Таксономиясы білу, түсіну және қолдану

56 
білсем деген əрбір істің себебін іздеу» парыз. Онсыз білім-
ғылымның хақиқаты табылмайды, мəні ашылмайды. Нəрсенің 
«болмысын айқындап беретін шалғай себептерді жəне таяу 
себептерді білу», əл-Фарабидың анықтауынша, даналық болып 
есептеледі [8, 221]. Олай болғанда, нəрсенің болмысын 
айқындайтын шалғай себептер мен таяу себептерді білу − адам 
білімінің берік негізі.
Халық даналығы «Талапты ерге нұр жауар» дейді. Осы 
даналық сөзді Абай толық қабылдайды жəне өз ойының өзегіне 
айналдырады. Халықта «Ізденген жетер мұратқа» деген де бар. 
Абайдың талаптану, талып қылу, іздену туралы ойларының 
желісінде халық даналығынан туған осы қағиданың да сарыны 
бар. Бұл жерде «нұр», «мұрат» ұғымдары адамның өмірі үшін 
маңызды игіліктермен тікелей байланысты түсініктерді білдіреді. 
Адам баласы өзі мен өзгелер үшін игілікті іс істесе, сол ісінің 
басы талаптан, талап қылып ізденуден басталады. Кісінің 
көңілінде əлдебір игілікті іс істеуге талабы болмаса, ешқандай 
игілікті іс істелмейді. Сондықтан Абай: «Адам баласының ең 
жаманы − талапсыз» [2, 223], − деген қағида ұсынады. Талап − 
барлық игі істің негізі. Барлық игі іске адамды білім, ғылым 
жеткізеді. Адам боламын деген жастың адам болу жолына 
түспекке, білім, ғылым табуға талабы болу керек. Талап нақты 
іске бастауы керек. Ол істің нəтижесі ізгі, игілікті болуы керек. 
Талаптылық, əртүрлі өнер, мінез, жақсы қылық бозбала үшін 
аса керекті қасиеттердің қатарына жатады [1, 59].
Талаптылық, тілемек, қаламақ ұғымдары өзара тектес. Бұлар 
Жаратқанның қасиетті сипаттарының бірі Ирадамен (қалау, 
қаламақ) сəйкес келеді. 
Абай: 
Пайда ойлама, ар ойла, 
Талап қыл артық білуге, −
дейді. Ақын өлеңінің осы екі тармағында көрініс тапқан үш қа-
ғиданың үшеуінің де өмірлік маңызы үлкен: а) пайда ойлама; ə) 
ар ойла; б) талап қыл артық білуге. Алдыңғы екі қағиданы 
қабылдау, түсіну үшінші қағиданы іс жүзіне асыру арқылы 
мүмкін болады.

