Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының дербес салық жүйесінің құрылғанына 15 жылдан астам, Салық кодексінің іске қосылғанынан 6 жылдан астам уақыт өтті

2006 жылдың басында Мемлекеттік табыстар Министрлігінің өкілдері бас қосқан кездесуде кәсіпорындарға салық салу мәселесіне, сондай-ақ Салық кодексіндегі жаңа өзгерістер туралы мәселелерге арналған сұрақтар талқыланды. /35/

Салық салудың қарапайым жүйесін кәсіпорындар Қазақстан Республикасының Салық кодексімен қарастырылған салық салудың жалпы (дәстүрлі) жүйесімен қатар қолдана алады. Салық салудың қарапайым жүйесіне көшуді кәсіпорындар (шағын және орта бизнес өкілдері) ерікті түрде шешеді.

Жеке кәсіпкерлермен салық салудың қарапайым жүйесін қолдану жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты төлеуді (кәсіпкерлік қызметтен алынған табысқа қатысты), қосылған құн салығын, мүлік салығын (кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру мақсатында қолданылатын мүлікке қатысты), сонымен қатар олардың жеке тұлғалардың пайдасына төлейтін сыйақыларын төлеуді салық кезеңіндегі шаруашылық қызметінің нәтижелері бойынша есептелетін біртұтас салықты төлеумен ауыстыруды қарастырады.

Салық салудың қарапайым жүйесін қолданушы жеке кәсіпкерлер басқа салықтарды салық салудың жалпы (ортақ) режиміне сәйкес төлейтін болады.

Салық салудың қарапайым жүйесін мынадай тұлғалар қолдана алмайды:

• 
  акциздік тауарларды өндірумен, сонымен қатар пайдалы қазбаларды өңдеумен және сатумен айналысатын (жалпыға таралған пайдалы қазбалардан басқа) жеке кәсіпкерлер;
  
• 
  жекелеген қызмет түрлері үшін біртұтас табыс салығын төлеу режиміне өткен жеке кәсіпкерлер.
  

Салық салудың қарапайым жүйесінен салық салудың жалпы режиміне көшкен салық төлеуші салық салудың қарапайым жүйесіне қайта көшуге құқылы, алайда мұндай рұқсат оған қарапайым режимді қолдануға құқық алғаннан кейін екі жыл өткен соң ғана беріледі.

Үкімет санатындағы тұлғалар былай деп есептейді: «Салықтық ауыртпалықтың төмендеуі міндетті түрде шағын кәсіпорындардың көбеюіне алып келеді, мысалға, облыстарда, оның экономикадағы үлесінің өсуіне, нәтижесінде, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына алып келеді». Кәсіпкерлердің өздерінің табыстарының шынайы мөлшерін жасыруды тоқтатыны да аса маңызды, өйткені оларға салықтарды мемлекет қазынасына аудара отырып, әділетті және ашық жұмыс жасаған тиімді болып табылады.

Сонымен қатар, Үкімет алдағы жылдары жылдық табысы 50 млн. теңгеден аспайтын және жұмысшыларының штаттық саны 20 адамнан аспайтын кәсіпорындар да салық салудың қарапайым жүйесін қолдана алады жоспарлауда.

Еліміздің Президенті «таңдау құқығы шағын және орта бизнсе кәсіпкерлігінің субъектілерінің өздеріне берілетінін» атап кетті.

Бұл салықтар, естеріңізге түсіре кетелік, қазіргі кезде шағын бизнес төлейтін бірқатар салықтардың орнына енгізіледі: табыс салығы, жеке тұлғалардың табыс салығы, қосылған құн салығы, мүлік салығы. Әлеуметтік салықты төлеуден шағын бизнес субъектісі тағы да босатылған.

Аталғандармен қоса, шағын кәсіпорындарға 100%-дық салықтық жеңілдік беріледі.

Егер кәсіпорын алынған жеңілдіктерді пайдалана отырып белсенді түрде дамыса және шағын кәсіпорын критерийлеріне жауап беруден қалса, онда ол салық салудың қарапайым жүйесіне көшуіне тура келеді.

