Rəng bildirən sifətlə təzahür edən epitetlər

Topa-topa,

Tel-tel əsir.

Ağ yel əsir,

Pambıqlanan buludları

Kola-kosa asa-asa...

Bu ağ yağış

Düz torpağın iliyinə damar-damar... [8. S. 14].

Gözlərin qaralar, al günə baxma!

Ey, rəngə inanan, bəs demədin sən

Turpun içinə bax, çölünə baxma?! [8. S. 54].

Əyilmək istəmir Azərbaycana [8. S. 37].

Dağlarda kök atdı, arana çatdı.

Bir qəlbdə boy atıb min qəlbə çatdı [8. S. 78].

Ağır tanklar, ağır toplar [8. S. 30].

Yaylım atəşlərilə

Biz havaya çilədik [8. S. 31].
Fərdi şəkildə yaranan epitetlərdə metaforiklik daha güclü olur. Çünki bunlar tanınmış söz adamlarının düşüncəsindən süzülüb gəlir, fərdi xarakter daşıyır. Məsələn, B. Vahabzadə nağıl nənələr, fikir çeşməmiz, «pələng» tanklar epitetlərini çox böyük uğurla işlədə bilib:

Ey atam hünərli, babam fikirli.

Ey reyhan nəfəsli, yarpız ətirli,

Nağıl nənələrin ey laylay səsi [8. S. 28].
Yandı öz bağımız... fikir çeşməmiz,

Özgə bağlarını suladıq ancaq [8. S. 23].

Torpağın bağrını sökdükcə şan-şan [8. S. 12].

Bir mahnı, bir gözəl söz, bir şəkil, bir mənzərə [8. S. 78].

Epitetlər cümlənin əlavəsi kimi də işlənərək «dilin leksik sferasının çevikliyini» (R. Budaqov) nümayiş etdirir. Məs.:

Bu qalalar – Daş nəğmələr [8. S. 19].

O – şöhrətli, şanlı muzey.

O – danışan, həm də bizi danışdıran

Canlı muzey [8. S. 81].
Bu qanlı kitabın hər cümləsinin

Mübtədası nifrət, xəbəri «öldür!» [8. S. 83].

Bu gün qiymətini göstərir mənə.

Söküldü dirəklər, uçuldu damlar,

Müsibət yağışı yağdı dünyaya [8. S. 92].

Bədii nümunələrdə epitet isimləşdirilərək müraciət, tərif və ya subyektləri adlandırma məqsədləri üçün də istifadə olunur: Ay əleyküməs­salam, dişləri mixək, qıçları dirək, hamıdan göyçək, kefin kökdürmü? [12. S. 45].

1. 
   dənizlər təyin olunur:
   

Dənizə baxıram... Ruhuma bir sərinlik yayılır,

Fikrim xəyaldan ayrılır.

Duyğularım sığallanıb daranır

2. 
   təbiət əşyaları təyin olunur:
   

Dağların qoynuna düşmüşəm,

İlkinliyimin daş üzüylə görüşmüşəm.

Təbiət daş süfrəsini açıb burda

Yaddaşım daş çuxası altından sükuta boylanır [13. S. 18];

3. 
   fəsillər təyin olunur:
   

Ömür, nə vaxt yetdik xəzan yaşına,

Yaz, yaşıl illərin nə tez töküldü? [13. S.22];

4. 
   bulaqlar təyin olunur:
   

Dağlardakı çiskin, duman,

Gündüzlü-günəşli aran.

Qızlar başına dolanan Alagöz bulaqlar mənim [13. S. 25];

5. 
   şəhərlər təyin olunur:
   

İki canda bir qəlbsiniz [13. S. 25];

6. 
   ərazilər təyin olunur:
   

7. 
   bitkilər təyin olunur:
   

Bir söyüd də gölün gömgöy sularında

Baxmaqdan gözümə sarı xal düşüb,

8. 
   kəhrizlər təyin olunur:
   

Yaz çağı göy sular aşıb-daşardı,

Kolda bənövşələr pıçıldaşardı [13. S. 32].
Hər kəhrizin adı, ünvanı vardı,

Suyunun öz dadı, öz tamı vardı.

Öz hüsnüylə mat qoyardı hər kəsi.

«Xəlfə kəhriz» yeddilərdən biridir,

Onun yeri möcüzələr yeridir! [13. S. 45].

«Meydan kəhriz» çağlayardı qış-bahar,

Canlanardı bol zəmilər, tarlalar.

Bağlanan dərzlər dağtək durardı,

Yanında el-oba şənlik qurardı [13. S. 45].

Qıjıldardı dəli çaylar sayağı.

Bu kəhrizdən su içərdi iki kənd,

Qabağına çəkilməzdi bərə-bənd [13. S. 45].

Dağlar idi bu kəhrizin hasarı... [13. S. 45];

9. 
   çaylar təyin olunur:
   

«Yarılı kəhriz» kənddən bir az aşağı,

Qıjıldardı dəli çaylar sayağı.

İçimdə «qəm dolu Araz ağlayır» [13. S. 52];

10. 
    mücərrəd varlıqlar təyin olunur:
    

Döyür yuxulu yaddaşımın

Əlinə, qoluna, dizinə [13. S. 54];

11. 
    illər təyin olunur:
    

O dəcəl illərim, çağlayan çağım,

Dağların qoynunda soldumu, deyin! [13. S. 24];

12. 
    yamaçlar, dərələr, zirvələr, körpülər, dağlar təyin olunur:
    

Babamın izini öpən bərələr.

Ay qartal qıyına uçan zirvələr,

Gözünüz mənimtək doldumu, deyin!

Ellər qovuşduran Xudafərin də –

Ayrılıq körpüsü oldumu, deyin!

Dərd yedi «Diri dağ», çökdü «Ziyarət» [13. S. 35].

Tədqiqat göstərir ki, metaforikləşmiş epitetlər bədii ədəbiyyatdakı obraz və personajların xasiyyətinə müvafiq seçilir və onların xarakterinin açılmasına kömək edir, təsvir olunan əşya və hadisənin aydın başa düşülməsinə şərait yaradır.

1. 
   Структура и функционирование поэтического текста // Очерки лингвистической поэтики. М.: Наука, 1985.
   
