Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал вестник таразского государственного педагогического института научно-педагогический журнал

Қазақстан жылыжай қауымдастығының мәліметінше, елімізде 293,6 гектар “жылыжай-жабық жер„ бар (2011ж) бұл өте аз. Салыстырмалы қарасақ әлемдегі қолданыстағы жылыжайлар ауданы, Польшада-6000 гектар, Голландияда-10000 гектар, Туркияда-41000 гектар, Қытайда-1,5млн.гектар жер жылыжайға бөлінген.

Мың Қазақстандыққа шаққанда жабық жер аумағы 0,004 гектар құрайды, ал Испанияда бұл көрсеткіш- 1,171 гектар, Голландияда -0,610 гектар, Ресейде- 0,015 гектар, Қытайда -70 гектар (1,5млн га- жер аумағы) жылыжай сай келеді. Қазақстанда кәзіргі кезде бар болғаны 0,1 % көкөніс жылыжайда өндірілсе, Голландияда бұл көрсеткіш 10%, Турцияда 40%. Кәзіргі таңда Қытай халқының 90%-ы жылыжаймен қамтылған. Осы жылыжай салумен Қытайда “Kingpeng„ мекемесінің айналысқанына 50 жыл болды. Осы мекеменің бүгінгі күні әлем бойынша 12 мемлекетте бөлімшесі жұмыс істейді, олар Иран, Египет, Ефиопия, Ангола, АҚШ, Греция, Корея, Кювейт, Өзбекстан, Украйна, Филлипин, Ресей. [1]

Сонымен ауылшаруашылық дақылдарын жылыжайда өсірудің артықшылығы көп және ауа райына тәуелді емес, жылу мен ылғал бүкіл аумақта бірдей таралады, қоршаған ортаның зиянды әсері тимейді, таза сумен тамшылатып суарылады. Жылыжайда өсірілген көкөністің сырты жып-жылтыр, далада өскен қызанаққа қарағанда әдемі. Бырақ дәмі жағынан ұтылады, күннің иісі де сезілмейді, себебі жабық жерде көкөніс жылдам өнеді, құрғақ заттарды, қант пен хош иістерді азырақ сіңіреді, соған қарамастан оның өнім құрамында минералдық заттар мен витаминдер жеткілікті.[2-5]  

“КазАгроҚаржы„ АҚ баспасөз қызметінің мәліметі бойынша, 2012 жылы Қазақстанда жалпы көлемі 5,6 мың тонна көкөніс өнімін өсіретін 3-жылыжай шаруашылығын пайдалануға беру жоспарланған. Бұлар Алматы облысындағы“Green House-зеленый дом„ ЖШС, Оңтүстік Қазақстан облысындағы “Аделя„ ШҚ және Астана қаласындағы “Астана ЭКО Стандарт„ ЖШС жылыжайлары.[1]

Қазіргі таңда Қазақстанда ашық топырақта өсірілетін көкөніс өндірісі климаттық жағдайларға байланысты және бос суармалы жердің жоқтығынан шектелуде. ҚР Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтеріне сәйкес 2003 жылдан бастап көкөніске арналған алаңдар-110,2 мың гектардан 2011 жылдан 128,7мың гектарға, өсім 18,5мың гектарға, яғни 16,8%-ға өскен, Сонымен қатар Қазақстанда ашық топырақта өсірілген көкөністердің өнімділігі 180 ц/га, ал бізге импорттық қызанақ келетін Қырғызстанда-189 ц/га , Қытайда-242 ц/га, Өзбекстанда-400 ц/га бұл көрсеткіш көрші мемлекеттерден 5%, 34% және 122% кем өнім өндірілуде екенін көрсетеді. Мұның басты себебі біздегі көкөніс өндірушілер негізінен майда шаруа қожалықтары, сондықтан экспортқа тәуелдіміз.[2-3]

2010 жылы Қазақстанда жылыжайлар 184,1 гектар алқапқа орналасқан, олардың басым көпшілігі қияр, қызанақ және көк шөп өндірісіне мамандандырылған. Олардан алынған өнім Республика тұрғындарын қанағаттандыра алмауда. Сондықтан 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 48,7% ға артық көкөніс сырттан әкелінген.