Осылайша, жаңадан енгізілген шаралардың нәтижесінде жалпы салықтық ауыртпалық төмендейді, яғни салықтан жалтару жағдайлары да төмендейді деп болжам жасауға болады.

Жеңілктерді қарастыратын схема бойынша кәсіпорындарға салық салу жұмысының перспективасын аймақтық жергілікті органдар бұзуы мүмкін. Егер олар аталған схема бюджетке қаражаттардың түсуін қамтамасыз етуін емес, бизнесмендердің салықтан құтылуына септігін тигізеді деп шешсе (бұл туралы біраз экономистер сөз қозғап жүр), онда шағын бизнеске салық салу бұрынғы қалпында қала бермек. /37/

3.2. Кәсіпорындарды салықтық-әкімшілік реттеуді жетілдіру жолдары

Сонымен қатар, кәсіпорындар салық салынатын табыстан несиелер бойынша пайыздарды, арендалық төлемдерді, іссапарлық шығындарды, жарнамалық шығындарды да шегеріп тастай алады.

Қазіргі кездегі шешуші мәселелердің бірі – осы саладағы табыстарды және мүліктерді заңдастыру (легализациялау) болып табылады.

Әкімшілік шараларының тағы да бір басты мәселесі сол баяғы күйінде қала бермек: салықтық ауыртпалықтың қолайлы деңгейін қалыптастыру арқылы, кәсіпкерлік сектордағы даму тенденцияларын сақтап қалу. Сол себепті, қазірдің өзінде Алматы қаласында кәсіпкерлерге қаржы ресурстарына қол жеткізуді жеңілдету жөнінде көмек беретін 44 несиелік одақтар бар.

Кәсіпкерліктің дамуына көмектер 1999 жылы құрылған шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры арқылы да жүргізілуде. Былтырғы 2006 жылы аталмыш қор 60 млн. теңгеден астам қаражаттар шоғырландырды, бұл да өз кезегінде банктік несиелерді алу үшін кепілдік болғаны белгілі.

Сонымен қатар, Қазақстанда кәсіпорындарды салықтық тіркеуді «бір терезеден» жүзеге асыру және әкімшілік кедергілерді жою мәселесі де маңызды болып отыр.

Шағын кәсіпорындар үшін салық салудың қарапайым схемасын қолдану тек материалдық шығындардың төмен үлесі болған жағдайда ғана тиімді деп саналады. /38/

Салық салу кезінде кәсіпорында бір ғана салық салу және салықтық бақылау объектісі болады – бұл өнімді өткізуден түскен табыс. Жиынтық табысқа салық салу кезінде де салық салу объектісі біреу ғана, алайда бұл жерде тек өнімді өткізуден түскен табысты ғана емес, сонымен қатар өнімнің өзіндік құнын да бақылау қажет, ал бұл ең күрделі, қиын процедуралардың бірі екені белгілі. Осылайша, шағын кәсіпорындар үшін салық салудың қарапайым жүйесіне көшу олардың материалдық ресурстарға жұмсалған шығындары төмен болған жағдайда ғана тиімді болмақ. Мұндай кәсіпорындардың қатарына қызмет түрі өндіріспен емес, қызмет көрсетумен және жұмыстар атқарумен байланысты кәсіпорындар жатады.

Шағын кәсіпорындарға салынатын салықтар жүйесі өз капиталын экономикалық артта қалған аймақтарына, маңызды аймақтық бағдарламаларды жүзеге асырушы, сонымен қатар, өз қызметін өзекті салаларда жүргізуші кәсіпорындарға салықтық жеңілдіктер беруді қарастыруы қажет.

Көптеген жағдайларда салық төлеушілер өздерінің салық төлеп отырған негізгі қызметімен қоса, қосымша қызмет түрлерін де жүзеге асырады. Бұл жағдайда қызмет түрлері бойынша салықтарды жалпыға бірдей тәртіппен төлеген дұрыс, сондай-ақ шаруашылық қызметтің нәтижелерінің бухгалтерлік есебін де бөлек жүргізген дұрыс. Шағын кәсіпорындар үшін бұл айтарлықтай қиын.