2. 
   Абрамович Г. Л. Введение в литературоведение. М., 1970.
   
3. 
   Тимофеев Л. И. Основы теории литературы. М., 1963.
   
4. 
   Квятковский А. П. Поэтический словарь. М., 1966.
   
5. 
   Будагова З. И., Алиев К. О тропах // Развитие стилистических систем литературных языков народов СССР. Ашхабад, 1968.
   
6. 
   Ləman Fəridə. Müasir Azərbaycan dilində epitetlər. Bakı: Qanun, 2007.
   
7. 
   Əfəndiyeva Türkan. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı: (Bədii üslub). Bakı: Elm, 1980.
   
8. 
   Vahabzadə B. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1980.
   
9. 
   Григорьев В. П. Поэтика слова. М.: Наука, 1979.
   
10. 
    Веселовский А. Историческая поэтика. М.: Высш. шк., 1989.
    
11. 
    Hacıyev T. İ. Təyin, bədii təyin və oksimoron haqqında: («Molla Nəsrəddinçinin üslubu» mövzusundan) // M. F. Axundov adına APİ-nin professor-müəllim heyətinin Böyük Oktyabr inqilabının 50-illiyinə həsr olunmuş konfransının materialları. Bakı, 1968.
    
12. 
    Azərbaycan nağılları. Bakı, 1967.
    
13. 
    Horovlu Şövkət Zərin. Ürəyim dan yeridir. Bakı, 2010.
    

T Ü R K O L O G İ Y A

Son illər Azərbaycanda başqa elm sahələrində olduğu kimi, dil­çilik sahəsində də uğurlu nailiy­yətlər əldə olunur. Şübhəsiz ki, bu nailiyyətlər görkəmli dilçi alimlə­rimizin gərgin əməyi sayəsində gerçəkləşir. Bununla belə, əldə olunmuş nailiyyətlə­rimizin ümumi dilçilik məkanında tam qərarlaş­ması üçün daha sanballı elmi təd­qiqat işlərinin yerinə yetirilməsinə ehtiyac duyulur.

Bu cəhətdən F. Y. Veysəl­linin iştirakı və redaktorluğu ilə hazır­lanıb çap olunmuş «Dilçilik ensik­lo­pediyası» dilçiliyimizdə əsl hadi­sədir. Əsərin məsləhət­çiləri (bu mə­qamda redaksiya heyəti demək daha düzgün olar­dı) K. M. Ab­dul­layev, B. B. İs­­mayılov və M. M. Mu­­saoğludur. Kitabın çapına F. H. Zey­nalov və A. Y. Məmmədov rəy ver­mişlər.

Lüğət və ensiklopediyaların tərtibi tədqiqatçıdan yüksək elmi hazırlıq və gərgin əmək tələb edir. Azərbaycan dilçiliyində lü­ğətçilik sahəsində ənənə vardır. Amma indi ənənəyə sadiq qal­maq və görülən işə məsuliyyətlə yanaşmaq tələb olunur. Əlimizdə olan lüğətlə­rimizdə bir ənənə olaraq rus dili sözlərini Azər­baycan dilinə zorla gətirmək ənənəsi ötən əsrin 60–70-ci illə­rində geniş vüsət aldı və bununla dilimizin lüğət tərkibi rus dili sözlərinin hesabına şişirdildi.

Azərbaycan dilində termino­logiya sahəsində nailiyyətlər əldə olunmuş, bu sahəyə aid nəzəri əsərlər yazılmış və bir çox sahə terminoloji lüğətləri nəşr edil­miş­dir. M. İ. Adilovun 1989-cu ildə «İzahlı dilçilik termin­ləri» adlı lüğəti çap edilmişdir. Həmin lüğət öz dövrü üçün çox dəyərli bir sorğu kitabı idi. Dilçilik elminin dinamik inkişafı bu sahədə işlənən terminolo­giyanı əhatə edə biləcək daha yüksək səviyyəli ensiklope­diya­nın işlə­nib hazırlanmasının vacib və labüd olduğundan xəbər verirdi.

Aydın məsələdir ki, bu və ya digər elmi əsərin üstündə yazıl­mış redaksiya və rəyçilər bir növ rəs­miyyət və ənənə səciyyəsi daşıyır. Əsas iş isə tərtibçilərin öhdəsinə düşür. Ona görə də «Dil­çilik ensiklopediyası»nın tər­­tibçi­lərinin böyük zəhmət çəkməsi və ağır bir işin öhdəsindən şərəflə gəlməsi diqqətə layiqdir. Şüb­həsiz ki, əsərin hazırlanmasına rəhbərlik edən prof. F. Vey­səllinin alman, ingilis, rus, fransız və Azərbaycan dillərinin leksik sistemlərinə də­rindən bələd olması hər bir ter­minlə bağlı verilmiş elmi şərhlərdə aydın hiss olunur. Müəyyən ter­min­lərin şərhində çağdaş dilçili­yin müxtəlif sahələri üzrə aparılmış tədqiqat işlərində əldə edilən elmi yeniliklərdən istifadə olunmuşdur.

Azərbaycan dilçiliyinin zən­gin­ləşdirilməsi üçün dünyanın daha çox inkişaf etmiş ölkələ­rində b

