/809 ЯВЛЕНИЕ ЭВФЕМИИ И ЭВФЕМИЗМЫ В СОВРЕМЕННОМ

802/809

ЯВЛЕНИЕ ЭВФЕМИИ И ЭВФЕМИЗМЫ В СОВРЕМЕННОМ

АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ.ПОЛИТИЧЕСКАЯ КОРРЕКТНОСТЬ

Рассмотрим наиболее распространенные группы эвфемизмов современного английского языка. Большая группа эвфемизмов создана по принципу вежливости. В эту группу, как правило, входят слова и выражения, смягчающие различные виды дискриминации.

1.Эвфемизмы, смягчающие возрастную дискриминацию. Возник даже термин ageism притеснение людей определенного возраста. C тем, чтобы не обидеть, например, людей почтенного возраста, в языке последних десятилетий появилось слово middlescence (по аналогии с adolescence) период жизни от 40 до 65 лет. Период жизни от 65 лет и далее стали называть third age. Избегается употребление слова old старый, вместо него распространены такие эвфемизмы, как senior, mature и seasoned.

2.Эвфемизмы, смягчающие имущественную дискриминацию. Причиной создания таких эвфемизмов часто является стремление чиновников различного ранга сгладить проблемы имущественного неравенства людей. Как пишет Г.Д.Томахин, “слово the poor бедные в печати было заменено на the needy, the ill-provided необеспеченные, затем на the deprived лишенные благ, затем на the socially deprived социально обездоленные, the underprivileged малопривилегированные, а позже на the disadvantages попавшие в менее благоприятные обстоятельства и. наконец, на low-income people малообеспеченные”.[2, c.113]

3.Эвфемизмы, исключающие дискриминацию людей с физическими и умственными недостатками.Почти каждый недостаток сглаживают определенные эвфемизмы: слово cripple калеказаменяют эвфемизмы differently abled, physically different или handicapable, fat толстый заменяется на big-boned, differently sized, вместо bald лысый используется эвфемизм hair-disadvantaged, вместо deaf глухой –aurally inconvenienced, вместо blind слепой – unseeing. Умственно отсталых людей называют learning disable, special, mentally challenged people.

Второй слой эвфемистической лексики основан на принципе табуирования и направлен на уменьшение суеверного страха перед какими-либо явлениями (болезнь, смерть и т.д.) Например, moonchild человек рожденный под созвездием Рака заменило слово cancer, вызывающее ассоциации с болезнью, hospice, первоначально обозначающее приют или гостиницу, теперь обозначает больницу для неизлечимых больных. На смену insane asylum больница для душевнобольных пришло слово mental hospital, смерть пациента в больнице передают эвфемизмы terminal episode, therapeutic misadventure или negative patient care outcome.

Заметно усилилась тенденция к образованию новых эвфемизмов, поднимающих престиж отдельных профессий. Так, парикмахера стали называть hairstylist или beautician. Служащие кладбищатрадиционно были известны как undertakers, в последние годы их стали называть morticians, а затем funeral directors. Слово garbage collector сборщик мусора заменяется на sanitation engineer, а эвфемизм environmental hygienist – не что иное, как название дворника (a janitor).

Еще одна группа эвфемистической лексики - это эвфемизмы, отвлекающие внимание от негативных явлений действительности. Эту группу представляется целесообразным разделить еще на несколько подгрупп:

1.Эвфемизмы, служащие прикрытием агрессивных военных действий. Значительная часть таких слов проникла в язык еще в 60-е годы ХХ века во время войны во Вьетнаме. Слова involvement вовлечение и conflict конфликт заменили agression агрессия и war война, уничтожение вооруженного сопротивления стали называть pacification умиротворение, вместо слова bomb бомба употреблялось слово device устройство, а вместо bombing бомбардировка – limited air strike ограниченный воздушный удар или air support воздушная поддержка. Эвфемизм strategic hamlet стратегическая деревушка заменил concentration camp концентрационный лагерь. Наконец, убитых стали называть body-count или inoperative combat personnel.

2.Эвфемизмы, связанные с негативными последствиями в социально-экономической сфере. В течение ХХ века economic crisis экономический кризис было вытеснено slump падение, slump было заменено на depression депрессия, что вызвало новый эвфемизм recession отступление. Более современные термины в значении экономический кризис включают period of economic adjustment период стабилизации экономики, period of negative economic growth период отрицательного экономического роста, meaningful downturn значительный спад.Чтобы смягчить негативный эффект слов firing laying off увольнение возникли эвфемизмы downsizing, rightsizing, redundancy elimination. Название самой социальной структуры – “капитализм” приобрело за последние десятилетия ряд новых заменителей несомненно эвфемистического характера: the system of free enterprising система свободного предпринимательства, open society открытое общество, economic humanism экономический гуманизм.