Кәсіпкерлікті қолдаудың қаржылық-несиелік механизмі экономиканың қандай-да бір буындарына қажет емес салықтық жеңілдіктерді беру арқылы бәсекелестікті бәсеңдетіп алмауы тиіс. Шағын кәсіпорындарға беретін салықтық жеңілдіктер олардың аймақтардағы жұмыс орнын арттыру, инфрақұрылымға салымдарды төмендету, экологиялық ауыртпалықты төмендету және жергілікті ресурстарды толық қолдану арқылы келетін экономиямен мақұлданады.

Осыған байланысты жеке кәсіпкерлерге салынатын салық дамыған елдерде мынадай формаларда болатынын айтып кетуге болады: жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы, әлеуметтік сақтандыру қорларына салымдар, мүлікке салық салуға негізделген салықтар. Бұл, әрине, Батыс елдерінің кәсіпорындарына салынатын салықтардың бәрі емес, бұл кәсіпкеркерлікпен айналысатын жеке тұлғаларға салылқ салуда шешуші роль атқаратын салықтар болып табылады.

Салықтық реттеу саласында салықтық мөлшерлемелерді орнату ерекше маңызға ие. Аталған процестің теориялық мағынасы салықтың екі функциясы – фискалдық және реттеу функциялары – арасындағы оңтайлы тепе-теңдікті анықтауға келіп тіреледі. Дәл осы функцияның өзара қатынасы практика үшін аса маңызды. /39/

Ұтымды (рационалды) салық жүйесін құру оның негізделген ішкі құрылымына, бірінші кезекте салықтық мөлшерлемелердің деңгейіне, тәуелді болады. Салықтық мөлшерлемелердің градациясы салықтық реттеудің маңызды бөлігі болып табылады.

Жүзеге асыру жолдарына қарай салықтық реттеу екі, бір-бірімен тығыз байланысты салаға бөлінеді: салықтық жеңілдіктер және салықтық санкциялар.

Салықтық жеңілдіктер – бұл салықтардың реттеуші (ынталандырушы) функциясын нақты жүзеге асыру формасы болып табылады. Жалпы салықтық түсімдердің сомаларының өзгеруімен, салық салудың бір формасын басқамен ауыстырумен, салықтық мөлшерлемелердің дифференциациясымен, олардың қолдану саласының өзгеруімен және трансферттермен салықтық жеңілдіктер мемлекеттік салықтық реттеудің негізгі әдістерінің бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салықтық жеңілдіктердің қандай да бір классификацисы жоқ, салықтық шегерімдер туралы сөз қозғалмаған, ал салықтық несиелер оның ең қарапайым формасына, яғни салықтың мерзімін ұзартуға ғана келіп тіреледі. Өздеріңіз айтыңыздаршы, барлық мүмкін болатын салықтық жеңілдіктердің тізімі және оларды қолданатын нақты субъектілер мен қолдану салалары салықтық заңнамада айтылмағанда, қайда айтылмақшы. Салықтық заңнамадағы кез-келген анықталмағандық салықтық субъективизмге және волонторизмге қолайлы жағдайлар жасайды. Заңның мұндай әлсіз жерлерін салық органдары, бір жағынан, салық төлеушілер, екінші жағынан, өз пайдаларына шешуге тырысады.

Шын мәнінде, салықтық жеңілдіктер салықтық міндеттемелерді төмендетуге бағытталған салықтық реттеу шаралары болып табылады. Бұл салықтан заңсыз жалтару арқылы салықтық міндеттемелерді азайтуға альтернатива ретінде қолданылуы тиіс. Бұған қоса, салықтық жеңілдіктерді оның кең мағынасы және тар мағынасы жағынан қарастыру қажет. Кең мағынасы тұрғысынан салықтық жеңілдіктер барлық жеңілдіктерді қамтиды: салықтық амнистия, бұрын төленген салықтарды қайтару, салықтық каникулдар, салықтық мөлшерлемелерді төмендету; инвестициялық премиялар, салықтық шегерімдер мен салықтық несиелер. Тар мағынада бүкіл салықтық жеңілдіктер тізімінен салықтық шегерімдерді немесе несиелерді, және басқа да элементтерді бөліп алады немесе тізімнен алып тастайды. /30/

Кәсіпорындарды салықтық реттеудің клесі міндеті – тиімді салық жүйесін жасау және қолдау, яғни тиісті салықтық бақылау жүйесін жасау. Осыдан, түптеп келгенде, тек салық жүйесінің тиімділігі емес, бүкіл экономикалық және қоғамдық игілік жағдайлар тәуелді болады.

Салықтық бақылауды салық механизмінің функционалды элементі, яғни кәсіпорындарды салықтық реттеудің құралы ретінде қарастыру қажет. Салықтық бақылаудың нақты қызмет етуіне негіз болатындардың қатарына мыналар жатады:

• 
  құқықтық база – салық төлеушілердің құқықтық статусын анықтайды;
  
• 
  ұйымдастырушылық қамтамасыз ету – салық төлеуші кәсіпорындарды және кәсіпкерлерді бақылаудың формалары мен әдістерін, олардың салық органдарымен қарым қатынастарын қарастырады;
  
• 
  материалдық-техникалық қамтамасыз ету – оның мақсаты салық төлеушілер тарапынан да, салық органдары тарапынан да өздерінің міндеттерін барынша тиімді және уақтылы орындауды қамтамасыз ету.
  

ҚОРЫТЫНДЫ

Салықтардың және салықтық сипаттағы алымдар мен төлемдердің тізімі Қазақстан Республикасының Салық кодексімен бекітіледі және 9 салық түрлерін қамтиды: 1) Корпоративтік табыс салығы; 2) Жеке табыс салығы; 3) Қосылған құн салығы; 4) Акциздер; 4-1) Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын ренталық салық; 5) Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері; 6) Әлеуметтік салық; 7) Жер салығы; 8) Көлік құралдары салығы; 9) Мүлік салығы.

Негізгі салық түрлерімен қоса Қазақстан Республикасының салық жүйесі алымдардың 12 түрін және төлемдердің 9 түрін, сонымен қатар мемлекеттік баждарды және кедендік төлемдерді қамтиды. /8/

Салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын төмендету секілді басқа да жолдармен салық органдарына табыстардың немесе мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет беруден бас тартуға келіп тіреледі. Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе, алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.

Салықтан жалтару жағдайларында мемлекет салық органдары арқылы келесідей шараларды қолданады:

• 
  оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша операцияларды тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау;
  
• 
  қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу, табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі;
  
• 
  әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу;
  
• 
  қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркәлеу және т.с.с.
  

• 
  банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен;
  
• 
  қолма-қол ақшалардың көмегімен;
  
• 
  дебиторлардың қарыздары есебінен;
  
• 
  салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен;
  
• 
  мәжбүрлі ациялар эмиссиясы есебінен.
  

Салықтық тексерулер, салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде, есептік мәліметтердің нақтылығын анықтау, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеудің, уақтылы және толық төленуін қамтамасыз ету үшін қолданылады. Салықтық тексерулерді жүргізумен қатар салық төлеушілердің салықтық мәдениетін көтеру мақсаты да жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулер құжаттық және рейдтік болып бөлінеді. Өз кезегінде, құжаттық тексерулер кешенді, тақырыптық және қарсы тексерулер болып бөлінеді (ішкі түрлер).

Кешенді тексеру деп салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлері бойынша салықтық міндеттемелердің орындалуын тексеруді айтады.

Кешенді тексерумен салыстырғанда, тақырыптық тексерулер жекелеген салықтардың түрлеріне немесе басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне қатысты, мысалға, қосылған құн салығына қатысты, жүргізіледі.