Бір ғана Шыңжан -Ұйғыр автономдық ауданынан (ШҰАА) 2011 жылы әкелінген көкөніс экспортының жалпы сомасы $ 11,9млн-ды құрап, 6,655мың тоннаға жеткен. Осыған косымша 2011 жылы Европадан, Германия, Польша, Франция, Италия, Белгия, Туркия, Голландия және Даниядан ай сайын 3-5 тонна көкөніс әкелініп отырған.

2010-2012 жылдары Қазақстанда ашық жерде өсірілген қызанақ пен қияр өндірісі тиісінше 9,7%-дан 21,4%-ға артқан, ал жабық жерде өсірілген қызанақ пен қияр өндірісі тиісінше 302,9% және 170,1% құраған. ҚР статистика агенттігінің мәліметтері бойынша жабық жерде өсірілетін қызанақ пен қияр көлемі 2008 жылы 3,6 мың тонна болса 2012 жылы 58,9 мың тоннаға жеткен. 2012 жылы Қазақстанға импортталған қызанақ пен қияр көлемі тиісінше 36,2 және 19,8 тоннаны құраған. Қызанақ негізінен Қытайдан жеткізілген, бұл елден 18,2 мың тонна немесе жалпы импорт көлемінің 50%, Өзбекстаннан 9,5 мың тонна-26%, Қырғызстаннан 5,5 мың тонна-15,3%, Түркменстаннан 2,3 мың тонна-6,3% өнім, Түркиядан-476 тонна, Ираннан-138 тонна импортталған. Көкөніс өнімдерінің негізгі бөлігі елімізге маусым айында әкелінеді.

Қияр дақылының көбі -60%-12 мың тонна Өзбек елінен, Қырғыстаннан-4,7 мың тонна-23,5% және Қытайдан -2,4 мың тонна-12,2% тасымалданған.Түркиядан-77 тонна, ираннан-114 тонна, Түкменстаннан-567 тонна, Ресейден-16 тонна әкелінген. Астана қаласында көкөніс өнімдеріне деген күн сайынғы қажеттілігі 320 тоннадан астамды құрайды. Бұл ретте қалаға күн сайын көкөніс өнімі толық көлемде жеткізілмейді, бұл осы тауар бағасының өсуіне ықпал етеді. Сату бағдарламасы бойынша сату жоспары 2-кестеде келтірілген. Сату бағдарламасын есептеген кезде инфляция назарға алынған жоқ

2-кесте - Жылдар бойынша жоспарланған сату бағдарламасы

Алматы қаласына тәулігіне 375 тонна картоп, 60 тонна пияз, 53 тонна сәбіз, 45 тонна қызылша, 75 тонна қызанақ, 45 тонна қияр және 30 тонна алма тұтынылады. Осы көкөністердің жергілікті жерде өндірілетіні: 23%- картоп, 36%- пияз, 35%- сәбіз, 34%-қызанақ және 51%- қияр өнімдері. Сондықтан қыс және көктемгі уақытта жеміс-жидектің қалғаны бөлігі Қытай мен Өзбекстан мемлекетінен алынады.

Қазақстанда ашық жердің 70% -шөл-дала болғандықтан, ауылшаруашылық жұмыстарын жүргізу күрт өзгермелі ауа-райында көкөніс пен бау-бақша өнімдерін өсіріп өнім алу қолайсыз. Сондықтан өсімдіктерді жабық жерде өсіру әдісіне көшу ең қолайлы әдіс болып саналады. [2-7]