3.Эвфемизмы, связанные с преступностью. Эвфемизм correctional facilities исправительное учреждение сменил слово prison тюрьма, correctional officers или custodial officers офицеры охраны заменяют прежнее выражение prison guards тюремные надзиратели. Самих заключенных теперь называют clients of correctional system клиенты системы исправительных учреждений, guests гости или people enjoying temporarily hospitality from the state люди, пользующиеся временным гостеприимством у государства.

Эвфемизмы это – интереснейшее лингво-культурное явление, которое заслуживает внимания не только специалистов, но и просто ценителей родного языка. В современном мире оно имеет свои проявления и тенденции. Язык, как известно, теснейшим образом связан с менталитетом, культурой, традициями его носителей, поэтому многие процессы и явления, происходящие в обществе, находят отражение в системе языка. Английский язык, как один из наиболее динамично развивающихся языков мира, претерпел за последние десятилетия значительные изменения, которые во многом определены изменениями в общественной сфере. Неслучайно, что именно в мире английского языка возникла мощная культурно-поведенческая и языковая тенденция, получившая название “политической корректности”. Cамо слово – не эвфемизм, но все, что стоит за этим понятием, являются таковыми.

Как уже отмечалось ранее, политически корректные идеи часто демонстрируются в смягченных выражениях. Именно поэтому одним из наиболее эффективных средств для создания политически корректной лексики является эвфемия. В тех же СМИ вместо многих понятий употребляются эвфемизмы, которые уже стали неотъемлемой частью новостной лексики: уничтожены (ликвидированы) – убиты; неконтролируемое рыночное ценообразование –либерализация цен и т.д. В англоязычных СМИ наблюдается аналогичная картина: starvation (голод) –undernourishment (недоедание); war (война) – conflict; crisis (экономический кризис) – depression (депрессия). Мы рассмотрим некоторые группы слов, подвергнувшиеся корректированию, в частности, слова дискриминирующие женщин и слова, дискриминирующие людей по их расовой и этнической принадлежности.

Идеи политкорректности нашли наиболее яркую поддержку среди сторонников движения за равноправие полов. Еще в начале ХХ века в английском языке не существовало слов, обозначавших дискриминацию по половому признаку. В 60-х годах активистки женского движения стали использовать словосочетание male chauvinism проявление мужского превосходства и термин sexism – сексизм. В 70-е годы ХХ века английский язык был объявлен сексистским языком на том основании, что в нем содержится больше форм мужского рода, чем женского. В результате появилось много языковых изменений и нововведений.

Подверглись изменениям, например, сложные слова с компонентом man.Под влиянием феминистского движения и для снятия трудностей перевода вместо традиционных cameraman, fireman, policeman в английский язык вошли camera operator, firefighter, police officer. С целью выравнивания соотношения между мужским и женским полом в титулах компонент man заменяется на - person: chairman – chairperson, congressman – congressperson, spokesman – spokesperson.

Большинство слов с суффиксом – ess/ -ette, обозначающими лиц женского пола, заменяются на нейтральные. Например, вместо слова stewardess употребляется flight attendant. В некоторых изданиях, в частности, The Official Politically Correct Dictionary and Handbook, предлагается ввести суффикс –ron вместо суффиксов –or,-er/-ess, например слово actron заменяет слова actor и actress, waitron – waiter и waitress; таким образом, стирается ограничение по половому признаку.

Изменения коснулись и синтаксиса английского языка. Как наиболее характерный пример можно выделить исключение из употребления местоимения he в безличных предложениях типа If a person wishes to succeed, he must work hard. Авторы современных учебников по грамматике настойчиво советуют воздерживаться от использования подобных конструкций.

Ф.Фрэнк и Ф.Эншен в книге “Language and the Sexes” попытались обобщить наиболее распространенные изменения в языке применительно к “женскому вопросу”:

1. 
   Замена слова girl на слово woman при обращении к совершеннолетним лицам женского пола.
   
2. 
   Замена слов Miss и Mrs, носящих отпечаток семейного положения, словом Ms, которое так же, как и слово Mr, не обозначает семейного положения человека.
   
3. 
   Исключение таких слов, как honey, sweetie и т.п.. когда они употребляются при обращении к женщинам, с которыми у говорящего нет близких отношений.
   
4. 
   Ограничение на употребление таких слов, как chick, broad и т.п. в отношении к женщинам.
   
5. 
   Замена компонента -man на –person в большом количестве сложных слов, например, замена слова chairman на chairperson, congressman на congressperson и т.д., или использование нейтральных слов, таких как chair или representative.
   
6. 
   Исключение ненужных различий по принадлежности к тому или иному полу, проявляющихся в словах типа poetess и sculptress.
   
