Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
жүктеу/скачать 4.33 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ORTA ASYA’DA LATİN ALFABESİNE GEÇİŞ SÜRECİ VE KAZAKİSTAN Dr.Mehmet Ali YILMAZ Adana/Türkiye Түйіндеме
|
Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. (Оқу құралы). – Алматы, 2000. – 208 б. 2. Орабаева Ф. Тіл әлемі. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 368 б. ORTA ASYA’DA LATİN ALFABESİNE GEÇİŞ SÜRECİ VE KAZAKİSTAN Dr.Mehmet Ali YILMAZ Adana/Türkiye Түйіндеме: Мақалада қазіргі түркі мемлекеттерінің ішіндегі түрік, әзербайжан, өзбек, қарақалпақ, түркімен тілдері латын әліпбиін қолдану тәжірибесі жөнінде сипаттама жасалынады. Орта Азия мемлекеттері, оның ішінде Әзірбайжан, Түрікменстан, Өзбекстан мемлекеттерінің латын әліпбиіне көшуінің тарихи-саяси жағынан маңыздылығы жан-жақты талданады. Қазақстанның қазақ тілін латын графикасына көшіру арқылы кең көлемді, терең деңгейлі жаһандану үдерісіне енуі ең маңызды мәселе екендігі сөз болады. Kazakistan’da ve diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Latin Alfabesine geçiş meselesi sadece 1990 sonrasında Sovyetler Birliğinin dağılması ve Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlığını almasıyla ortaya çıkan ve tartışılan bir mesele değildir. Türkler arasında yoğun olarak 1920’li yıllarda başlayan Latin alfabesi esaslı “Ortak Türk Alfabesi”ne geçiş çalışma ve tartışmaları, 1930’a kadar hemen hemen bütün Türklerin “Birleştirilmiş Yeni Türk Alfabesi”ni kabul etmesi ve kull anması ile sonuçlanmıştır. Türkler arasında Latin alfabesine geçişin kısa geçmişine kısaca göz atacak olursak Türk kavimleri içinde Latin alfabesini ilk olarak kabul edenler Yakutlar olduğunu görmekteyiz. Yakutlar 1917’ye kadar Kiril alfabesini kullanmışlardı. Bolşevik İhtilâlı’ndan sonra, Rus harflerini bırakarak Lâtin harflerini kabul ettiler ve 1917-1939 arasında Latin harflerini kullandılar [1, s.395]. Türk dili için Latin alfabesinin alınması yolunda asıl önem taşıyan akım ise Kuzey Azerbaycan’da başladı ve en belirgin bir şekilde 1920’lerde gündeme geldi. Azerbaycan’da Nisan 1922’de “Yeni Türk Elifba Komitesi” kuruldu [2]. ve 22 Temmuz 1922 tarihinde Azerbaycan Merkezi İcra Komitesi, Arap alfabesi yerine Latin alfabesi kullanma kararını aldı. 27 Haziran 1924 tarihinde ise Latin alfabesi zorunlu devlet alfabesi gibi kabul edildi [3, s.95]. 26 Şubat 1926’da Bakû’de toplanan, “Bakû Türkoloji Kongresi” ve sonrasında kurulan “Yeni Türk Alfabesi Tüm Sovyetler Birliği Merkezi Komitesi” çalışmalarıyla tüm Türk dünyasında kullanılacak ortak bir alfabe çalışmaları artmıştır. 1928 yılında Türkiye’nin 1929 yılında Kazakistan’ın Latin harflerine geçişi sonucunda, 1930’larda Balkanlardan, Orta Asya içlerine kadar hemen hemen bütün Türkler aynı alfabeyi kullanıp birbirlerinin yazılarını okuyup, anlama imkânına sahip olmaya başlamışlardı. 