Оңтүстік Қазақстанда жылыжайдың көлемі 2009 жылы 124 гектар болса, 2012 жылы бұл көрсеткіш үш есеге артып жалпы көлемі 371 гектарға жетті. Бұл Республикалық көрсеткіштің 75 пайызын құрайды. Бүгінгі таңда жылыжайлар есебінен 1-ші айналымнан 50 тоннаға жуық өнім өндіріп, қыс және көктем мерзімдерінде сапалы көкеніс өнімдерімен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Халқы көп Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің түзген бағдарламасы бойынша 2015 жылы барлық салынатын жылыжайлар көлемі 2011 жылмен салыстырғанда 441 гектарға артып, 782 гектарға жететін болады. Ал 2012 жылы ОҚ-да жылыжайдың көлемі 170 гектарға ұлғайып, 541 гектарға жеткен.Сонымен қатар облыс тұрғындарын қысқы және ерте көктемгі мезгілде арзан бағада жеміс-көкөніс өнімдерімен қамтамасыз ету үшін 2011 жылы сиымдылығы 100 мың тонна қоймаларды жөндеуден өткізу және жаңадан салу жоспары қойылған болатын. Соның нәтижесінде қоймалардың жалпы сиымдылығы 117 мың тоннаға жетті, ал 2015 жылы барлық қоймалардың сиымдылығы 200 мың тоннаға жететін болады.

Қазір Қазақстанда ғана емес әлемде су тапшылығы айқын байқалып келеді, сондықтан суды үнемдеп ысырап етпей, тамшылатып суару технологиясын пайдаланудың болашағы үлкен. Оңтүстік Қазақстан облысында тамшылтып суару технологиясы 2011 жылы 10,5 мың алқапқа қосымша ендіріліп, 25,3 мың гектарға көбейді. Соған қарамастан жылыжайларда өндірілген қызанақ, қиярдың бағасы қымбат, әр килограммы 350-400 теңге.

Жаз айларында көкөніс дақылдары артығымен өндірілсе сезон аралықта жаңа көкөністер жетіспей нормадан 23 есе кем болады. Қазақстан жылыжай Ассоциацияның ақпараттары бойынша ересек адамға шаққанда, Республикада көкөністі пайдалану жөнінен жылдық ұлттық норма қызанақтан 8,9 кг, қиярдан 7 кг. Көкөніс пен жемістерден жылдық қолдану 110 кг болып белгіленген. Бұл нормалық цифр денсаулық минстрлігінің 2002 жылы бұйрығымен бекітілген.

Отандық көкөністі пайдаланушыларға жылыжайда өсірілген көкөніс Израиль, неміс немесе Голландия тұтынушыларына қарағанда қымбатқа түседі, себебі өнімнің өзіндік құнының жоғары болуы мен ескі технологияны пайдалану және жылыжай комплектерінің шектен тыс ескіруі мен білікті кадрлардың жоқтығы.

Республика халқын жылыжайда өсірілген жаңа көкөністермен қамтамасыз ету үшін жыл сайын 40 гектар өнеркәсіптік жылыжай салынуы қажет. Мұндай жобаның құны 18 млрд, тенге. Сонымен ҚР-ның 2010-2014 жылдары агроөнеркәсіптік кешенді дамыту бағдарламасына сәйкес 2015 жылы көкөністермен 100% Қазақстан халқын қамтамасыз ету жоспарланған. [1,6]

Соңғы кездері көкөніс дақылдарын топырақсыз ортада өсіріп өнім алу кең тарауда Астана қаласында жер аумағы 3 гектар жылыжай құрылысын “Астана ЭКО Стандарт„ ЖШС салуда, жылыжай жобасын “КазАгроҚаржы, АҚ қаржыландыруда. Мұнда тәулігіне 5 тонна өнім шығарылады деп күтілуде және бұл жылыжайда көкеніс өсіру компьютерлендірілген бағдарлама бойынша жүргізіледі. Жылыжай толығымен “Yako Yadpaz Industries LTD„ Израиль компаниясының жабдықтарымен, израильдік технологияға негізделіп салынуда. Жылыжай жобасының жалпы құны 1777,24 млн.теңге, бұл қаржыны 6 пайыздық өлшеммен 10 жылға “Каз Агро Қаржы„ кәсіпорыны несиеге берген. Жылыжайдың жылу, су, электр желілерін мемлекет “Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасына сәйкес 450млн.теңге жұмсап, дайындап берген.