6 «Тцрколоэийа», № 1
u elm sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlərin mənimsə­nilməsi və elmi tədqiqatlarımızın daha da zənginləşdirilməsində tətbiq olun­ması günün aktual məsələsidir. Doğrudur, Azər­baycan dilçiliyinin inkişafına rus dilçilik ənənələrinin böyük və müsbət təsiri olmuşdur. Amma birbaşa ingilis, alman və fransız dillərində olan dilçilik ədəbiyya­tından da istifadə etmək tədqi­qatlarımızın dəyərini daha da artırır. Dilçilik sahəsində Qərbi Avropa dilçilərinin əldə etdikləri nailiyyətlər danılmazdır. Qərbi Av­ropa dilçiliyində yeni-yeni ter­min­lə­rin işlənməsinə hər ad­dımda rast gəlinir. Haqqında da­nı­şdığımız ensiklopediya Qərbi Avropa dilçi­li­yində işlənən ter­minlərin başa düşülməsi işində dilçilik elmini öyrənənlər və bu sahədə tədqiqat aparmaqla məş­ğul olanlar üçün əvəzi ol­mayan vəsaitdir. Bu ensik­lopediyada ön sözdə qeyd olun­duğu kimi, dil haqqında, onun sistem və struk­turu barədə dilçilik elminin müasir durumu baxımın­dan geniş və əhatəli bilgilər verilir. Ensiklopediyada beş dilin – rus, alman, ingilis, fransız və Azər­baycan dillərinin terminləri topla­nıb izah olunmuşdur. Bu, tərtib qayda­sına və əhatə dairəsinə görə dil elmi sahəsində ilk oriji­nal kitabdır. Kitab Azərbaycan Dillər Univer­sitetinin eksperi­mental fone­tika və tətbiqi dilçilik laboratoriya­sında hazırlanmışdır. Ensiklope­diya üzə­rində iş uzun müddət aparılmışdır. Hər bir terminin işlənmə və ya­ranma tarixi ilə bağlı saysız-hesabsız əsərlər araşdırıl­mışdı, daha dəqiq olan elmi vari­antlar müəyyən­ləşdirilmişdir. Hər bir termin-məqalə üzərində çox gərgin iş və müzakirələr gedirdi. Hər bir terminə aid müxtəlif mən­bə­lərdən izahlar seçilirdi. Nəhayət, düzgün üsul tapılmış və lüğətdə baş termin olaraq rus dili terminləri götü­rülmüşdür. Bu da düzgün yol hesab oluna bilər, çünki rus dilini əksə­riyyətin başa düşdüyü və həmin dildə dilçilik ədəbiyyatının çox olduğu nəzərə alınmışdır. Res­publikamızda əl­də olan tərcümə lüğətlərinin çoxunda rus dilində çıxış olunur, oxucularımız bu tip lüğətlərdən asanlıqla, özü də mütə­madi, istifadə edirlər.

«Dilçilik ensiklopediyası»nda apa­­­rıcı dil kimi rus dili götürül­düyündən linqvistik terminlər rus dili əlifba sırası ilə düzülmüş, onun alman, ingilis və fransız dillərində qarşılığı verilmiş, sonra Azər­baycan dilində açıq­lanması özünə yer almışdır. İngilis dilinin fonetik xüsusiyyəti nəzərə alınaraq bu dildə olan terminlərin transkrip­siyası da verilmişdir. Müəlliflər ensiklope­di­yanın hazırlanmasına adi tex­niki iş kimi deyil, əsl elmi yaradıcı iş kimi yanaşmışlar. Ter­minlərə dair izahat­larda müx­təlif dillərdən götü­rül­müş geniş dil nümunələrindən istifadə olun­muş­dur. Bu da əsərdən istifadə edən hər bir oxucunun işini asan­laşdırır.

Lüğətdə verilmiş terminlərin mən­alarının açılması üçün veri­lən misalların çoxu Azərbaycan dilçili­yindəki mənbələrdən götü­rül­müş, bəzən isə başqa dillərin mate­rial­larına da müraciət olu­nur. Ensik­lopediyanın bu cildinə A–N hərfləri ilə başlanan ter­minlər daxil edil­mişdir.

Kitabın əvvəlində «Ön söz» və lüğətdə istifadə edilmiş qısaltma­ların açılışı verilir ki, bu da lü­ğətlərdə ənənədir, ixtisar­ların başa düşülmə­sinə yardım edir. Yaxşı olardı ki, burada işdə istifadə olun­muş izahlı lüğətlərin də siya­hısı veriləydi.

Ensiklopediyada yer tutan hər bir məqalədə mənası açılan termin haqqında kifayət qədər ətraflı və düzgün elmi məlumat verilir, bu barədə lazımi mənbə göstərilir. Kitabda verilən məqa­lə­lərin üzə­rində tərtibçilərin gər­gin əməyi yüksək qiymətləndi­rilməlidir.

İstənilən yeni işdə nailiyyət­lərlə yanaşı bəzi qüsurların da özünü göstərməsi təbii qarşı­lanma­lıdır. Redaktorun ön sözdə göstər­diyi kimi, rast gəlinən nöqsanları tərtibçilərin nəzərinə çatdırmaq, hər halda, ensiklope­di­yanın növ­bəti cildi və gələcək nəşrlərinin səviyyəsini daha da yüksəltməyə yardım edə bilər. Bu niyyətlə də kitab haqqında bəzi qeydlərimizi redaksiya heyətinə və tərtibçilərə çatdır­mağı özümüzə borc bilirik.

Səh. 8-də Azərbaycan dilin­də verilmiş abbreviatur sözü bir b ilə verilməli idi. Həmin ter­minə veril­miş izah, bizcə, do­laşıq və nöqsan­lıdır. Abreviatur terminin izahında birinci maddə olaraq «qısaldılmış mürəkkəb sözlər» verilir və misal göstərilir Azərnəşr, Azərtac, ücün­cü maddədə yazılır: mürəkkəb ixtisar­lar və azdrama, azneft misal çəkilir. Birinci və üçüncü maddə eyni məzmuna malikdir. Həmin lüğət məqaləsində rus dilçiliyindən ve­ril­miş mənbələr əvəzinə göstər­mək olardı:

1. Azərbaycan dilinin qram­ma­tikası. Azərb. EA nəşriyyatı, Bakı, 1960, s. 51–52; 2. Грамматика азер­­бай­джанского языка. Изд-во «Элм», Баку, 1971, с. 58; 3. Müasir Azərbaycan dili. II cild. «Elm», Bakı, 1980, s. 91–92 və s. Belə edilsəydi, oxucu Azər­baycan dilin­dəki mənbəyə üz tutardı. Ondan əlavə, Azərbaycan dilçili­yinin nai­liy­yəti qeyd edilərdi.

Абсорбция – Azərbaycan di­lində absorpsiya ‘udulma’, ‘so­rulma’ kimi verilir. Bu söz Azər­baycan dilində absorbsiya kimi işlənir. Həmin terminə verilmiş ‘udulma’, ‘sorulma’ izahı uyğun deyil. Bunlar başqa elm sahələrinə aiddir. Burada isə səs düşümündən söhbət gedir. Bu termin O. S. Ax­manovanın lüğətində daha anlaşıqlı açılıb.

Abstrakt termininin ‘abstrakt’ və ‘mücərrəd’ kimi mənaları verilib. Lakin Azərbaycan dilində ismin mənaca iki növü: konkret və abstrakt göstərilir. Bu məqaləyə aid ədə­biyyat P. H. Matthews’dən verilib. Yaxşı olardı ki, aşağıdakı ədəbiy­yat veri­ləydi: M. Hüseyn­zadə. Müasir Azər­baycan dili. «Maa­rif», Bakı, 1973, s. 25–26.

Mücərrəd səs əvəzinə abstrakt səs işlənsə, yaxşı olardı. Bununla da termin sinonimliyi aradan qal­xardı.

Mücərrəd fonetika terminini abstrakt fonetika termini ilə ver­mək olardı. Termində beynəlmi­ləlləşmə yaxşı hal hesab oluna bilər.

12-ci səhifədə абстракт­ный sözünün müstəqil lüğət məqaləsi kimi verilməsi məqsədəuyğun deyil. Buna ehtiyac yox idi, çünki

bu termin deyil. Абстрактное действие – azərb. mücərrəd hə­-

rəkət termini kimi veriləydi. İzah isə anlaşıqlı deyil. Felin bitməmiş ifadəsini bildirir. Абстрактное су­щест­­вительное məqaləsinə ehti­yac yox idi.

26-cı səhifədə активный ayrıca lüğət məqaləsi kimi verilib. Bizcə, bu termin deyil. Həmin sözün tərcüməsi də bir o qədər uğurlu deyildir.

Bu qəbildən olan qeydlərin sayını artırmaq mümkündür. Qeyd olunmalıdır ki, bu ensiklo­pediya çapa hazırlanma döv­ründə daha geniş müzakirə edilsəydi, məqsədəuyğun olardı.

Ensiklopediyada bir çox məqa­lələrdə prof. F. Y. Vey­səllinin tədqi­qatlarına istinad olunur. Ye­kun olaraq onu qeyd etmək müm­kündür ki, son illərdə Azər­baycan dilçiliyində yüksək na­iliyyətlərin olması göz qaba­ğındadır.

HƏSƏN QULİYEV

K
6 «Тцрколоэийа», № 1

Kitaba xas ‘xas, xalis’ sözü haqqında şərh də maraqla oxunur. Müəllif xas sözünün ‘xüsusi, ayrı’, ‘əsil, həqiqi’, ‘padşaha mənsub olan’, ‘dövlət’, ‘hakim, yüksək ixtiyar sahibi olan, ali’ mənaları: xas ekmek (osmanlı dilində) – sultan üçün hazırlanmış çörək, ‘tə­miz, saf’, ‘xalis, əsil’, ‘sırf’, ‘səli­qəli, qüsursuz’, ‘indiki, hazırkı’ mənaları: xas un, xas ahca, xas gümüş ‘çox gözəl’, ‘çox qəşəng’, ‘əla’, ‘çox yaxşı’ mənalarını gös­tər­məsi razılıq doğurur. Zənni­miz­cə, Xaspolad antroponimi bu xas sözü ilə də əlaqələndirilsəydi, o zaman həmin leksik vahidin söz ya­radıcılığında mövqeyi təqdim olu­nardı.

Etimoloji araşdırmaların bir qis­mini alt, biş ‘beş’, kalaba ‘çoxlu’, köp ‘çox, çoxlu’, minq ‘min’, otuz, siksen ‘səksən’, səkkiz, toksan, tokuz ‘doqquz’, tört ‘dörd’, tümən, yitti ‘yeddi’ kimi kəmiyyət bildirən sözlər təşkil edir. Bunların izahında da müasir türk dilləri fakt­ları ilə uyğun və fərqli məqamlar diqqətə çatdırılır.

Əvəzliklərin şərhində isim, sifət və saylarla müqayisədə (hə­min söz­lərin müasir dövrdəki ya­zı­lışı baxı­mın­dan) orfoqrafik cə­hət­dən daha çox fərqlənmələr müşa­hidə olunur. Müəllif onga ‘ona’, anı ‘onu’, anıng ‘onun’, barça ‘bütün’, hamıl, bol ‘bu’, kamuğ // qamuq ‘hamı’, ‘bütün’, kança ‘neçə’, ‘nə qədər’, kanda ‘harada’, kanı ‘hanı’, manqa ‘mənə’, min ‘mən’, muna ‘budur’, ni ‘nə’, sin ‘sən’, sol ‘bu’, uş // uşbu // // uşol ‘bu’, ‘həmin bu’, ‘o’, ‘həmin o’ əvəzliklərini Mahmud Kaşğarinin «Divan»ı, Əhməd Yəsəvinin «Di­vani hikmət», «Mənzum oğuz­namə», «Mehri və Vəfa», qədim türk abidələrinə aid materiallar, «Oğuz­namə», Q. Bürhanəddin «Di­van»ı, V. V. Radlovun lüğəti əsasın­da eti­moloji cəhətdən acıq­lan­mış və dəyərli nəticələrə gəl­mişdir.

Etimoloji yozumların təxminən 90 səhifəsi fellərə ayrılmışdır. Türk dillərinin lüğət tərkibində fellərin ən zəngin leksik-qrammatik kate­qo­riya olmasını bütün türkoloqlar bir­mənalı şəkildə söyləmişdir. B. Xə­lilov burada 70-ə yaxın felin eti­moloji açımını qarşılaşdır­malar­la verməyə müvəffəq olmuşdur: an­gamak // anglamak, anqamak // // anq­lamak, aytmaq, baika ‘gör­mək’, barmaq ‘getmək’, ‘çatmaq’, birmək ‘vermək’, bitirmək, bol­maq, bulqa ‘qarışmaq’, çak ‘çax­maq’, çarlamaq, culqanmaq, çiç­mək, hürmək, hürkmək, igmək, iltmək, imək ‘olmaq’, inqrəmək ‘inləmək’, irqəşmək, karmaq, ka­tığ­lanmaq, kelinla ‘evləndirmək’, kıvanmaq ‘güvənmək’ və s.