57 
Пайда ойлау, мақтан, əрнəрсеге əуесқой болу – ақын бұ-
лардың нəпсімен сабақтас, игілігі жоқ, баянсыз іс екенін 
ескертеді, «шайтан ісі» ретінде бағалайды. Артық білуге талап 
қылмайынша, артық білмейінше мұның мəнісін ұғуға жол жоқ. 
Одан ары қарай ақын: 
Артық ғылым кітапта, 
Ерінбей оқып көруге, − 
деп, артық білімнің көзіне бағыт сілтейді. Артық ғылымды ақын 
білімдіден шыққан сөзбен шендестіреді: 
Білімдіден шыққан сөз, 
Талаптыға болсын кез. 
Нұрын, сырын көруге, 
Көкірегінде болсын көз. 
Білімнің, білімдіден шыққан сөздің талаптыға кез болуы, 
талаптының көкірегінде білімдіден шыққан сөздің нұрын, сырын 
көрерлік көздің болуы – білімнің талаптының көкейіне қонуына 
қажетті басты шарт. Кісінің «бойында қайрат», «ойында көз» 
болмаған жағдайда оған сөз айту артық.
Абайдың білім, ғылым туралы концептуалдық ойлары білім 
алушының ішкі қалпына қатысты қағидалармен ұштасады. Білім 
алушының ішкі қалпына қатысты қағидалардың мəні «Сөзді ұғар 
көкірегі болса көзді», «жүрек көзі», «көңіл көзі», «ой көзі» 
сияқты метафоралық қолданыстағы сөздердің тура мағынасы мен 
астарлы мағынасы арасындағы қатынастан ашылады. Халықтың 
дəстүрлі дүниетанымында да осындай ұғым бар. Ақынның: 
«жүрегі – айна», «жүректе айна жоқ болса», «сəулең болса 
кеудеңде», «ақылға сəуле қонбаса» сияқты сөздерінде де осындай 
мəн бар.
Абайдың «Ақылға сəуле қонбаса, Хайуанша жүріп кү-
нелтпек» [1, 282], «көкіректе сəуле жоқ» [2, 139], «сəулесі бар 
жігіттер» [1, 64], «сəулең болса кеудеңде» [1, 124], «көңлінің көзі 
ашық» [1, 126], «жүректің көзі ашылса» [1, 165], «көкірегінде оты 
бар» [1, 152] жəне басқа осылар секілді сөздерінің мағынасы 
ақылға қатысты ашылады. Ақынның «ақылға сəуле қонбаса», 
«жүректің көзі», «көңіл көзі» деп отырғаны білімнің сəулесі, 

58 
білімнің көзі дегенге келіп саяды. Білімнің сəулесі, білімнің көзі 
туралы ойлардың негізі тереңде. Білім нұры түспеген адамның 
көкірегінде сəуле болмайды [Құран 24:40]. Олай болғанда, 
адамның бойында «ақылға түскен сəуледен», нұрдан ардақты 
ешнəрсе жоқ. Егерде ақыл бетін ашып, жүзін көрсететін болса, 
онда оның жарығының қасында, Румидің айтуынша, күндіз 
қараңғы түндей болып көрінер еді. Ал егерде надандық бетін 
ашып, кейпін көрсетер болса, онда оның қараңғылығының 
қасында көзге түртсе көргісіз түн-түнектің өзі жап-жарық болып 
көрінер еді [9, 2181]. Cəулелі ақылдың, сəулелі көкіректің 
қасиетін Абай да осындай мағынада бағалайды. Абай айтып 
отырған «сəуле», «жүрек көзі», «көңіл көзі» − білім. Білім 
дүниенің шындығын тануға, дүниедегі ғажайыптардың жүзін 
көріп, сырын білуге, «Алланың хикметін сезуге» жеткізеді. 
Көкіректе сəуле жоқ болса, көңілде сенім де болмайды.
Абай алдындағы «бойы бұлғаң, сөзі жылмаң» адамның 
надандығына «ем таба алмай», «кеудесі қайғыға толғанда», 
«бетін басып, қатты сасады», «жалмажан тұра қашады» [1:148; 
193]. Рухани əлемі бай, адамгершілік болмысы толық, ақылы 
кемел адамның «ақылына сəуле түспеген» наданнан осылай 
безінбеске лажы жоқ. Білім-ғылымның жоқтығы адамды, бір 
жағынан, талапсыздыққа, жігерсіздікке, ұятсыздыққа, кедей-
лікке ұшыратса, екінші жағынан, жыртқыш хайуан қисабына 
қосылмаққа ұрындырады. Білім алуға талпынған, талап қылған 
жасқа ақын осындай өмірлік маңызы зор ойлар ұсынды. 
Абайдың наданнан түңілуі, оның істеген ісін көргенде, «бетті 
басуы», «қатты сасуы», «жалмажан тұра қашуы» айтуға жеңіл 
болғанмен, түскен жеріне ауыр. Өйткені ақын қайда қашса да, 
наданнан құтыла алмады: қайда барса да, алдынан надан шықты, 
қайда қараса да, көргені надан болды... Адам бойындағы мұндай 
қалыптың себебін ақын жан мен тəннің құмары, жан мен тəннің 
арақатынасы, ақыл, білім нұры туралы ойларында ашады. 
Абай білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға талаптың 
өзінің біраз шарттарын білуді міндет етіп қояды. Адам болмақты 
қалаған жастар үшін олардың сол қалаған ісіне жетуге талпынып 
іс қылуы, білім табуға талаптануы жəне оның жолдары мен 
түрлерін білуі басты қажеттілік деп көрсетеді. Ақын өз заманы 
шегінде білмекке талаптанушының əрекеттері аясында талаптың 