Бұл жылыжайдың биіктігі 7 метр, поликарбонаттық жабыны және жылыжай шатыры бар күрделі құрылым болып табылады. Жылыжайда қызанақтар, қияр сорттары гидропоника әдісімен өсіру жоспарланған. Мұнда топырақтың орнына органикалық субстрат, ал құнарлы ерітінді өсімдіктерге тамшылатқыш түтікшелер бойынша беріледі. Өсімдік тамыры субстрат қабаты арқылы өтеді, ерітіндіден барлық қажетті құнарлы затты қажетті мөлшер де және нақты пропорцияда алады. Ашық топырақта өсімдік өсірудің классикалық әдісімен салыстырғанда гидропоника әдісі экологиялық таза өнімді қамтамасыз етіп, өнімділікті біршама арттырады. Өйткені гидропондық жылыжай жағдайында физиологиялық процестер жылдам өтеді. Бұл технологияда жасанды субстратпен қатар жасанды жарық қолданылады, сондықтан көкөністі өндіру ауа райы жағдайына тәуелді болмайды. Бұл технологияны көкөніс фабрикасы деп атайды.

Мұндай фабрикада топырақты, күнді және адам факторын алмастыратын қондырғылармен қатар қоректік ортамен оларды басқаратын компьютер қолданады. Көкөніс фабрикасында компьютер барлық өндіріс процестерін басқарады, яғни микроклиматты, қоректік ерітіндінің концентрациясын, жарықтың интенсивтілігімен оның ұзақтылығын т.б. автоматты түрде реттеп отырады. Осындай фабрикада өндірілген көкөніс өнімдері, өзінің жоғары сапасымен және нитраттардың төменгі құрамымен ерекшеленеді. Бұл технологияны қолдану жоғары экономикалық эффект беріп, жоғары технологиялық жылыжай комплексін одан әрі дамытып, алынған өнімнің рентабельділігін арттырып, жыл бойы халықты көкөніс өнімдерімен қамтамасыз етуге болады.

1.ҚР статистика агентігінің ақпараты 2012-2013ж.

2. Құлжанов А. Қазіргі уақытта жылыжайлардың маңыздылығы. //Жаршы, 2002/8

3. Тайжан Б. Суармалы жерлер түгенделуде. Егемен Қазақстан-18.05.2012ж., 11б.

4. Каплина Г.Т., Сиривля А.Г., Синенко Л.Н.. Рекомендации по выращиванию рассады и ранних овощей под пленкой в Южном Казахстане. Алматы.Кайнар», 1970г.

5. Гольдаде Э.А. Пленочные теплицы. Алматы. 1999г.

6. Жұмабайқызы Г. Көкөніспен қамтудың төте жолы – жылыжай /Айқын газ..21.02.2012ж.

7. Өкемқызы Г. Астанада ‐ жаңа жылыжай. Астана ақшамы газет.2011ж

Бұлар бағалы терісі үшін ауланатын аңдар және жыртқыш аңдар мен құстардың қоректену нысандары болып табылады.

Бұлар негізінен Еуразия мен Африканың субтропиктік және тропиктік аймағында тіршілік етеді. Оңтүстік Азияда және Жерорта теңізі елдерінде 13 түрді біріктіреді.