Қарсы тексерулер, егер де салық органы тексеру жүргізген кезде салық төлеушінің салықтық есебіндегі операциялардың дұрыстығын анықтау үшін осы салық төлеушімен байланысты үшінші тұлғалардан қосымша ақпараттар алудың қажеттілілігі туындаған жағдайда жүргізіледі. Қарапайым тілмен айтар болсақ, егер тексеру барысында бір компания қандай-да бір тауарларды екінші бір компаниядан сатып алғанын айтса, онда салық органдары аталған екінші компанияда осы операциялардың есепке алынғанын тексеруге құқығы бар. Бұл жағдайда мәміленің мерзімі, сатып алынған тауарлардың бағасы мен көлемі, мәміленің жалпы сомасы тексеруге алынады.

Рейдтік тексерулерге келетін болсақ, онда мұндай тексерулерді салық органдары жекелеген салық төлеушілердің салықтық заңнаманың талаптарын қадағалауы жөніндегі сұрақтар бойынша жүргізеді, атап айтар болсақ: салық төлеушінің салық органдарында салықтық тіркеу есебіне тұруы; фискалды жады бар бақылау-кассалық машиналарды қолданудың дұрыстығын, лицензияның немесе басқа да рұқсат беруші құжаттардың бар болуын; акциздік тауарларды өндіру, сақтау және сату ережелерінің қадағалануын; хронометраждық зерттеулерді жүргізу тәртібін.

Құжаттық тексерулер қандай-да бір жекелеген кәсіпкердің қызметін тексерумен байланысты болса, рейдтік тексерулер бір мезгілде бірнеше шаруашылық субъектілеріне қатысты жүргізіледі (мысалға, бір мезгілде бір көшеде, бір мөлтекауданда орналасқан салық төлеушілерді тексеру, немесе бірден бірнеше түнгі клубтарды тексеру секілді).

Қазіргі кездегі салықтық тексерулердің түрлеріне камералық тексерулер де жатады. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес камералық тексерулер салықтық бақылаудың жеке формасы ретінде қарастырылады.

Салық кодексіне сәйкес, камералық тексеру деп салық төлеушінің ұсынған салықтық есебін және басқа да құжаттарын зерттеу және талдау негізінде салық органының тікелей жүргізетін тексеруін айтамыз. Камералық тексеру тікелей салық органының орналасқан жерінде жүзеге асырылады.

Талдау нәтижелері көрсеткендей, Қордай ауданы бойынша 2005 жылы бюджетке 757 039,5 мың теңге түскен, яғни бір оперативті жұмысшыға келеті ауыртпалық 31 543,3 мың теңнегі құраған.

2006 жылдын 1 қаңтарындағы есеп бойынша бюджеттің табыстар бөлігінің жоспардан артық орындалуы аймақтағы ірі кәсіпорындардан түскен салықтардың есебінен болып отыр. Мысалға, «Қаратау Кен» АҚ тау кен өндіріс кешені бойынша 419831,6 мың теңге көлемінде, немесе барлық түсімдердің 52,9% мөлшерінде кіріс түскен. Қордай энергия кешені бойынша 206 617,4 мың теңге, немесе барлық түсімдердің мөлшерінде13,4%, ал «Алтын Диірмен» АҚ бойынша 139 912,1 мың теңге, немесе жалпы түсімдердің 17,6% мөлшерінде кірістер түскен.
2005 жылдың 1 қаңтарында Қордай ауданы бойынша 235 кәсіпорын, соның ішінде 155 коммерциялылқ заңды тұлға, 29 бюджеттік ұйымдар, 30 филиалдар, 21 қоғамдық бірлестіктер тіркелген. Бұған қоса есепке кәсіпкерлікпен айналысатын 357 жеке тұлға және ауыл шаруашылығымен айналысатын 30 қожа шаруашылығы алынған.

Осылайша, соңғы жылдары тіркеуге алынған салық төлеушілердің саны артып келеді. Бұл жеке кәсіпкерлікпен айналысатын, бірінші кезекте патент негізінде, жеке тұлғалардың көбеюімен түсіндіріледі. Жалпы 2006 жылдың 1 қаңтарында корпоративтік табыс салығы бойынша 145 кәсіпорын есепке тұрған, солардың ішінде салық төлеуге тартылғандары 64 кәсіпорын бар.

Есепті 2005 жыл бойына жалпы құжаттық тексеруге 21 кәсіпорын алынған, олардың салмақ үлесі жалпы салық төлеушілердің 10,2% және салық төлеуге тартылған кәсіпорындардың 27,3% құраған.

Тексеруге алынған аталған кәсіпорындардың ішінен 10 кәсіпорында салықтық заң бұзушылықтар анықталып, 4163,3 мың теңге көлемінде корпоративтік табыс салығы және өсімпұлдар қосылған, соның ішінде 1394,2 мың теңге сома немесе 33,5 % табыс салығы қосылып, 1384,7 мың теңге сомасы өндіріліп алынған, 246,3 мың теңге өсімпұл қосылып, 9,5 мың теңге өндіріліп алынған. Тексеру нәтижесінде шегерілген шығындардың сомасы 3607,3 мың теңгені құраға.

2006 жылдын 1 қаңтарына бюджетке төленбей қалған салықтық қарыздың сомасы 35495,0 мың теңгені (жалпы түсімдердің 4,7 %), өткен жылмен салыстырғанда салықтық қарыздардың сомасы мың теңгеге 11 627,5 немесе 24,7% азайған. Солардың ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша қарыз 2781,7 мың теңгеге азайған. Қарыздардың төмендеуі негізінен «Алтын Инвест» АҚ бюджет алдындағы міндеттемелерін орындау үшін барлық шараларды қолданудың нәтижесінде, сонымен қатар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды банкрот деп жариялаудың нәтижесінде мүмкін болып отыр.

2005 жылы барлығы 76 құжаттық тексеру жүргізілген (соның ішінде 42 кешенді тексеру, 23 тақырыптық тексеру және 11 қарсы тексеру), бұл 2004 жылмен салыстырғанда 11 тексеруге артық. Тексеруге 54 заңды тұлғалар және 22 жеке тұлғалар алынған.

Тексерулер нәтижесінде қосылған сомалар 13945,5 мың теңгені (соның ішінде салықтар 13402.4 мың теңгені, өсімпұлдар 543,1 мың теңгені) құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 2498,7 мың теңгеге артық.

Салынған айыппұлдар сомасы 2595,6 мың теңгені құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 167,3 мың теңгеге артық.

Қосылған салық және өсімпұлдар сомасының 9119,2 мың теңгесі өндіріліп алынған, бұл жалпы бюджет алдындағы міндеттемелердің 65,4% құрайды.

Осылайша, Қордай ауылы бойынша салықтардан жасырыну нәтижесінде бюджетке тиісті, алайда төленбей қалған сомалар талдауға алынған жылы біршама өскенін байқаймыз.

Салықтарды басқарудың мәні шет елдік практикада заңның мүмкіндік беретін барлық құралдарын, жолдарын және әдістерін қолдана отырып, өздерінің салықтық міндеттемелерін барынша төмендетуге немесе жасыруға келіп тіреледі. Бұған қоса, салықтық құқықта көптеген сұрақтар құқықтық норманы нақты анықталмаған немесе бірнеше мағына беретіндей анықталған болып табылады, бұл өз кезегінде заңның әлсіз тұстарын тиімді қолдана білуді қажет етеді. Бұл салада барынша «салықтық-экономиялық» жолдарды және әдістерді таңдау салық органдарының осыған қатысты жауаптарын жан-жақты болжамдауды және, тіпті керек болса, өздерінің құқықтарын салықтық ұтысқа ие болу толық пайдалану жөнінде салық органдарымен тікелей байланысқа түсуді де қажет етеді.

Ірі шет елдік компаниялар салықтан заңды жолмен де, заңсыз жолмен де жасырыну мақсатында арнайы қызмет бөлімшелерін құрып, оларды жоғары білікті салықтық сарапшылармен (эксперттермен) және заңгерлермен толықтырады. Сонымен қатар, көптеген жағдайларда олар жеке кеңес берумен айналысатын арнайы мамандандырылған заң және бухгалтерлік компаниялардың көмегіне жүгінеді.

АҚШ практикасында салықтардан қашып құтылудың негізгі үш жолы қоладнылады: табыстарды ауыстыру, салықты төлеу мерзімін ұзарту және капиталдан табыстарға салынатын түрлі салықтық мөлшерлемелер арасындағы арбитраж.

Салықтық ауыртпалықты төмендету жөніндегі нақты ұсыныстар әлі күнге дейін жоқ және болмақ та емес. Әрбір шаруашылық субъектісі өзінің орналасқан территориялық ерекшелігіне қарамастан өзінің қызмет ерекшеліктеріне ие. Алайда, кез-келген өнеркәсіптік дамыған елдерде корпоративтік менеджмент жүйесі әрекет етеді. Салықтық ауыртпалықты төмендетудің осындай заңды жолдарын қолдану Қазақстан Республикасы жағдайларында да белсенді қолданылуы тиіс.

Салық төлеушілер үшін кәсіпкерлік қызметті жүргізу жөнінде дәлелдерді көрсету бойынша білім беру, заң қызметтері, аудиторлық, консультациялық және бухгалтерлік қызметтер, жөндеу-құрылыс және тұрмыстық қызмет көрсету секілді салаларында айтарлықтай қиындықтар тудырады. Ал аталған қызметте үй шеңберінде көрсетілетін болса, онда кәсіпкерлік қызметті дәлелдеу тіпті де мүмкін болмай шығады. Мұнда тіпті рейдтік тексерулердің өзі де көмекетесе алмайды.

Көлік саласында қызмет көрсетумен айналысатын кәсіпкерлердің қызметін тексеру тіпті қиын, өйткені олардың жұмысы тек аудан бойынша ғана емес, бүкіл аймақ бойынша, республика бойынша жүрзілуі де ғажап емес.

Салықтық тексерулер үшін салық төлеушілерді ұтымды (рационалды) таңдауды қамтамасыз ету негізгі мәселе болып табылады, өйткені бұл мәселе шешілмейінше кәсіпорындарды сапалы түрде салықтық бақылау мүмкін емес. Таңдаудың жоғары тиімді жүйесін қолдану ғана салық органдарының күш-жігерін салықтық заң бұзушылықтар болуы нақты мүмкін салық төлеушілерді тексеруге жұмсауға мүмкіндік береді.

Жасырылған табыс көздерінің бар екенін анықтау мақсатында салық салушылар осындай қызметпен айналысатын кәсіпорындардың қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелерін салыстырмалы талдауды жүзеге асырады.

Жеңілктерді қарастыратын схема бойынша кәсіпорындарға салық салу жұмысының перспективасын аймақтық жергілікті органдар бұзуы мүмкін. Егер олар аталған схема бюджетке қаражаттардың түсуін қамтамасыз етуін емес, бизнесмендердің салықтан құтылуына септігін тигізеді деп шешсе (бұл туралы біраз экономистер сөз қозғап жүр), онда шағын бизнеске салық салу бұрынғы қалпында қала бермек.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. 
   Порохов Е.В., «Теория налоговых обязательств», Алматы – 2001
   
2. 
   Ермекбаева Б.Ж. Лесбеков Г.А. Основы налогообложения. Алматы. 2005 –
   
3. 
   Мельников В.Д., Ильясов К.К., «Финансы», Алматы -2005
   
4. 
   Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан. - Алматы, Познание, 2000 г.
   
5. 
   Юткина Т.Ф., «Налоги и налогообложение», Москва –2001
   
6. 
   Аймаков Б. Налоговая система в условиях рыночных отношений, Финансы Казахстана, 1999. №8. – С. 12-14.
   
7. 
   Налоговый кодекс «О налогах и других обязательных платежах в бюджет»
   
8. 
   Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. Алматы. 2004. – 160 с.
   
9. 
   Баязитова А. Малый бизнес: проблемы развития. // Мысль, Алматы, № 2 1999 г.
   
10. 
    Баймуратов. У "Национальная экономическая система" - Алматы 2001т.
    
