімді (5—7 мин) өнімді суда немесе буда қыздыру), стерильдендіру және қуыру. Қыздыру кезінде ерігіш белоктар жоғалады және күлге немесе гельге айналады. Сонымен, жұмыртқаның ағы жұмыртқаның ішінде 80° С температураға жеткен кезде гельдерді жасай отырып, біріктіріледі (коагуляция). Оралу нәтижесінде ақ гелі буын тіндердің ішінде ондағы судың маңызды бөлігін шығарумен тығыздалады.

Азық-түлік заттарының көп түрлілігі және олардың әр түрлі комбинациялары кулинарлық өңдеу ерекшеліктерін ескерумен сау және ауру адамның тамақтануының, олардың теңгерілуін, емделу бағытын ескерумен ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

Студенттердің дұрыс тамақтануын ұйымдастыру

Оқушы жастар белгілі бір жас категориясына жататын, арнайы еңбек ерекшеліктерімен және өмір жағдайларымен біріктірілген халықтың кәсіптік-өндірістік тобы ретінде қарастырылуы керек. Осы факторларды ескере отырып, студенттерді ерекше топқа бөлу мақсатқа лайық.

Студенттер тамағының сапалы құрамын бағалау кезінде бірқатар негізгі құрамды бөліктер бойынша тамақтанудың теңгерілмегендігі – жануарлар белоктарының, өсімдік майларының, кальцийдің, аскорбин қышқылының және тиаминнің аз болуы жиі байқалады. Студенттерде тамақтану режимінің келесі бұзылуы анықталды: 25-47 % таңғы асын ішпейді, 17-30 % күніне екі рет қана тамақтанады, 10 % жуығы түскі асын ішпейді немесе уақытында ішпейді, 22 % кешкі асын ішпейді. Ыстық тағамдарды, соның ішінде бірінші асты ішу сирек белгіленген [5, 28-30 б.].

Дұрыс тамақтану – бұл, ең алдымен, дұрыс ұйымдастырылған және организмді дер кезінде жақсы әзірленген және тәтті тағаммен жабдықтау. Халық даналығында айтылғандай: «Жануарлар қанығады, адам жейді, ал ақылды адам тамақтана біледі».

Физиологиялық ұсынымдарға сәйкес, энергетикалық құндылық студент ер балаларда 10.8 МДж (2585 ккал), студент қыз балаларда 10.2 МДж ккал) шеңберінде бағаланған. Белоктарға рационның 12 % жуық тәуліктік энергетикалық құндылығы келеді, сонымен қатар, жануарлар майының үлесі олардың рационындағы жалпы көлемнің 60 % құрауы керек. Осы талаптың орындалуы ауыстырылмайтын амин қышқылдарының жеткілікті болуымен ғана емес, сонымен қатар рационда олардың қолайлы теңгерілуін кепілдендіреді. Майлар студенттердің жалпы рационының жалпы энергетикалық құндылығының 30 % құруы керек. Сонымен қатар, өсімдік майларының үлесіне жалпы көлемінен 30 % келеді. Студенттердің негізгі минералды заттарды тәуліктік талап ету организмге кальцийдің 800 мг, фосфордың – 1600 мг, магнийдің – 500 мг, калийдің – 2500-5000 мг, темірдің – 10 мг көлемінде түсуімен қамтамасыз етуі керек. Студенттердің теңгерілген тамақтану принциптерін тәжірибелік іске асыру мақсатында тамақтану рационының энергетикалық құндылығы мен сапалы құрамының және энергия мен азық-түлік заттарын қажет ету рациондарының арасында едәуір толық сәйкестікке ұмтылу керек.

Іс жүзінде қарапайым оқу процесі кезінде энергия шығындарынан ерекшеленбей, емтихан тапсыру кезеңінде энергия шығындары 5,9 кДж (1,4 ккал/мин) құрайды [5, 85-94 б.].

Осылайша дұрыс тамақтану бойынша ұсынымдарды сақтау организмнің әр түрлі қоршаған орта агенттеріне төзімділігін жоғарылатудың және халықтың ішінде бірқатар жұқпалы емес созылмалы ауруларды азайтудың негізгі көзі болып табылады.

2. Конышев В.А. Ваше питание: полезно или опасно? – М.: Экономика, 2012. –156 с.

3. Конышев В.А Самые модные диеты. – М.: РИПОЛ классик. –2013. –52 с.

4. Дробат Е.М. Простые истины о питании и здоровье. – Минск: Кн. дом, 2012. – 608 с.

5. Методики доктора Д.В. Наумова. М.: ООО – Редакция вестника ЗОЖ, 2014. – 207 с.