Арқасын, бүйірін және құйрығын ұзын инелер жапқан, денесінің басқа бөлімдері - қатты қылшықты. Көздері мен құлағы кішкентай. Алдыңғы аяқтары 3 не 4, артқылары - 5 саусақты. Табандары тегіс, түксіз. Азу тістерінің саны 4-тен. Негізінен жайралар ұйқыға жатпайды. Жылына 1-3 мәрте көбейіп, әрқайсысынды 2-ден ұрпақ әкеледі. Қазақстанда Маңғышлақтың оңтүстігінде, Талас, Қырғыз, Іле Алатауларында, Қаратау және Шу-Іле тауларында кездеседі. Маңғышлақтың оңтүстігінде Кендірлі - Қайсан үстіртінде, Елшібек құдығы, Жабайұшқан бөлігінде, Талас Алатауында, Сайрам-Ақсу өзендерінің аралығындағы тау қойнауында, Іле Алатауының батыс бөлігіндегі Жетіжол, Қастек тау етектерінде, Қырғыз Алатауының Аспара, Мерке, Қаракыстақ, Қарақат, Сарыбұлақ, Шұңқыр қойнауларында, Қаратаудың Сырдария бөлігінің оңтүстік - шығысында және Кіші Қаратауда кең таралған.

Маңғыстау түбегіндегі тау жоталары мен бөктерлеріндегі ормандар мен тоғайларда, өзен аңғарларында мекендейді. 6 түрі бар, оның бір түрі – үнді жайрасы немесе аққұйрықты (H. іndіca), ол Қазақстандағы ең ірі кеміруші. Тұрқы 60 – 90 см, құйрығының ұзындығы 12 – 15 см, салмағы 15 – 27 кг. Оның дене бітімі ерекше – арқасы мен бүйірінде қаптаған ине шамамен 30 – 35 мыңдай болады.

Жайралар інін тастың қуысына, өзен бойындағы биік жарға салады. Бұл іннің тереңдігі шамамен 4 м-ге дейін барады. Ол көбіне шөппен, өсімдік, тамыр жеміс, жеміспен қоректенеді. Сонымен қатар бұл жайралар қоректенуге түнде шығады. Жайраларға күздігүні мәдени өсімдіктің жетіспеуінен азықтан көбінесе оның игіліктерінің - қарбызды, қауынды, қиярларды, асқабақтарды, жүзімді, жоңышқаны жейді. Қыста сүректі шоғырмақты жейді, тал-шыбықтың төменгі бөліктерін кеміреді. Анда-санда құрт-құмырсқаларды және сонымен қатар олардың дернәсілдерін жейді.

Жылына бір рет яғни 2–5-ке дейін балалайды. Буаздық мерзімі 60 – 90 күн. Жаңа туған жайралар өте әлсіз, денесіндегі инелері алғашқы тәуліктерде жұмсақ болады. Қолда ұстағанда үнді жайрасы 20 жылдай тіршілік етеді. Үнді жайрасының жылдан - жылға саны азаюда. Мысалы, Алматы мен Шымкенттегі хайуанаттар саябақтарында 5 жұбы, Қарағандыда 2 жұбы бар. Сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» 1996 жылдан бастап енгізілген. Қазіргі таңда жайралар Қаратау қорығында қорғалады.

Саны. Барлық жерде саны сирек, анық саны туралы дерек жоқ. Қаратауда 1983 жылы 200 км² жайраның 200 іні кездессе, осы жерде бір шаршы км² шақырымда 1,0-2,5 жайра санаққа алынған.

Негізгі шектеу факторлары. Қардың қалың түсіп, топырақтың қатты қатып қалуы. Мекендейтін жерлерде мал санының шектен тыс көп болуы мен браконьерлік жолмен аулауы, қойшы иттерінен зардап шегуі.

Жайраның көбею ерекшеліктері: Hustricidae Жайраның денесінде, басында, арқасында, құйрықта салалы жане жуан инелермен жабылған ал сыртында қатты қылды бөліктен тұрады. Басының алдыңғы сүйектері өте жаксы дамыған. Жайралар теңізді елдерде Африка және оңтүстік Азияда таралған. Жайралар түрлі ландшафтарда, шөлдерде, ылғалды тропикалық жерлерде кездеседі. Олар үңгірлерде тұрады, бірак өздері індерді жиі салады және сонымен қатар сырттағы дайын тұрған індерді өздеріне тартып алады.