59 
бірнеше түрін пайымдайды жəне соған қарай талаптанаушылар 
да əртүрлі болатынына назар аударады. Біреу мал табуға 
талаптанады. Екінші біреу қажы атануды ниет етеді. Үшінші 
біреу батыр атанбақ. Қу, сұм атануға талап қылатындар да болады 
[2, 224]. Талап қылушылардың бір парасы жамандық пен 
жақсылықты айыра алмайды, енді біреулерінің «арын сатып, ант 
ұрып іздегені бір семіз ат, аяғы бір табақ ас» болады. «Еңбегі жоқ, 
еппенен мал табам деп, сендіре алмай, сене алмай, сенделетін» 
[1, 203] талапкерлер де осы топтан шығады. Бұған қарағанда, 
талап өзі талпынған нəрсенің, істің ізгілігіне байланысты ғана игі 
болады. Абай адам болмақ мақсатпен білім алуға талап қылған 
жастар талаптың, талаптанудың шарттарын білуге тиіс деп 
есептейді жəне ол шарттарды топтап көрсетіп, əрқайсысына 
тиісті сипаттама береді. 
Білім алуға талап қылу үшін əуелі көңілдің тыныштығын [2, 
207] cақтау шарт. Көңілге талап салатын − осы тыныштық. 
Көңілдің тыныштығы бұзылған жағдайда, кісі бір маңызды, игі 
нəрсеге талап қылып, белін бекем буа алмайды. Көңілдің 
тыныштығына жету үшін кісі мынадай істерден аулақ болу қажет: 
а) адамның адамдығын бұзатын жамандықтан; ə) өзін-өзі 
өзгешелікпен артық көрсетпектен; б) біреуге қастық қылмақтан; 
в) біреуді қор тұтпақтан; г) біреуді кемітпектен. Аталған істердің 
адамшылыққа жат болатын себептері, белгілері де анықталады: 
өзін-өзі өзгешелікпен артық көрсетпек адамдықтың нұрын, гүлін 
бұзады; біреуге қастық қылмақ, біреуді қор тұтпақ, біреуді кеміт-
пек дұшпандық шақырады [2, 207]. 
Бұлардың əрқайсысының құрамдас бөліктері болады. 
Мысалы, адамның өзін-өзі өзгешелікпен артық көрсетпегінің бір 
түрін ақын мақтаншылық деп көрсетеді жəне мақтаншылықтың 
бернеше түріне сипаттама береді [2, 156-157]. Ақын адамның 
адамдығын бұзатын, күллі адам баласын қор қылатын жаман-
дықтарды жинақтап, үш түрге бөледі: а) надандық; еріншектік; 
залымдық [2, 207].
«Надандық – білім-ғылымның жоқтығы... Білімсіздік 
хайуандық болады.
Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыз-
дық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бəрі осыдан шығады. 

60 
Залымдық – адам баласының дұшпаны. Адам баласына 
дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан қисабына 
қосылады» [2, 207].
Талапты жас осы істерден қашық болса, оның көңілі де 
тыныштық табады, орнында болады. Көңілі алаң болған, көңі-
лінің тыныштығы бұзылған, көңілі орнында болмаған адам 
алдындағы асын да жайланып отырып іше алмайды. Көңілдің 
тыныш болуы, орнында болуы адамды игі, ізгі істер жасауға 
талпындырады. 
Адам білмек мақсатпен талпынып, талап қылып, көзбенен 

жүктеу/скачать 2.92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: