Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
жүктеу/скачать 4.33 Mb. Pdf көрінісі
|
| скрипка,
ышлыя, ыштан һ.б. Бер өлөшө, һаҡланһа ла, рус телендәгесә әйтелештә ҡулланыла: В. Катаринский һүҙлегендә лимун – хәҙерге башҡорт телендә лимон, шулай уҡ: патнус – поднос, присталет – пистолет, сеяз – съезд, станса – станция һ.б. В. Катаринский күрһәткән һүҙҙәрҙең бер өлөшө, башҡорт һүҙҙәре менән алмашынып, бөтөнләй ҡулланылыштан төшөп ҡалған: керән, нарут, перауат, прашенья, титрад, ә ҡайһы берҙәре автор тарафынан рус һүҙе тип дөрөҫ билдәләнмәгән булған: сәй, хужа, шәкәр. Башҡорт теленә рус теленән боронғораҡ осорҙа килеп ингән һүҙҙәр бөгөнгө көндә матур әҙәбиәт стилендә персонаждарҙың телмәрҙәре аша әҫәрҙә һүрәтләнгән дәүерҙе сағыуыраҡ күҙ алдына баҫтырыу өсөн хеҙмәт итһә, йәнле һөйләү телендә төрлө варианттарҙа әленән-әле осрап торалар. Халыҡ ижады телендә бындай алынмалар күберәк варваризмдар рәүешендә кешенең «белемле» булыуын күрһәтеү өсөн ҡулланылалар. Мәҫәлән, «Юлбат» әкиәтенең информаторы хәрби кеше булғанлыҡтан ошо лексик ҡатлам һүҙҙәре килеп инә тексҡа: «Стой! Кем һеҙ? Пропуск кем? – Мушка!» («Юлбат»). Әкиәттәр телендә һөйләүсе үҙенең «күпте күргән» булыуын күрһәтергә тырышып, йыш ҡына ошо урыҫ һүҙҙәрен ҡыҫтырып ебәрер булған: «Пауыскаларының күсәре еректән эшләнгән, ти» («Алтын сабаҡ»). Образды сатирик, юмористик планда характерлағанда ла варваризмдарҙы телмәргә йәлеп иткәндәр. Әйткәндәй, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бөгөнгө көндә театр сәхнәләрендә комедияларҙы ҡуйғанда был күренеште төп ҡағиҙәләрҙең береһе дәрәжәһенә күтәрҙеләр: һәр бер сәхнәләштереүҙә понимаешь, вообще, кәнишнә, вәт, вис, ишшу һ.б. ошондай ише һүҙҙәр бик йыш яңғырай. Икенсе төркөм һүҙҙәр рус телендәге әйтелештәрен һәм яҙылыштарын һаҡлағанлыҡтан, улар тураһында, бәлки, тематик төркөмдәр йәһәтенән генә айырым нимәлер әйтеп булалыр: был һүҙҙәр һуңғы бер быуат эсендә телебеҙгә фәнни-техник прогресс һөҙөмтәһендә килеп ингән, билдәле бер лексик- 109 тематик ҡатламдарҙы хасил итәләр, күбеһенсә терминологияға ҡарайҙар. Стилистик яҡтан ҡарағанда, фәнни, публицистик, рәсми стилдәрҙе хеҙмәтләндерәләр, художестволы әҙәбиәттә әҫәрҙә теге йәки был дәүерҙең, теге йәки был профессиональ өлкәнең үҙенсәлектәрен асып биреү өсөн ҡулланылалар. Айырыуса ижтимағи-сәйәси, хоҡуҡ, медицина кеүек тармаҡтарҙы, фәндең башҡа өлкәләрен асып биреүҙә йәлеп ителәләр. Күҙәтеүебеҙсә, халыҡ ижады әҫәрҙәрендә бындай төр алынмалар бик һирәк осрай. Әкиәттәрҙә ҡулланылған ғәрәп һәм фарсы һүҙҙәре тураһында шуны уҡ әйтеп булмай, сөнки уларҙың килеп инеү тарихы ла, үҙләштерелеү маҡсаттары ла, стилистик мөмкинселектәре лә бүтәнсәрәк. Билдәле булыуынса, ғәрәп һүҙҙәре иң элек китап теле аша, дини эшмәкәрҙәрҙең, ғалимдарҙың, мәҙрәсә уҡытыусыларының телмәре аша килеп ингән. Шуға күрә тематик аспекттан сығып ҡарағанда, улар башлыса абстракт мәғәнәле һүҙҙәрҙе тәшкил итә, мәҫәлән: 1) профессия атамалары: мөһәндис – инженер, ғөләмә – ғалимдар; сәрдар – ғәскәр башлығы; нәҡҡад – тәнҡитсе; 2) социаль бүленешкә ҡағылышлы һүҙҙәр: ғам – ябай халыҡ, хас – юғары ҡатлам, аҡһөйәктәр; 3) кешенең сифаттары: ғаууас – бик оҫта сумыусы; моғанид – тиҫкәре; шәрик – иптәш; малик – эйә, хужа; тарик – дүнеүсе, ваз кисеүсе; әһле салик – ирекле, үҙенә-үҙе хужа, үҙ фекерле кеше; тәхҡиҡ – хәҡиҡәт эҙләүсе; тәҡүә – диндар; хамил – күтәреүсе, эйә булыусы; ғамил – дәрәжәле кеше; шамил – эсенә алған, туплаған; фазыл – аҡыл эйәһе; һади – тура юл күрһәтеүсе, етәксе; хәбир – белекле, белгес; нәжиб – тәрбиәле, уҡымышлы кеше; 4) идеаль төшөнсә атамалары: ләфыз – һүҙ; ғибарә – һүҙ, әйтем; мөфад – мәғәнә; сауаб – яҡшы, изге эш; ғәҫрәт – яңылышлыҡ, хата; вәһем – яңылыш, боҙоҡ уй; зәғем – фараз, уй; дөррә – ҙур, тәрән мәғәнәле; жүктеу/скачать 4.33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|