11. 
    Мельник Д.Ю. «Налоговый менеджмент» – Москва: Финансы и статистика 2002 г.349стр.
    
12. 
    Вареха Ю.М. "Влияние российской налоговой системы на коэффициент чистой рентабельности продаж и некоторые, важные для экономики следствия"// Менеджмент в России и за рубежом, №4 2006 г.
    
13. 
    Юткина Т.Ф. "Налоги и налогообложение" - Москва 2000 г.
    
14. 
    Оспанов М.Т. "Налоговая реформа и гармонизация налоговых отношений" Санкт-Петербург 2001г.
    
15. 
    Хан Дитгер "Планирование и контроль: концепция контроллинга" - Москва 2000 г
    
16. 
    Арабкин В. "Сколько весят налоги". Алматы: «Аян-адет» 2000 г. 40с.
    
17. 
    Русакова И.Г., Кашин В.А. "Налоги и налогообложение" - Москва" Финансы, ЮНИТИ" 2003 г.
    
18. 
    Сержантов К.А. "Как уменьшить налоги законными способами" - Алматы 1997г.
    
19. 
    Адырбеков И.А. Стратегическое развитие предприни­мательства: теория и практика становления рыночной экономики Казахстана. - Алматы, Казахстан, 2000 г.
    
20. 
    Аттапханов К.А. Налоговая система как составляющая экономи­ческой безопасности Казахстана. //Вестник по налогам и инвестициям, 2003. - №5. – С
    
21. 
    Худяков А.И., «Теория налогообложения», Алматы – 2002
    
22. 
    Еспаев С. Рыночные основы и механизмы налогообложения в Ка­захстане. //Столичное обозрение, 15 января 2001.
    
23. 
    Ошакбаев Т. «Что является налоговым нарушением», Начнем с понедельника12.05.2002
    
24. 
    Оспанов М. Наиболее слабым звеном в нашей налоговой системе остается налоговое администрирование. //Вестник по налогам и ин­вестициям, 2002. - №2
    
25. 
    Ромлекулов А.С. Контроль как приоритетное направление в по­полнении доходов бюджета. //Финансы Казахстана, 2000. - №5
    
26. 
    Арыстанбаева С.С. Проблемы налогового регулирования эконо­мики среднеазиатских республик // Вестник КазГАУ . 2002. - №12.
    
27. 
    Положение о Налоговом комитете по Кордайскому району Жамбылской области от 01.03. 2004 г.
    
28. 
    Конституция (Основной закон) Республики Казахстан. Алматы, 1995Указ
    
29. 
    Отчет Налогового Комитета по Кордайскому району Жамбылской области за 2003-2005 гг.
    
30. 
    Черник Д.Г. «Налоги и финансовая система зарубежных стран», Москва – 2003
    
31. 
    Илимжанова З.У. "Управление и прогнозирование налогов"- Алматы 2000 г.
    
32. 
    Горбунов А.Р." Налоговое планирование и создание компаний за рубежом" - Москва 1999 г.
    
33. 
    Акуов Т. «Малому бизнесу – малые налоги», 21 век , 4.02.2003 г.
    
34. 
    Адасбаев Б. «Анализ развития МП в РК» , Аль-Пари , 2004 г.
    
35. 
    Адамов В. Программа Алматинской Ассоциации пред­принимателей 2000.// Налоговые вести, 03.03.2000 г.
    
36. 
    Бекбасаров А.У. Налогообложение индивидуальных предпринимателей. // Малый и средний бизнес, 17.05.2004.
    
37. 
    Алипов А. Воздействие налогообложения на развитие малого и среднего бизнеса //Азия: Экономика и жизнь, 2003. - №13
    
38. 
    Ермекбаева Б.Ж. К вопросу совершенствования налоговой систе­мы РК//Вестник КазГАУ, 2002. - №8
    
39. 
    Асанов Ж. Малому бизнесу мешают многочисленные контролеры.// Налоговые вести, 08.05.2000 г.
    
40. 
    Лукпанов Ж.О., «Налогообложение предпринимательской деятельности в Республике Казахстан: состояние и перспективы», Алматы – 2004