7. 
   Замена слова man на слово human being или на другие слова в контекстах, где имеются в виду все люди, так предложение Man is a mammal меняется на Humans are mammals.
   
8. 
   Предложения, направленные на исключение “ложного” употребления местоимения he. Некоторые предлагают ввести нейтральное по отношению к полу местоимение thon, чтобы заменить he в ситуациях, когда речь идет о лицах любого пола, например: A doctor should be careful that thon does not misdiagnose. Другие предпочитают использование выражения he or she или изменение категории числа в тексте, например: Doctors should be careful that they do not misdiagnose.
   
9. 
   Предложение, касающееся исключения местоимения he и признание правильности употребления местоимений they и their с неопределенными местоимениями someone и everybody. Сторонники этой позиции предпочитают вариант Everybody should button their coat вместо Everybody should button his coat.
   

Вторая большая группа слов, подвергнувшихся эвфемистическому корректированию – это термины, относящиеся к лицам определенной национальности, расовой или этнической группы. Многие слова, которые использовались раньше, сторонники политкорректности считают неприемлемыми и оскорбительными. Возникли такие понятия, как ethnocentrism “этноцентризм” - угнетение культур, отличных от доминирующей и eurocentrism “евроцентризм” - ложное представление о том, что западная, европейская культура является наиболее прогрессивной.

Наиболее остро стоит вопрос о том, как называть представителей негритянского населения США. Самый ранний термин, обозначающий выходцев из Африки, - это negro, распространенный в США вплоть до второй половины ХХ века. В 30-40-х годах ХХ века в американской прессе слово Negro стало печататься с большой буквы, “как признание достоинства негритянского населения и его равенства с другими этническими группами” [9, c.71]. Однако с усилением движения за гражданские права (Civil Rights Movement) слово Negro было вытеснено из языка словом black, так как Negro ассоциировалось с рабством, а также было иностранного происхождения (исп. negro - черный). Термин black противопоставлялся white, как бы подчеркивая значимость равноправие чернокожих. Тем не менее, и слово black утрачивает доверие и приобретает негативный оттенок, предлагается даже запретить его во всевозможных контекстах (blackboard и blackpieces, black mood и black heart). В настоящее время получило популярность слово African – American. Созданное еще в 1880 году, но не принятое тогда всерьез. African – American считается более подходящим, потому что подчеркивает связь черных американцев с родным континентом. Используются и другие варианты, например, member of African Diaspora, person of black race.

Противоречия возникли также и с наименованием других национальностей и этнических групп. Слово Indian индеец, например, не считается политически корректным, более предпочтительны термины indigenous person - местный житель или Native American - коренной американец. Та же участь постигла слово Eskimo - эскимос, которое стали заменять словом Native Alaskan, если речь идет о коренном жителе Аляски, или Inuit, если имеется ввиду канадский эскимос. Как известно, В США проживает большое количество выходцев из Латинской Америки. В 70-х годах ХХ века был введен общий термин, обозначающий латиноамериканцев – Hispanics (от прилагательного Hispanic – испанский, латинский). Однако многие избегают употребления данного слова, так как “Hispanics чаще вызывает ассоциации с людьми низкого достатка, плохо ассимилировавшимися в новых условиях”[5, c.83] Вместо Hispanics предлагаются вариантыLatino/Latina латиноамериканец/латиноамериканка, Chicano/Chicana американец/ американка мексиканского происхождения, . Spanish American американец испанского происхождения.

Протесты вызывает политически некорректное прилагательное Oriental азиатский, потому что оно якобы навязано жителям Азии европейцами. Oriental заменяют на более нейтральное Asian.

Слово Jew еврей с недавних пор приобрело пренебрежительную коннотацию, так как часто употреблялось в словосочетаниях dirty Jew, Jew boy, Jew store и глагольных формах to jew, to jew downторговаться, мошенничать, и теперь заменяется на корректное Jewish person. Итак, как очевидно из наблюдений, изменения в английском языке, направленные на исключения расовой и этнической дискриминации произошли в основном на уровне лексики и касаются корректировки названий представителей различных народов и этнических групп.

Таким образом, исследования показывают, что существуют следующие группы эвфемизмов : 1. смягчающие различные виды дискриминации; 2. уменьшающие суеверный страх перед какими-либо явлениями; 3. повышающие престиж отдельной профессии ; 4. отвлекающие от негативных явлений действительности . В других своих проявлениях явление эвфемии имеет место в культурно-поведенческой и языковой тенденции, получившая название “политической корректности”. Здесь наибольшую группу политически корректной лексики составляют термины, исключающие расовую и этническую дискриминацию. Следующая группа слов - термины, смягчающие дискриминацию людей с физическими и умственными недостаткам. Довольно распространены слова, смягчающие дискриминацию по возрастному признаку. Несмотря на то, что политически корректная лексика преобладает над некорректной, процент использования последней достаточно высок. Такие слова, как правило, выполняют функцию субъективной оценки. Придавая высказыванию иронию или оттенок пренебрежения. Это также можно объяснить консервативностью некоторых изданий, да и просто тем, что авторы статей не успевают быть в курсе всех языковых изменений.
Литература:

1. Адлер Д. Борьба против политической корректности // Америка, сентябрь, 1993, № 442

2. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка – Москва. “Высшая школа”, 1989

3.Кацев А.М. Языковое табу и эвфемия – Ленинград, 1988

4.Комлев Н.Г. Словарь иностранных слов – Москва, “Эксмо-пресс”, 1999

5.Роджер Т. Белл Социолингвистика – Москва, “Международные отношения”, 1980

6.Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация – Москва, “Слово”, 2000
Аннотация. Эвфемизмдер басқа тілдер сияқты өмір сүріп, күнделікті қозғалыста болады. Тіл мен адамның өмірі тығыз байланыста. Тек адам ғана, әрбір эвфемизмнің қайда пайда болып, тұрақталатынын біледі. Ебдейсіз, ерсіз - міне осы эвфемизмнің өмір сүретін жері. Бұл түсініктің бәрі тек субъектив арқылы адамға мәлім. Сондықтан эвфемизм түсінігі тілідік емес, мәдениет түсінігіне жақын.

Annotation. Euphemisms, like everything else in the language, lives and is in constant development. Language and human life are closely related. It is man who determines where there should be any particular euphemism. Obscene, indecent and inappropriate - that habitat euphemisms. But all these concepts are subjectively determined only by man. Therefore euphemism - is not so much linguistic as cultural.


ӘОЖ 56.12
БОЛАШАҚ АҒЫЛШЫН ТІЛІ МҰҒАЛІМДЕРІН КӘСІБИ ДАЯРЛАУДА ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ
Сейданова Д.

Біліктілік арттырудың ұлттық орталығы «Өрлеу» АҚ ЖО бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Тараз қ.
Республикамыздағы саяси және экономикалық өркендеудің мәнділігі, нарықтық қатынастар жолы, ұлттық – мәдени тұрғыдан даму білім беру жүйесіне де ерекше талаптар жүктеуде.

Білім беру – қоғам мүшелерінің адамгершілік, мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тәрбие мен оқыту үдерісі. Білім беру ісі шеберлікке, дағдыға баулудың өсіп, өрбіп, белгілі бір кәсіпке, мамандыққа үйретумен тиянақталады. Жүзеге асырылатын білім беру бағдарламаларының сипатына қарай білім беру деңгейлері ажыратылатыны белгілі.

Қазіргі уақытта ұрпақтан-ұрпаққа өмір тәжірибесін беруді жүйелі жүргізетін - мұғалім. Ал жастарды өмірге дайындау, қоғам талап етіп отырған деңгейде мұғалімдерді дайындаудың қажеттілігі ұдайы өзгерісте болады. Осыған байланысты А.Байтұрсыновтың мектепке керектісі білімді, әрі педагогика мен әдістемеден хабардар, оқыта білетін мұғалім екендігі жөніндегі айтқан пікірі бүгінгі күнде де өз мәнін жойған жоқ.

Психологиялық - педагогикалық зерттеу мәліметтеріне қарағанда (Ф.Н.Гоноболин, Н.В.Кузьмина, И.В.Страхов, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков т.б.) педагогикалық қабілеттің бірнеше түрі кездеседі. Олар: дидактикалық, академиялық, перцептивті, сөйлеу (экспрессивті), ұйымдастырушылық, коммуникативті, конструктивті, қолданбалы қабілеттер.

Мектеп мұғалімдері оқушылардың білімі мен іскерліктерін қалыптастыруда бірқатар іс-шаралар жүзеге асырады. Олар: гностикалық, практикалық (пән ерекшелігіне байланысты іскерліктер), зерттеушілік.

Болашақ мұғалімдерді даярлаудағы зерттеу жұмыстары үшін көптеген ғалымдардың еңбектері құнды болып табылады. Педагогикалық іс-әрекет саласына “технология” деген сөзді енгізу “индустриялдық” технология (Ф.Б.Гильбрейт, Ф.У.Тейлор және т.б.) деген идеяға негізделген және ол оқытуда техникалық жабдықтарды қолданумен байланысты. Білім беру саласындағы педагогикалық технологияның басқа бағыттары оқу материалын талдау техникасын, мұғалім мен оқушылардың оқу іс-әрекетін (Т.А.Ильина) ұйымдастыруға, сонымен қатар педагогикалық технология ұстаздар мен оқушылардың аз ғана күш жұмсап ең жақсы нәтижелерге жетудің тиімді ұстанымдары мен әдістерін анықтауға бағытталған.

Сондай-ақ жаңа педагогикалық технологиялар оқу-тәрбие үдерісінің нәтижесінде оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын құрайды.

“Жаңа педагогикалық технология” сөз тіркесін пайдалану үшін оның мәнін анықтап алу керектігі туындайды. Ол үшін алдымен “технология” ұғымының мазмұны жөнінде немесе ұғымының шығу мен қолдану аясын білу керек.

Педагогикалық, психологиялық сөздікте “Педагогикалық технология – педагогикалық үдеріс пен оған қатысушылар іс-әрекетін құраушы кезені, жәй - күйлері арасындағы өзара байланысты бірізділік пен үздіксіздік жұмысы. Ақпараттық технология да педагогикалық технологияның құрамдас бөлігі” болып табылады деп мазмұндалған.

Н. Ф.Талызина оқыту технологиясы – белгіленген мақсатқа нәтижелі қол жеткізуді қамтамасыз етуде оқытудың формасы, әдістері мен құралдарын ашып көрсетіп, оқу бағдарламасында белгіленген оқытудың мазмұны жүзеге асырылады деп айта келіп, оның құрылымын көрсетеді: оқытудың мақсаты; білім берудің мазмұны; педагогикалық өзара әрекеттестіктің құралы (оқыту және мотивация), оқыту үдерісін ұйымдастыру; оқушы, оқытушы; әрекеттің нәтижесі (сонымен бірге кәсіптік даярлықтың деңгейі). Сондай-ақ Қазақстандық ғалымдардың Ж.Қараевтың, Ә.Жүнісбектің, Қ.Жанпейісованың және т.б. ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде білім беру жүйесінде қолданылуда. Бұл технологиялардың өздеріне тән ерекшеліктері бар.

Оқушыларға шетел тілін оқыту үшін болашақ мұғалімнің өзі төмендегідей негізгі құзыреттіліктерді игеруі тиіс: лингвистикалық; коммуникативтік; лингвоелтану; кәсіби-бейімді (кәсіби-педагогикалық мақсат аясында), т.б.

Қазіргі уақытта болашақ шетел тілі мұғалімінің І курстан бастап даярлығын қамтамасыз ететін негізгі тақырыптар төмендегілер болып табылады: курстың сөздік тақырыптары (қазіргі қоғамдағы отбасы; қазіргі заманғы үй-тұрмыс; еліміздегі және шетелдердегі студенттердің оқуы мен өмірі; оқып-үйренетін тілдің елдері мен Қазақстандағы интернационалдық және ұлттық мерекелер; адам өміріндегі табиғат, жыл мезгілдері, оқып-үйренетін елдің және Қазақстанның климаты; қазіргі заманғы адамның киімдері, дүкендегі сатып алу, қазіргі заманғы мода); сөздік іс-әрекет түрлері бойынша жұмыс мазмұны мен қорытынды талаптар (әңгімелесу, диалогтық сөйлесу, монологтық сөз (аудирование, оқу), жазу және жазбаша сөз), т.б. Орта мектепте шетел тілін оқытудың мазмұны төмендегі элементтерден тұрады: тақырыптар (денсаулық, білім, жағрафия және қыдыру, жол жүру, т.б.); тілдік материалдар (лексика, грамматика), т.б.

Жоғары оқу орындарындағы пән бағдарламаларының мазмұны мектеп қабырғасындағы оқытылатын шетел тілі пәнімен байланысын, сабақтастығын және мектеп қабырғасындағы тақырыптарға сәйкес оқу тақырыптарын (оқу материалдарын) бір пән толық қамти бермейтінін көруге болады, 2008-2010 оқу жылдары аралығында жоғары оқу орындарында шетел тілі (ағылшын тілі) пәні мұғалімдерін даярлайтын оқу жоспарларының түрлеріне сәйкес жұмыстар талданды.

Ғылыми – педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықталып белгіленген оқыту үдерісінің нәтижесін көрсететін әдіс-тәсілдерді, формаларды көбінше жаңашыл, инновациялық деп атайды.

Кейбір зерттеушілер оны “өзгеріс“ деген терминмен анықтайды. Соның бірі И.П.Подласый ХХ ғ. 80-жылдары кәсіби түрде, алдымен журналшылар, содан кейінгі кездерде педагогтар “инновация” сөзін пайдалана бастағанын жазады. Сондай-ақ инновация (ағылшынның іnnovatіon - нововведение, новация) – бұл ескі жүйенің өзгерісі деп қарастырады. Біздің ойымызша, бұл түсініктер кең мағынадағы терминдермен білім беру жүйесіндегі кез келген өзгерісті сипаттайды.

Инновация білім берудегі (мектептегі) құбылысқа тың жаңалық: жаңа бағдарламаны, оқу жоспарын, әдіс-тәсілдерді оқу және тәрбие жұмыстарына енгізу болып табылады. Инновация – жаңалық, жаңашылдық, өзгеріс деген ұғымды білдіреді. Инновация құрал және үдеріс ретінде әлдебір жаңалықты ендіру деген сөз. Педагогикалық үдерісте инновация оқыту мен тәрбиенің тәсілдері, түрлері, мақсаты мен мазмұнына, мұғалім мен оқушының бірлескен қызметін ұйымдастыруға жаңалықты енгізуді білдіреді.

Н. Ф.Талызина және т.б. инновация өзінің дамуы барысында белгілі бір өмірлік сатыдан тұрады: жаңа идеяның пайда болуы; мақсат қоюшылық: тарату және жойылу – деп айта келе, инновациялық технологияға жататындар: компьютерлік технология, ойын технологиясы, жоба әдісі-деп топтастырып көрсетеді.

Келтірілген талдаулардан ұғатынымыз “жаңа педагогикалық технология дегеніміз оқу және тәрбие үдерісін мақсатқа сәйкес жоғары нәтижеге қол жеткізу барысында және оқыту мазмұнын, сапалық қасиеттерді әдіс-тәсілдер мен құралдар жүйесін үйлесімді пайдаланатын педагог іс-әрекетінің өзгерісті (жаңалықты) алгоритмі” – деп білеміз. Жаңа педагогикалық технологиямен болашақ мұғалімдерді даярлау жүйелік тәсіл негізінде жүзеге асырылуы тиіс.

Болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерін даярлаудың білім беруші-теориялық, практикалық және тәрбиелеушілік аспектісі бар екендігін көруге болады. Дегенмен, зерттеуге сәйкес мұғалімнің барлық даярлық аспектілерін қарастыру мүмкін емес, сондықтан шартты түрде жұмыста мұғалімнің академиялық, конструктивтік қабілетін түзетін пәндер және аталмыш пәндерді оқыту әдістемесі бойынша даярлығын құраушылар қарастырылады. Бұл даярлық құраушылары мұғалім мамандығының профессиограммасында міндет-ті көрініс табады. Сондықтанда болашақ маманды даярлау оның профессиограммасы тұрғысынан зерттелуі тиіс. Профессиограмма маманның кәсіптік іс-әрекетіне сәйкес “паспорт” ретінде сипатталады.

Модель деп (латынның сөзінен аударғанда - өлшем, үлгі) зерттеуде қиындық тудыратын немесе мүлдем мүмкін емес құбылыстар (заттарды, үдерістерді, жағдайларды және т.б.) зерттеу үшін басқа ұқсас құбылыстарды (затты, үдерісті, жағдайды және т.б.) жасанды құрастыру түсіндіріледі. Модель (лат. modulus -үлгі, өлшем) нысан және оған қатынастық мәндерді көрсететін көрнекілік құралдардың бірі (шартты бейне, схема, т.б.) болып табылады. Бұлар негізінен нобайдың сандық сипатын анықтайды.

Біздер педагог-ғалымдардың еңбектеріне негіздей отырып, болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерінің зерттеліп отырған сапасын қалыптастыруды жүзеге асыратын нобайын құрастырдық (Сурет 1).

Болашақ мұғалім даярлығының критерилері (өлшемдері)

Болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерінің зерттеліп отырған даярлығының көрсеткіштері

М о т и в а ц и я л ы қ компонент

- шетел тілін меңгеру мен оны оқытуда жаңаға деген қызығушылық, қоғамдық және әлеуметтік-педагогикалық мәнін саналы сезінуі

- Шетел тілі оған оқыту бойынша жаңаға деген қызығушылығының болуы; - Шетел тілінің оқу-тәрбие үдерісіне ықпалының, бар екенін жете түсінуі; - Шетел тіліне баулуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырудың бүгінгі таңдағы қажеттілігін сезінуі

М а з м ұ н д ы қ компонент

- шетел тілі және оны оқытуда практикалық бағыттылықты оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыру бойынша білімі

-Шетел тіліне баулудағы іс-әрекеттердің психологиялық құрылымы; -Шетел тіліне баулуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырудың дидактикалық шарттары, құралдары; -Шетел тіліне баулуда практикалық бағыттылықты қамтамасыз етудің мазмұны, мәні және оқытудың әдістері мен формалары туралы білімі

П р о ц е с с у а л д ы қ компонент

- шетел тілін оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асыру бойынша іскерлігі

- Шетел тілін оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырудың дидактикалық шарттарын, құралдар жүйесін іске асыру ептілігі; - Шетел тілінің мүмкіндіктерін бағалай алуы және оны оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыра алуды игеруі

Шетел тілін оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асыруға болашақ мұғалімдердің дайындығын қалыптастыру үдерісі

Болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерінің пән және пәнді оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырудағы білім мен іскерліктерінің түзілімі

Сурет – 1. Болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерін даярлаудың болжамды нобайы
Нобайда қарастырған критерий болашақ маманның таңдаған мамандығына ұмтылысынан туындады. Критерий (грек сөзінен алғанда – пайымдау үшін құрал), белгі, сының негізінде қандай-да нәрсені бағалау, анықтау немесе жіктеу жүргізіледі; баға өлшемі. Психологиялық, педагогикалық түсіндірме сөздікте критерий “... бағалауға, пікір айтуға не топтастыруға негіз болатын белгі; қайсібір құбылысты пайымдау, бағалау өлшемі. Педагогикада белгілі бір құбылыстардың критерийлерін талдап-белгілеу қиын, өйткені педагогика пәнінің өзі күрделі және көрістері сан алуан”-деп оның қиындық тудыратын жақтары айтылған.

Шетел тілін оқытуда болашақ мұғалімдердің пәнді оқытудағы практикалық бағыттылықты жүзеге асыруға даярлығын қамтамасыз ету қажет. “Бағыттылық” ұғымы “қандай да бір мақсатқа бағытталған ойдың, қызығушылықтың топтастырылуын түсінеміз”. Шетел тілін оқытудағы практикалық бағыттылық деп, шетел тілін оқытуда оқу материалдарын және осы оқу материалдарына сәйкес педагогикалық тапсырмаларды орындатудағы әдіс-тәсілдерді, құралдарды мұғалімнің дұрыс пайдалануын түсінеміз.

Жоғары оқу орындарында болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерін талап аясында даярлау үшін төмендегідей дидактикалық шарттары орындалуы тиіс: болашақ пән мұғалімдеріне қазіргі кездегі шетел тілінің практикалық мәнділігін ұғындыру; шетел тілінің мазмұнын түзуші оқу материалдарын игеруде талдау, іріктеу, салыстыру, жинақтау, т.б. іс-әрекеттерін студенттермен ұйымдастыру; шетел тілін оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырушы құралдарымен жұмыс жасату; оқушыларды шетел тіліне үйрету үшін болашақ мұғалімдердің іскерлігін қалыптастыру.

Аталған шарттар негізінде болашақ шетел тілі мұғалімдерін даярлауды жүзеге асыру көптеген факторларға байланысты. Олардың негізгілері біздің ойымызша төмендегілер: жоғары оқу орындары оқытушысының оқу үдерісін ұйымдастыру мен конструкциялауға қажетті білімі, оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілуі, студенттің өзіндік белсенділігі, маман даярлауға қойылатын талаптардың қанағаттандырылуы, т.б.

Педагогикалық инновацияға, жаңа тәрбиеге даяр жаңа формация мұғалімдерін даярлау соңғы уақыттарда кеңінен айтылуда. Білім беру жүйесіне жаңалықты (инновациялық) үдерістердің енуіне байланысты жаңаша ойлауға қабілетті, жоғары мәдениетті, қоғам мен мектептің алдына қойылған міндеттерді айқын түсінетін жаңа формация мұғалімдерін кәсіби даярлау мәселесі көкейкесті болып табылуда.

Жоғары оқу орындарында оқу жұмыстарының міндетті түрлеріне дәріс, семинарлар, лабораториялық-практикалық сабақтар, курстық жұмыстар, консультациялар, коллоквиумдар, сынақтар, емтихандар жатады. Жоғары оқу орындарында кеңінен тараған оқыту формаларына қазіргі таңда жаңа сипат берілген.

Қазіргі кезде дәрістің бірнеше түрі ажыратылған: кіріспе, ақпараттық, шолу, мәселелеп оқу дәрісі, визуальдық, бинарлық, алдын ала қателерімен жоспарланған, конференция, кеңес, “Миға шабуыл” - дәрісі немесе "топтық пікір-талас дәріс". Семинар – практикалық оқу сабақтарының негізгі түрлерінің бірі. Семинардың ерекшелігі – оқушылардың оқытушының жетекшілігімен өз алдына дайындалған хабарламаларын, баяндамаларын, рефераттарын ұжым болып талқылау.

Ойын моделдерін белгілеуде әртүрлі терминдер қолданып жүрміз. “Ойын”, “Имитация”, “Нақты жағдайды талқылау”. Ойын технологиясы негізінен С.Әбенбаевтың пікіріне сәйкес жаңа педагогикалық технологияға жатады. Сондықтан бұл қазіргі таңда оқу-тәрбие үдерісінде қолдау табуда.

Хабарламалық-дамытушы әдістер: дәріс, әңгіме, түсіндіру, оқу фильмдерін көрсету, педагогикалық әдебиеттермен өз бетіндік жұмыс, білім беру бағдарламаларымен өз бетімен жұмыс.

Проблемалық ізденіс әдістері: оқу материалын проблемалы баяндау, эвристикалық әңгіме, пікірталас, зерттеу жұмысы, кіші топтарды студенттердің ұжымдық ойлау-іс әрекеті, лабораториялық ізденіс жұмыстар.

Репродуктивті әдістер: оқу материалын мазмұндау (пересказ), үлгіге байланысты тапсырмаларды орындау.

Шығармашылық-репродуктивті әдістер: педагогикалық тақырыптарға творчестволық шығарма жазу, сөзжұмбақтар құрастыру, педагогикалық жағдайларды талдау, іскерлік ойындар, педагогикалық міндеттерді шешу.

Студенттердің өзбетіндік жұмыстарының формалары: педагогикалық сөздік жүргізу, түпдеректерді конспектілеу, аннотациялау, педагогикалық әдебиеттерді рецензиялау.

Дәстүрлі оқыту формалары үшін әдіс-тәсілдер ойластырылған; кеңінен қолданылып жүргендердің ішінде ерекше орын алатыны оқытудың белсенді (активті) және аралық белсенді (интерактивті) әдістері.

Қазіргі уақытта ағылшын тілін білім беру жүйесінде оқытудың әдістемесін, оның қағидалары мен салыстырмалы сипаттамаларын төмендегідей атап көрсетуге болады.

1.Ағылшын тілін оқытудың қазіргі әдістемесі: коммуникативтік әдістеме; жоба әдістемесі; интенсивті әдістеме; іс-әрекеттік әдістеме; қашықтықтан оқыту әдістемесі.

2.Ағылшын тілін оқытудың қазіргі заманғы әдістемесінің әдістемелік ұстанымдары. Коммуникативтік әдістеме: қарым-қатынас арқылы шетелдік мәдениеттің барлық аспектілерін игеру ұстанымы; шетелдік мәдениет аспектілерін өзара байланыста оқу ұстанымы; шетелдік мәдениет аспектілері мазмұнын модельдеу ұстанымы; оқу үдерісін оны кванттау (оқу үдерісінің құраушыларын (мақсаты, құралы, материалдары, т.б.) бөлу) және бағдарламалау негізінде басқару ұстанымы; шетел тілін оқытуды ұйымдастырудағы жүйелік ұстанымы; шетел тілін ситуация негізінде өзара қарым-қатынас ретінде оқыту ұстанымы; шетел тілін игеруді жеке даралау ұстанымы; шетел тілін игеруде оқушылардың, студенттердің өз бетінше жұмыс жасауын және сөздік ойлау іс-әрекеттерін дамыту ұстанымы; шетел тілін оқытудағы функциональдылық ұстанымы; шетел тілін оқытудағы жаңалықты ұстанымы. Көптеген әдістемелерде (әсіресе, қашықтықтан оқыту, жоба) көрнекілік ұстанымы пайдаланылады. Жоғарыдағы барлық әдістемені бір ғана тұжырыммен беруге болады. Ол: “Қарым-қатынасқа оқытудың жақсысы – бұл қарым-қатынас”.

Жоғарыдағы келтірілген шетел тілін оқыту қазіргі заманғы әдістемесі мен әдістемелік ұстанымдарының салыстырмалы сипаттамасын білу оқытушы үшін қажетті шарт болып табылады. Олар:

- әдістеменің ерекшелік белгілері (жоғарыдағы бес әдістемеге байланысты);

- әдістемелердің ұқсас белгілері;

- әдістемелердің оң және теріс жақтары.

Ұ.Т.Нұрманалиева ғылыми-зерттеу еңбегінде шетел тілі сабағының негізгі құрылымдық бірлігі ретінде мыналарды атап көрсетеді: фонетикалық жаттығу; жаңа тілдік материалмен танысу; жаттықтыру; сөз тәжірибесі; сабақты қорыту.

Болашақ шетел тілі, оның ішінде ағылшын тілі мұғалімі пәнді мектепте оқытуда төмендегідей: аспектті (тіл үш аспектіге бөлінеді: лексика, грамматика, фонетика, олар жеке жеке зерделенуі тиіс); құрылымдық (машықтану жаттығуларын көптеп орындау); трансформациялық; аспектті-құрылымдық; ұрылымдық-функционалдылық; тақырыптық-ситуациялық (лексикалық); сюжетті-ситуацялық; сюжеттік; тәсілдерді игеруі тиіс.

Бұл тәсілдерді жоғары оқу орындарында болашақ шетел тілі мұғалімі пәнді оқу барысында толық меңгеруі тиіс. Алдымен студент өзінің даярлығын қалыптастырады, содан кейін әдістемелік модуль бойынша пәнді оқытудың әдістемелік даярлығын меңгереді.