Барлық жайралар көбінесе өсімдік жем - шөптермен, шөптің және жасыл бұтаның шыбықтары мен, тамырларымен, жыңғыл түйнектермен, баданалармен немесе игіліктермен азықтанады. Сонымен қатар жайралар ақырын тұрып, құрт-құмырсқалар және олардың дернәсілдерін қорек етеді. Жайралар бау - бақшаға өтіп, сол жерден өзіне қажетті дәмді нәрселер жейді. Өзінің үздіксіз жүрген жорығында белгілі бір соқпақтарды салады. Барлық жайралар түн хайуанаттары. Жайралар індерін 4-10 метр ұзындықта қазады. Олардың азығы көкпен, шөптермен, баданалармен, түйнектермен, игіліктер, тал - шыбықтың және бұтаның тұқымдарын қорек етеді. Көбінесе жүгері егіндерінің бау - бақшасын зақымдайды. Түнде інінен бірнеше километрге асып кетеді. Жайра өзіне қауіп төнген жағдайда жауына айбат шегеді, өзінің құйрығының сылдырмағымен және инесін тосу арқылы қорғанады.

Буаздық 110-115 күнге созылады. Бұл жайра жылына бір рет тұқымдайды, кейбір оңтүстік облыстарда екі рет балалайды. Бір ұрықта 2 бала яғни 1 ден 4 ке дейін болады. Жаңа туған балалары көздері ашық болады, инелері бірінші уақытта жұмсақ кейін уақыт өте келе инелерін түйрей біледі. Өмірінің ұзақтығы 20 жасқа дейін жетеді. Кейбір уақыттарда жайраны кірпімен салыстырады. Кірпі сол типті хайуанаттар қатарына жатады. Биологтардың пайымдауынша жаратылысынан ет жемейді. Жайраның аяқтары қысқа және ебедейсіз. Жайра ақырын жүреді.

Жайраның сыртқы иістері өте нашар. Бұлардың көру қабілеті онша емес болсада, есту қабілеті жоғары дамыған. Жайраның отбасы көп өмір сүреді. Жайраның ұрпақтары өздігінен азықтануға алғыр болып келеді, сонымен қатар анасының қасында ұзақ уақыт тұрады. Аналары инелерін айрықша, айбарлы қару ретінде қолданады. Жайраның анасы балаларын сүтімен тамақтандырады. Жайраның ата-анасы басқа хайуанаттардан қалай қорғану керек екендігін үйретеді. Қазіргі заманғы жайралар кездесетін жерлері Солтүстік, Орталық, Оңтүстік Америкаларда. Солтүстік Американдық жайра Erethizon dorsatum, Мексикалық қылды жайра өте кішкентай жайра Sphiqqurus mexicanus, және Бразиялық жайраны Coendou prehensilis деп атайды. Жаңа заманғы жайралар басқа жайраларға қарағанда кішілеу болады. Жаңа заманғы жайралар көбіне өзінің уақытын жұбымен өткізеді. Бұл жайралардың қыстайтын жерлері ағашта, таулы жерлерде, ағаштың тамырларының қуысында. Бұл жайралардың тырнақтары жақсы жетілген, тастарға шығу ретінде арналған. Бұл жайраларда түнгі кеміргіштер отрядына жатады. Жайралардың тамақ жеуі улы шөптерге қарсы алдыңғы тістері бар. Ал жаңа әлемдік жайралар тамырлар, жапырақтар, майда жеміс-жидектердің ішіндегі дәндерін, пияз гүлдерінің ұрықтарын, өзіне қорекетеді. Севере Американский жайралар өзінің жаман қылығы ағаштарды кеміріп тастайды, сонымен қатар тұз іздегенде сүйектерді кеміріп тастайды. Сондай-ақ тісін тазалау үшінде сүйектерді пайдаланады. Бұл жайралар насекомдарды және олардың дернәсілдерін пайдаланады. Ұрпақтары анасымен бірге бірнеше ай бірге өмір сүреді, сосын бұл жайралар өз бетінше өмір сүреді. Жаңа туылған сәтінде бұл жайраларға қауіп төндіретін жабайы мысықтар, адамдар, ашулы арыстандар.

Жайралардың ішіндегі Солтүстік Американдық жайралар қауіпсіз деп саналады. Бұлардың тұмсықты инелері қатты, басқа аңдар бұлардан қорқады. Гарвардского институтының зерттеуі бойынша жайраның инелері терісінде 80% жуық мықты бекітілген. Бұлардың инелері жауларына және адамдарға тигенде жарақаттайды. Ғылыми зерттеуге қарағанда жайралардың инесі медициналық екпеге қарағанда ауырлау. Осы жайралардың сыртқы инелері қатты инелермен қапталған. Инелері сәл бүгіліп орналасқан. Осыған байланысты жауларына инелерін дұрыстап қадай алмайды. Бірақ медициналық инелерге қарағанда жылдам қадалады. Ғылыми техникалық жоғарғы оқу орнынның тексерулерінде инеден кілей және медицинада жарақатты танатын мықты заттар алған. Сонымен қатар бұл жайралардың инелерінен пышақтар алуға болады. Жайралардың инелері жоғары бағаланады.

Солтүстік Америка Штаттардың түсінігі бойынша бұл жайралардың инелері тұмсығында өткір орналасқан. Жайралардың арқасындағы 30 түрлі өзгергіш қылдары бар. Қылдары құбылмалы болады. Жайра өзіне қарсы шыққан жауларын жаралайды, осы жараның жазылуы өте қиын болады. Осыған қылдарының құбылмалығы қатысады. Гарвардский медицина орталығының биоинженері Джеффери Карптың айтуы бойынша жайралардың инелері қадалған жерінде кейбіреулерінде қалып қояды. Гарвардский ииституты зерттегенде осы жайралар өзінің инелерін көбінесе қорғану үшін қолданады. Жаралаған жерлері ұзақ уақытқа дейін жазылмай жүреді. Инелері қадалған жерінде біраз тұрады. Солтүстік Американдық жайралар осы инелері арқылы қорғанады. Биологтардың айтуы бойынша жайралардың инелері медициналық инелерге қарағанда әлдеқайда өткірлеу болады. Сезімтал, қадалған жері ауырғыш болады. Бұлардың инелері теріге оңай кіреді. Жайралардың инелері медициналық инелерге қарағанда теріге оңай кіреді.

Д.Карптың айтуы бойынша Оңтүстік Американдық жайралардың инелері медициналық инеге қарағанда өткірлігі 2 есе жоғары теріге кірген жері байқалмай қалады. Жайралардың инелері негізінен өткірлігі белгісіз формада беріледі. Ғылыми зерттеулер бойынша Солтүстік Американдық жайралардың инелері басқа теріге кіргенде сондай шамада қалып қояды. Д. Карптың айтуы бойынша бұл инелер өзінің қалы болып есептеледі. Инелері қадалған жерінен шығуы өте қиын. Шабуыл жасаған жауларына инелері қауіп туғызады. Жаңадан туылған жайралардың жарты жылға дейін жынысы белгісіз болып келеді. Зерттеушілер Американдық запаркте жайраның аналығы екенін 4 аптада байқаған. Бірақ жайралардың жынысын анықтау үшін жарты жыл анық керек. Ол осы уақыт аралығында жынысы белгісіз болады. Запарктегі кейбір зерттеушілердің айтуы бойынша жайраның жынысын анықтау өте қиынға түседі. Жайраның жынысын анықтауға асығудың қажеті жоқ. Ең алғаш жайралар туылған сәтінде көзін, мұрнын, құлағын және тамағын анықтайды, ал жыныстық процесін анықтауға асықпаған жөн.