Etimoloq Buludxan Xəlilov bütün fellərin işlənmə mənbələrini və kəsb etdiyi anlamlarını göstər­məkdə səxavətlə hərəkət etmişdir. Amma onun ayıtmaq, kıvanmaq, kopmaq, köynək, onqmaq, sögmək, söymək ‘sevmək’ fellərinin izahları üzərində daha israrla dayanması, bu leksik-qrammatik söz qrupla­rının Azərbaycan dili materialları ilə geniş şəkildə müqayisəsini verməsi daha çox tarixi həqiqətləri aşkara çıxara bilmiş, dilimizin məna zənginliklərini açıb göstər­mişdir.

Araşdırıcının zərflərlə (burun ‘öncə’, kaş ‘ön’, onq ‘sağ tərəf’, tanqla, tün, imdi, songra, pıltır), qoşmalarla (bilə // bilən, birlə // // birlən ‘dik’ kimi, sarıq, tapa ‘doğru’, teg ‘tək’, yanqlıq kimi ‘tək’), bağlayıcılar (kim // kin ‘ki’) və predikat sözlərlə (bar, iməs, yok) bağlı etimoloji izahları çox yer tutmasa da, maraqlı, inandırıcı və ağlabatandır, faktlara əsaslanır.

B. Xəlilovun bu əsəri ilə də­rindən tanışlıq göstərir ki, o yalnız türkolo­giyanın çağdaş prob­lem­lərini deyil, türk dillərinin qədim dönəm­lərdəki durumunu, xüsusən də söz xəzinə­mizin müqa­yisəli şəkildə öy­rənilməsi məsələ­lə­rini ən aktual

6 ^*

dilçilik işi kimi alıb təh­lildən ke­çirmişdir.

B
6 ^*

T Ü R K O L O G İ Y A

Филолоэийа елмляри доктору, профессор, академик, Азяр­бай­ъан Дювлят Мцкафаты lауреаты, əмякдар eлм xадими Аьамуса Ахундов 1932-ъи илdя февралın 2-дя Азярбайъанын Кцрдямир шящя­риндя анадан олмушдур. 1950-ъи ил­дя Кцр­дямир шящяриндя орта мяктяби медалла баша вурмуш­дур. Щямин ил Азярбайъан Дювлят Универ­ситетинин филолоэийа факцлтя­си­нин Азярбайъан дили вя ядя­биййат шюбясиня дахил олмуш, 1955-ъи илдя щямин факцлтяни «Низами» тя­гацдц иля битирмиш вя аспиран­турайа дахил олмушдур. 1958-ъи ил­дя Азярбайъан Дювлят Универ­си­тетинин аспирантурасыны вахтын­дан габаг битиряряк «Фелин за­ман категорийасы (Азярбайъан дили материаллары ясасында)» мюв­зу­сунда намизядлик диссертаси­йасы мцдафия етмиш вя АДУ-нун цмуми дилчилик кафедрасына мцял­лим, даща сонра баш мцяллим тяйин олунмушдур. 1959-ъу илдя о, университетдя досент вязифя­сиnдя ишляйя-ишляйя Азярбайъан Дювлят Дилляр Институтунун инэилис дили шюбясиня дахил олмуш вя ораны фярглянмя диплому иля битир­миш­дир. 1964-ъц илдя «Азярбайъан дилинин фонемляр системи (физиоложи, акустик, статистик, фоноложи тяд­гигат тяърцбяси)» мювзусунда докторлуг диссертасийасы мцдафия етмишдир. 1965–1966-ъы иллярдя Га­­щи­­рянин Ейн-Шямс Универ­си­тетиндя инэилис дилиндя Азярбайъан дили вя ядябиййатындан дярс де­миш­дир. 1967-ъи илдя ися профессор елми адыны алмышдыр. Азярбайъан Дювлят Университетинин филолоэийа факцлтясинин деканы сечилмишдир. 1968–1974-ъц иллярдя АДУ-нун филолоэийа елмляри цзря мцдафия шурасынын сядри тяйин едилмишдир. 1986-ъы ил проф. Аьамуса Ахун­дов «Азярбайъан дилинин фонети­касы» монографийасына эюря Азяр­­байъан Дювлят Мцкафаты алмышдыр. 1990-ъы илдя o, Азяр­байъан ЕА-nın Нясими адына Дилчилик Институтунун директо­ру сечилмишдир. Еля щямин ил рес­пуб­ли­када елмин инкишафында вя йцк­сяк ихтисаслы кадрлар щазырланма­сында хидмятляриня эюря əмякдар eлм xадими фяхри адына лайиг эюрцл­мцшдцр.

А. Ахудов 1990-ъы илдян 2011-ъи иля кими Азярбайъан ЕА-нын Нясими адына Дилчилик Инсти­ту­тунда директор, 2001-ъи илдян 2011-ъи иля кими АМЕА-нын Щуманитар вя Иътимаи Елмляр Бюл­мясинин ака­демик-катиби вя­зи­фя­синдя ишля­мишдир. О, «Тцрко­ло­эийа» елми жур­налынын baş re­daktoru вя «Азяр­байъан МЕА-нын Хябярляри (щума­нитар сери­йасы)» журналынын redaksiya hey­яti­nin, Азярбайъан Йазычылар Бир­лийинин Аьсаггаллар Шурасынын, Азяр­байъан Милли Мяъ­ли­синин То­по­нимийа Комис­сийа­сынын цзвц­дцр.

Аьамуса Ахундов Бакы Дювлят Университетинин цмуми дилчилик кафедрасына рящбярлик еt­миш­диr. Алимин о сащядя елми-пе­дагожи фяалиййятинин нятиъяси кими 1979-ъу илдя «Цмуми дилчилик (дил­чилийин тарихи, нязярий­йяси вя метод­лары)» китабы чапдан чыхмыш­дыр. Ясяр 3 дяфя чап олунуб (1988, 2006).

А. Ахундов дилчилийин бцтцн сащяляриня аид санбаллы елми ясяр­лярин, арашдырмаларын мцяллифи кими таныныр. Хцсусиля нязяри дилчилик, фонетика, грамматика, етимолоэийа, дил тарихи вя диалек­то­лоэийа, цслубиййат вя нитг мя­дя­ниййяти сащясиндя оnун хидмят­ляри бюйцкдцр.

Алим «Дил вя цслуб мясяля­ляри», «Фелин заманлары», «Дилчи­лийя эириш», «Цмуми дилчилик», «Рийази дилчилик», «Азярбайъан дилинин фонетикасы», «Дил və яdя­biyyat» (2 ъилдdя), «Шеир сяняти вя дил», «Дилин естетикасы» mono­qra­fiyaların vя 500-я гядяр елми мягалянин мцяллифидир.

2004-ъц илдя «Азярбайъан дилинин орфографийа лцьяти» чап­дан чыхмышдыр. Щямин лцьятин ре­дактору вя юн сюзцн мцяллифи Аьа­муса Ахундовдур. 2004-ъц илдя чапа тягдим олунмуш дюрд­ъилдлик «Азярбайъан дилинин изащ­лы лцьяти» дя онун редакторлуьу иля щазырлан­мышдыр. 2005-ъи илдя А. Ахун­­­довун тяртиб етдийи бир­ъилд­лик «Азяр­байъан дилинин изащлы лцьяти» чап­дан чыхмышдыр.

Аlim Тцркийядя, Иранда, Мисирдя, Чехословакийада, Газа­хыстанда, Гырьызыстанда, Юзбякис­танда, Русийанын бир чох шящярля­риндя, Белорусийада, Тцркмянис­танда, Эцръцстанда, Йугослaви­йада, Америка Бирляшмиш Штатла­рында, Йапонийада, Кипрдя вя с. юлкялярдя мярузялярля чыхыш етмиш­дир.

Аьамуса Ахундов Азяр­бай­ъан дилчилийи сащясиндя хидмят­ляриня, елми-тяшкилати вя ел­ми-педагожи фяалиййятиня эюря дя­фя­лярля мцкафатландырылмыш, ор­ден

вя медалларла, фяхри фярманларла, 2000-ъи илдя ися «Шющрят» ордени иля тялтиф едилмишдир.

TOFİQ HACIYEV,

СAYALI САДЫГОВА

Газанфар Кязимов родился 3 марта 1937 г. в с. Солтанлы Джеб­раильского района. В 1955 г. стал студентом историко-фи­ло­логического факультета Азер­байджанского педагогического института им. В. И. Ленина (в настоящее время – Азербай­джан­­ский государственный пе­да­го­гический университет), ко­то­рый окончил в 1960 г. В 1962 г. поступил в аспирантуру при АПИ им. В. И. Ленина, а в 1967 г. защитил кандидатскую дис­сер­тацию на тему «Язык драма­тургии А. Ахвердиева». Тема защищённой им в 1988 г. док­тор­ской диссертации – «Язык азербайджанской советской са­ти­­рической прозы. 1920–1940 гг.

(проблема языковых средств и приёмов комического)». Печа­таться начал с 1963 г.

Изучение вопросов стили-стики, художественного языка, ли­те­ратурной критики и языка са­тиры является одним из ос­новных направлений научно-исследова­тель­­­ской деятельности Г. Кязи­мова. Им написан ряд работ, посв­я­щённых языку и стилю как клас­сиков азербай­джанской ли­тературы (Дж. Ма­мед­­­кулизаде, А. Ахвердиева, Мир Джалала, С. Рахмана), так и современных авторов (М. Ибра­гимова, Б. Бай­рамова, Эльчина, Анара, А. Айлисли и др.), опуб­ликованы монографии «Пи­са­тель и язык» (1975), «Комиче­ские худо­жест­венные средства» (1983), «При­ёмы комического в худо­жест­венной литературе» (1987), «Теория комического» (на рус. яз. – 2004), «Рассудки искус­ства» (1997), «Язык, исто­рия, поэзия» (2005), а также десятки статей.

Большое внимание Газанфар Кязимов уделяет вопросам мор­фо­логии и синтаксиса совре­мен­ного азербайджанского языка. Ещё в 80-х гг. прошлого столе­тия он разработал оригинальную классификацию словосочетаний в азербайджанском языке. Ана­лизируя становление синтак­сической структуры, учёный, в отличие от других исследова­телей, в значительной степени исходил из функциональных воз­можностей речи, т. е. он по-новому подошёл к решению традиционных методов изучения грамматики. Всё это нашло своё отражение в учеб­никах для вузов «Современный азербай­джанский язык. Синтаксис» (2000, 2004, 2007) и «Современ­ный азербайджанский язык. Морфология» (2010).

Газанфар Кязимов занима­ется проблемами истории азер­бай­джанского языка и истории литературного азербай­джан­ско­го языка, исследованием пись­мен­ных памятников азербай­джан­ского языка. Итогом его работы в этой области являются моногра­фии «История азербай­джанского языка (с древнейших времён до ХIII века)» (2003), «История Азербайджана – 1: го­сударство, этногенез и вопросы происхождения нашего языка», «Ащина и Азербайджан» (2005), «Поэмы Гомера и “Китаби-Деде Коркуд”» (2006), «Древнейший пласт азербайджанской фразео­логии (дописьменный период)» (2006) и др. Благодаря обраще­нию учёного к фольклористике, современный азербайджанский читатель впервые получил воз­мож­ность ознакомиться с насле­дием известного народного поэ­та Гурбани («Гурбани» – 1990; «Гурбани и его поэтика» – 1996).

Значительны заслуги Г. Кя­зи­мова и в создании учебников для средних и высших учебных заведений республики. С 1983 г. переиздаётся его школьный учеб­ник «Азербайджанский язык для 7–8-х классов» (впоследствии для 8–9-х), с 1977 г. – «Азербай­джанский язык для 2-го класса» (в дальнейшем для 3-го класса) русского сектора. Многочис­лен­ные научные статьи учёного посвящены методике препода­вания азербайджанского языка, совершенствованию школьных и вузовских учебников; состав­ле­но более 10 вузовских прог­рамм.

Г. Кязимовым написано 67 книг, монографий и учеб­ников, 400 научных и научно-публи­цис­тических статей. Весь­ма трудо­ёмкое научное редактирование учебников, мо­но­­графий и книг азербай­джан­ских языко­ведов, периодических сборников статей, материалов конференций проф. Г. Кязимов успешно сов­мещает не только с серьёзной научно-исследова­тель­­­­ской рабо­той по планам сразу двух отделов института – истории азер­байджанского язы­ка и диа­лек­тологии азербай­джан­ского языка, но и с вузов­ской научно-педагогической де­я­тельностью. Длительное время он читал лек­ции по истории азербай­джан­ского языка и со­вре­мен­ному азербай­джанскому языку в АПИ им. В. И. Ленина и в Азер­бай­джанском институте учи­телей. По этим лекциям опуб­ликован ряд методи­ческих пособий и программ.