42 Bu gelişim dil reformuna yol açmış, gerek SSCB’deki Türkler arasında, gerekse Türkiye’de dil sorunlarına da el atılmıştı. Ortak alfabe, Türkler arasında lehçe ve ağız farklarını azaltarak, çeşitli Türk toplumlarını birbirlerine yakınlaştıracak diye umuluyordu [4, s.349]. Ancak Sovyet Rusya bunu kendi geleceği için bir tehdit olarak algıladı ve sadece bu yeni alfabeyi ortadan kaldırıp, yerine “Kiril” alfabesini kabul ettirmekle kalmadı, kendi egemenliği altında yaşayan Türklerin ortak Latin alfabesine geçişi konusunda çalışan, bu yönde büyük emek veren bilim adamlarını sürgün, idam vs. ile ortadan kaldırarak, Türkler arasındaki bu önemli olayın bütün izlerini silmek istedi. Sovyetler Birli ğinin dağılmasıyla bağımsızlıklarını ilân eden beş Türk Cumhuriyeti (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan) dünya devletlerince tanınarak uluslar arası arenada yerlerini aldılar. Bağımsızlıklarından sonra yeni Türk Cumhuriyetleri kültür, ekonomi ve siyaset yapılarında ciddî değişikliklere gittiler ve yeni bayrak, yeni marş, yeni para, hatta yeni alfabe kabulüyle doğal olarak bağımsızlığı ifade edici özellikleri taşımayı amaç etmişlerdir. SSCB’nin dağılmasından ve Türk devletlerinin bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra alfabe değişimi çalışmaları tekrar gündeme gelmiştir. 25 Aralık 1991'de Azerbaycan Millî Şurası, Kiril harflerinin bırakılıp Lâtin alfabesinin alınmasına karar vermiş ve 1991 yılı içinde bağımsızlığını kazandıktan sonra yeniden Lâtin alfabesini benimseyen ilk ülke olmuş ve hemen Lâtin Alfabesi kitabı yayınlanmıştır. Azerbaycan'dan sonra 12 Nisan 1993'te Türkmenistan, 2 Eylül 1993'te Özbekistan Cumhuriyeti Lâtin alfabesini resmen kabul etmiş ve alfabe kitapları basmışlardır. Lâtin alfabesi kabul edildiğinde yeni alfabenin Türkmenistan'da 2000, Özbekistan’da ise 2005 yılında tam anlamıyla eğitimde yerleşmesi öngörülmüştür. Türkmen okullarının Lâtin alfabesine geçiş programına göre 1995-1996 yılında 1. ve 5. sınıflarda, 1996-1997 yılında 1, 2, 5 ve 6. sınıflarda, 1997-1998 yılında 1, 3, 5 ve 7. sınıflarda,1998-1999 yılında 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflarda ve 1999-2000 yılında tüm sınıflarda Lâtin harfleriyle Türkmence eğitim verileceği kararlaştırılmıştır [5, s.198]. Özbekistan'da ise 1995 (1. ve 2. sınıf) yılından başlayarak, her yıl bir sınıfta uygulanmak suretiyle, 2005 yılında Lâtin harflerinin eğitimde tam anlamıyla yerleşeceği kararlaştırılmıştır. Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan cumhuriyetlerinden başka Gagavuz Özerk Cumhuriyeti ve Kırım Özerk Cumhuriyeti 1993 yılı içinde, en son Tataristan Özerk Cumhuriyeti 15 Eylül 1999 tarihinde 34 harften oluşan yeni Lâtin alfabesini kabul eder. 1 Eylül 2001 tarihinde yürürlüğe girecek olan kanuna göre Tataristan Cumhuriyetinde 1 Eylül 2011 tarihine kadar aynı zamanda iki alfabe, yani Lâtin ve Kiril alfabesi kullanımda bulunacaktır [6, s.4]. Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinden sadece Kazakistan ve Kırgızistan Lâtin harflerini kabul etmemiş durumdadır. Birçok bilimsel ve siyasî toplantıda Lâtin alfabesine geçişin önemi ve gerekliliği sonucu çıkmış olsa da, bu iki cumhuriyette Rus nüfusunun çokluğu ile Rusçanın ikinci resmî dil olarak anayasada yer alması ve sosyal hayatta aktif kullanılışı Lâtin alfabesine geçişi zorlaştırmaktadır. Latin Alfabesine geçiş sürecini birkaç başlık altında ele almayı uygun bulduk: жүктеу/скачать 4.33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|