Сьюзен Мюррей жайраны зерттеп сыртқы келбетіне қарап тұрып аталығы немесе аналығы екенін ажырата алмаған. Делл Гульельмо зерттеуі бойынша жайраны алты айсыз жынысын анықтау өте қиын екенін айтты. Бұл жайралар туылғанынан инелі және қылды болып туылады. Алғашқы бір жылдықта инелері түсіп тұрады. Сол аралықта инелері өткір болып өседі, сондай-ақ терісі жұмсақ, инелері осы уақытта жайлап - жайлап қатая бастайды. Жайралардың жыныстық мүшесін анықтау қиынға түседі, сыртқы келбетіне қарап тұрып ажырату мүмкін емес. Жайраның жыныстық жағы генетиктердің зерттеуі бойынша анықталған.

Доктор Иисус Молдонадо осы жайраның жынысын тексеруін өз қолына алған. Көптеген ДНК зерттеуі арқылы тексеріп анықтай алмаған. Д. И. Молдонадо бұрын мұндай жайралар мен жұмыс істемегендігін айтады. Кезінде Африкалық пілдерді, қасқырларды түлкілерді зерттеген. Аналық жайраның органын тексеруде Иисустың айтуы бойынша қанша зерттегенменде әлемдегі жыныстық процесін анықтау өте қиын.

Эндрю Ривара зерттеуі бойынша будда жайралардың денесінде майда қылды инелері болады. Көптеген ДНК зерттеуі бойынша ең жақын ұқсастық шошқалар болған. Бұл басқа көптеген ғалымдар ДНК арқылы тексергенде көрінбеген. Э. Ривара бұны 4 күн ішінде анықтаған. Компьютермен тексергенде анық көрінген. Будда жайрасы басқа жайраға ұқсамайды. Бұл жайралар 2 жылдық аналығы туғаннан кейін тағы да 200 күннің аралығында қайта тууы мүмкін.

Хирургиялық, нанотехникалық, США, Ұлыбритания зерттеулері бойынша жайралар өткір инелі болып келеді. Теріні қаптап жатады. Хирургиялық инелерге қарағанда адамға екі есе жұмсақ әрі тез терісіне оңай кіреді. Кейбір ғалымдар Proceedings of the National Academu журналда жайраның инелерінің өткірлігі жазылған және инелері қымбат емес. Бұл инелер тәжірибе жүзінде жоғары көрсетілген. Адамның жаралануы аз көрсетілген. Тігістеріде байқалмайды. Микрохирургиялық жоғары және басқада кейбір бұл қолдану жүйелері жеңіл әрі ғалымдар тексерген.

Электрондық микроскопиялық тексерулер бойынша жайраның денесі ісік доға тәріздес формалы болып келеді. Жайралардың инелері кейбір жағдайда қозғалысына кедергі жасайды. Тексерулердің көрсеткен мәліметі бойынша жайралардың инелері жоғарғы жүруіне қарсылық көрсетеді. Осы қарсылық өзіне күш береді. Бұл жайралардың инелері хирургиялық инелерге ұқсайды. Хирургиялық инелері тігіс сияқты. Нәтижесі: Жайралар кеміргіштер отрядына жатады. Бұл жайралардың денесіндегі инелері майысқақ, қатты сонымен қатар өзіне шабуыл жасаған жауларына инелерін лақтырады. Шабуыл жасар алдында жауларына өзінен дыбыс шығару арқылы ескерту жасайды. Сондай-ақ бұлар көптеген жерлерде кездеседі. Қазіргі кезде бұл жайралардың саны азайып бара жатыр. Соңғы жылдары жайраны еті үшінде аулайтын болған. Негізінен 1996 жылдан бастап қорғауға алынған. Жайраларды асырап қолда өсіру үшін кішкене туылған сәтінен бастап қарау керек, әйтпесе ол үлкен болған сәтінде мүлде ұстатпай инелерін адамдарға лақтырады. Бұлардың инелері шаң тозаң микробқа толы болғандықтан, жарақаттаған жерінің жазылуы өте қиын болады. Көбіне көк шөптермен, өсімдіктермен, оның тамырларымен күзге қарай көбіне бау - бақшада қауын, қарбыз, асқабақтарды, ал қыста ағаштың тамырларын кеміріп, кейбір жәндіктерді жейді.