Много сил отдаёт Г. Кя­зимов подготовке высококвали­фици­ро­ван­ных научных кадров. Под его руководством защи­ще­но более 15 кан­­дидатских и док­торских дис­сер­­таций; в ка­честве офици­аль­ного оп­понента он вы­ступает на засе­даниях дис­сер­та­ционных со­ве­тов. С 2003 г.

учё­ный является членом дис­сер­­­та­­ционного совета при Инс­ти­­туте языко­знания им. Насими НАН Азер­байджана.

Газанфар Кязимов, достойно представлявший азербай­джан­скую филологическую науку на международных симпозиумах и конференциях, хорошо известен за пределами страны. Он почёт­ный член Королевского Азиат­ского общества Великобритании и Северной Ирландии, член Международного биографиче­ского центра (Кембридж – Велико­британия), Американ­ско­го биографического института.

Г. Кязимов ведёт большую общественную работу. В 1997–1999 гг. он был членом эксперт­ной комиссии ВАКа Азербай­джан­ской Республики. Сейчас является членом научно-методи­ческого совета при Министер­стве образования (с 1975 г.) и членом редколлегий нескольких научных и литературных журна­лов. Одновременно он член Союза писателей (с 1997 г.) и Союза журналистов (с 2003 г.).

T Ü R K O L O G İ Y A

G

Bəkir Əhməd oğlu Nəbiyev 1930-cu ildə avqustun 21-də Ağdaş bölgəsinin Üçqovaq kəndində ana­dan olmuşdur. 1947-ci ildə Ağdaş şəhər orta məktəbini bitir­mişdir. Yeddiillik məktəblərdə iki il Azər­baycan dili və ədəbiyyatı müəllimi işləmişdir. 1954-cü ildə Azər­baycan Dövlət Universitetinin filo­logiya fakültəsini fərqlənmə dip­lomu ilə bitirmişdir. Tələbəlik çağl­arında (19511954) həm də Bayıldakı 55 saylı orta məktəbdə ədəbiyyat müəllimi olmuşdur. 19541961-ci illərdə «Azərbaycan gəncləri», «İnşaatçı», «Kommu­nist» qəzetlərinin redaksiyalarında məsul katibin müavini, ədəbi işçi, tərcüməçi, mədəniyyət şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır. Yazıçılar Birliyinin (1958), Jurna­listlər Birliyinin (1960) üzvüdür. 1960-cı ildə filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır.

1961-ci ildən gənc araşdırıcı öz taleyini Azərbaycan Milli Elm­lər Akademiyası ilə bağla­mışdır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitu­tunda kiçik elmi işçi, elmi katib, baş elmi işçi, şöbə müdiri vəzifələ­rində işləmişdir. 1970-ci ildə filo­logiya elmləri doktoru alimlik də­rə­cəsi almışdır. 19711987-ci illər­də Ədəbiyyat Muze­yinin (Nizami Muzeyinin) direktoru olmuşdur. 1982-ci ildə professor elmi adı almışdır. 1983-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiya­sına müxbir üzv, 1989-cu ildə isə həqiqi üzv (akademik) seçilmişdir. 1987-ci il-dən 2001-ci ilədək akade­miyada Ədəbiyyat, Dil və İncəsənət Böl­mə­­sinin akademik-katibi vəzifə­sində çalışmış, «Azərbaycan EA-nın Xəbərl­əri (ədəbiyyat, dil və incə­sənət seriyası)» jurnalının baş redaktoru olmuşdur. 2003-cü ildən AMEA-nın müşaviri və Nizami adı­na Ədəbiyyat İnstitutunun direkto­ru idi.

B. Nəbiyev altıcildlik «Çox­mil­lətli sovet ədəbiyyatı tarixi»nin (Moskva) müəlliflərindən, ikicild­lik «Azərbaycan sovet ədəbiyyatı ta­rixi»­nin müəlliflərindən və re­dak­tor­la­rından biri, altıcildlik «Azər­­baycan ədəbiyyatı tarixi»nin baş redaktoru olmuşdur. Azər­baycan Milli Ensiklo­pe­diyası re­dak­siya heyəti sədrinin müavini, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində nəşr olunan beynəlxalq elmi «Türko­logiya» jurnalının redaksiya heyəti­nin üzvü olmuşdur.

B. Nəbiyev uzun müddət Bakı Dövlət Universitetində, N. Tusi adı­na Dövlət Pedaqoji Universite­tində, Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitu­tunda Azərbaycan ədəbiyyatı tarixin­dən, ədəbi əlaqələrdən mü­ha­zirələr oxumuş, «Tənqid və ədəbi proses» fənni üzrə ixtisas kursu aparmışdır. 19942002-ci il-lərdə «Təfəkkür» Universitetində filologiya kafedrası­nın müdiri ol­muşdur. 1994-cü ildən otuzcild­lik «Türk dünyası ədəbiy­yatı» ensiklo­pe­diyasının (Ankara) Azər­baycan Respublikası üzrə məsul əlaqələn­diricisi idi.

Əsas işi ilə yanaşı B. Nəbiyev Azərbaycan Mədəniyyət Fondunun (19821986), Azərbaycan Ədə­biy­yat Fondunun (19871991) sədri vəzifə­lə­rində çalışmışdır. 20 il Sovet Yazı­çı­lar İttifaqının tənqid və ədəbiyyat­şünaslıq şurasının üzvü, 1987 1991-ci illərdə isə SSRİ Elm­lər Akademi­ya­sının ic­timai elmlər üzrə əlaqələn­dirmə şurasının üzvü ol-muşdur. «Ədə­­biyyat qəzeti»nin re-daksiya hey­ə­ti­nin (1970-dən), Azərbaycan Milli Dram Teatrının bədii şura­sının (1985-dən), Qafqaz Müsəl­man­ları İdarəsi elmi-dini şurasının (1996-dan) və Azərbaycan Yazıçı­lar Bir­liyi Ağsaqqallar Şurası­nın (1997-dən) üzvü, Terminologiya Komi­təsi səd­rinin müavini idi (1998-dən). Nizami adına Ədə­biyyat İnsti­­tutunun nəz­dində fəa­liyyət gös­tərən dissertasiya şura­sının sədri olmuşdur.

Akad. B. Nəbiyevin 50 kitabı çıxmış, 800-ə yaxın məqalə və

resenziyası nəşr edilmişdir. Bu əsərlər klassik irsin, cari ədəbi prosesin, ədəbi tənqidin, poeziyada və nəsrdə sənətkarlıq məsələlə­rinin, qarşılıqlı ədəbi əlaqələrin, bədii tərcümələrin tədqiqinə həsr edilmişdir. «Ədəbi düşüncələr», «Tənqid və ədəbi proses», «Ka­ma­lın təntənəsi», «Roman və müasir qəhrəman», «Özümüzdən başla­yaq», «Əhməd Cavad», «Almas İldı­rım», «Şəhriyar kəlamının vüsəti», «Çətin yollarda», «İstiqlal şairi», «Xəzan vurmasın», «Hərə­nin öz yolu var...» və s. kitabları, müştərək hazırlanmış orta məktəb dərslikləri, o cümlədən XI siniflər üçün «Ədəbiyyat» kitabı elmi-ədəbi ictimaiyyət tərəfindən dönə-dönə təqdir edilmişdir.

B. Nəbiyev Bakıda bədii ədəbiyyatda realizm (1966), ro­man­tizm (1972) məsələlərinə, Mos­kvada (1978), Kiyevdə (1980), Tbilisidə (1983), Alma-Atada (1986), Düşənbədə (1989) qarşı­lıqlı ədəbi əlaqələr problemlərinə həsr edilmiş simpoziumlarda məru­zəçi olmuşdur. Birinci millətlər­arası Azərbaycan konqresində «Azər­baycan ədəbiyyatı tarixinin yazılması prinsipləri» (Qayseri, 1990), Azərbaycan mühacirət ədə­biy­yatı simpoziumunda «Azər­baycan ədəbiyyatında qürbət li­rikası» (Bakı, 1991), Üçüncü ulus­lar­arası türk kültürü konqresində «Əhməd Cavadın yaradıcılığında türkçülük idealları» (Ankara, 1993), Beynəlxalq Nizami konqre­sində «Nizami və Gəncə» (Təbriz, 1993), Beynəlxalq Füzuli konqre­sində «“Hədiqətüs-süəda”nın fikri-bədii vüsəti» (Tehran, 1995), Beynəlxalq Füzuli konqresində «Aşiqanə sözün bənzərsiz ustadı» (Ankara, 1996), Dördüncü uluslar­arası türk kültürü konqresində «Azərbaycan dilinin terminoloji lüğətləri» (Ankara, 1997), Birinci beynəlxalq Nəsimi konfransında «Azərbaycan şeirinin Nəsimi mö­cü­zəsi» (Hələb, 2008) mövzula­rında və s. məruzələr etmişdir. Çexiya, Slovakiya, Yuqoslaviya, Yunanıstan, Danimarka, Türkiyə, İran, İraq, Səudiyyə Ərəbistan, Suriya, ABŞ, Çin və Yaponiyada beynəlxalq ədəbi-elmi və siyasi məclislərdə çıxış etmişdir. Məqalə­ləri türk, rus, fars, ingilis, Çin dillərinə tərcümə edilmiş, «Didər­gin şair» monoqrafiyası Ankarada türk dilində buraxılmışdır.

Ədəbiyyatşünaslıq üzrə yüksək ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi sahəsində də B. Nəbiyevin xidmət­ləri böyükdür. Onun rəhbərliyi altında 38 gənc alim doktorluq və namizədlik dissertasiyalarını mü­vəf­fəqiy­yətlə müdafiə etmişdir.

B. Nəbiyev ədəbi-tənqidi mə­qa­lələri üçün tənqidçilər arasında «Qızıl qələm» mükafatını almış (1974) ilk Azərbaycan tənqidçisi olmuşdur. «Müharibə və ədəbiy­yat» mövzusunda tədqiqatı üçün Azərbaycan Respublikasının Döv­lət Mükafatına layiq görülmüşdür (1978). Ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında xidmətlərinə görə «Xalq­lar Dostluğu» ordeni ilə təltif edilmişdir (1986). Əməkdar elm xadimi (1990), «Hacı Zeynalabdin Tağıyev» (1993) və «Məmməd Araz» (1994) mükafatlarının lau­reatı idi. 2002-ci ildə «Türk dünyası xalqlarına xidmət üçün» Beynəl­xalq TİKA mükafatına layiq görülmüşdür. Azərbaycan Jurna­list­lər Birliyi rəyasət heyətinin «Ustad» Ali Mükafatını almışdır (1997). 2005-ci ildə ona «Aka­demik Yusif Məmmədəliyev» meda­­lı

verilmişdir. 70-illik yubi­leyi mü­nasibəti ilə B. Nəbiyevə «Şöhrət» ordeni verilmişdir. 2005-ci ildə akademik Bəkir Nəbiyev «İs­tiqlal» ordeninə layiq görülmüş­dür. 2010-cu il-də Azərbaycan Respub­lika­sının Dövlət Mükafatı veril­mişdir. Hə­min ildə Azər­baycan Respub­likası Prezidentinin Fəxri diplomu ilə təltif edilmişdir.

¹ 1 2012

А. В. Шеймович (Россия). О создании журнала «Урало-алтайские

исследования» (Краткий обзор материала

первых трёх номеров) 17

мяна даралмасы вя фонетик цслуби образлылыг 29

(Türkçe ve Gürcüce) karışması ile meydana

gelen semantik farklılıklar 38
Qüdsiyyə Qəmbərova (Bakı). Azərbaycan dilində qayıdış növ

fellərin tarixi təkamül prosesi (VC, CVC heca tipli

fellər əsasında tarixi-dialektoloji araşdırma) 48
Айдын Алекперов (Баку). Слово об академике, профессоре

Агамусе Ахундове 59

metaforikləşmə formalarından biri kimi 65

PERSONALIA

NEKROLOQ
Sayalı Sadıqova, Solmaz Süleymanova (Bakı). Əlizadə Afina Cavad qızı 89