Тарих 90 жауаптар

Капиталистік Ресей ұлттық аудандардың, соның ішінде Қазақстанның əлеуметтік
экономикалық жəне саяси дамуына барған сайын өсе түскен ықпалын жасамай отыра
алмады. Əрине, қазақ ауылының экономикасына капиталистік қатынастар енуінің өзі де
прогрестік
құбылыс
болды.
Алайда
бұл
кең-байтақ
өлкенің
жаңа
əлеуметтік-экономикалық үрдістер жүйесiне бiртiндеп тартылуына байланысты
отаршылдық езгінің күшеюіне əкеп соқты.
Негізіне соған дейiн қазақ қоғамының өмірінде берік сақталып қалған рулық
қатынастардың орнына аумақтық принцип алынған «Уақытша ереже» жергілікті халық
өміріне рыноктық элементтердің енуін жеделдетумен бірге, 1868-1870 жылдардағы
көтерілісті туғызған өткір қайшылықтарды да тереңдеттi.
Жер пайдаланудың бұрынғы жүйесін күйретіп, шаңырақ алымының көбеюін туғызған
«Уақытша ереженің» негізгі баптары осы реформа нысанаға алғандарды назарынан тыс
калдыра алмады. Жалпы «Уақытша ереженің» енгізілуі Орта жүзде қарсылыққа
кездеспеді, сөйтіп көтеріліс негізінен Кіші жүзді қамтыды. Зерттеуші В.Ф.Шахматов
мұны Орта жүзде осындай əкімшілік басқарудың хан билігі жойылған 20-40-жылдардың
өзінде-ақ негізінен жүзеге асырылғанымен түсіндірді. Зерттеуші Н.А. Середа Орал
облысындағы ашу-ызаның себебі «халық пен реформаларда» емес, қазақтарды
сұлтандар арқылы басқару əдісінде деп білді. Ол «Уақытша ережені» дайындау
үрдісінің өзін сынға алды.
Көтеріліс Орал облысының солтүстік-батыс аудандарын, атап айтқанда, бұрынғы халық
көтерiлiстерi бойынша да отаршылдыққа қарсы қозғалыстарға белсене қатысқаны
аңғарылған жауынгер табын, шекті руларының қоныстарын кең қамтыған. Бұл жолы да
табындар реформадан кейiнгi кезеңдегі отаршылдыққа карсы күреске елеулі үлес қосты.
1869 жылдың мамырында табын руының жылқышы атасының қазақтары Күдебай
Жанашы, Шынбай Мендалин, Ұрпақ Бишеков, Қарабүркіт Бербосынов, Қарабек
Тəжиев, Бектан Қылышбаев жəне басқалар 50 адам құрамында Көшкінсу өзені бойында
жер жыртып жүрген қазақтар ауылдарына шабуыл жасап, «жылқысын айдап əкеткен».
Орал жəне Торғай облыстарындағы көтерілістің жетекшiлерi - Ханғали Арысланов
сұлтан, билер Дəуіт Асауылов, Əзберген Мұңайтпасов, Уфа молдасы Ықылас Досов,
молда Рысқұлов жəне басқалар Хиуа билігімен əр түрлі дəрежеде байланысты болатын,
оның қолдауына сүйенiп, сол арқылы патша өкіметінің Хиуа хандығы аумағында да
соғыс қимылдарын жандандыруына себепші болды, сөйтіп 1870 жылы Маңғыстаудағы
қазақтар көтерілісін де жеңіліске ұшыратты.
«Уакытша ереже» Маңғыстауда 1870 жылы ғана енгізілді. Патша əкімшілігі
Маңғыстаудың негiзгi халқы - адай руы «Уақытша ережені» күрессiз қабылдамайды деп
кауіптенді жəне оны жүзеге асыру үшін неғұрлым қолайлы жағдайларды күтті. Кейбір
шенеуніктер бұл аймақта реформалар жүргізудің жалпы мерзiмiне күмəн келтірді, Кіші

жүздің ең жауынгер руларының бірі - көшпелілік дəстүрлерін көп дəрежеде сақтап
қалған адайлардын кызу ашу-ызасын күтуi негiзсiз емес болатын, қай жердегіден болса
да: «...жаңа ережені қабылдауға адайлар нашар даярланды жəне мұнда оны енгізу
уақытылы бола қояр ма екен»- деп білдірді өзінің қаупін беймəлім автор.
1870 жылдың желтоқсанында қозғалыстың жетекшілері Досан Тəжиев, Ержан, Ертімбет
Құловтар, Иса Тіленбаев жəне олардың көптеген серіктері 3 мың шаңырақпен Хиуа
хандығының шегіне өтті.
Сөйтiп бұқаралык сипатына карамастан, көтерiлiстiн негiзгi қозғаушы күші - қазақ
шаруалары өз қатарларын берiк бiрiктiруге қол жеткізе алмады, мұның өзi саны жөнінен
болмашы
жазалаушы
отрядтардың
халык
қарсылығының
негізгі ошақтарын
тұншықтыруына мүмкіндік берді; қазақ шаруаларының рулық тар өрісті мүдделерi
отаршыл империяның əскери құрамаларынан өзінің ұйымдасуы жағынан едəуiр кем
түскен көтерілісшілер жасақтарындағы тұрақтамаушылықты туғызды. Көтерiлiстiң
iшiнара рулық үстем топқа, ал кейде жоғары көшпелі ақсүйектерге жататын басшылары
екiжүздiлiк көрсетіп, əр түрлі тұрғыдағы көзкарас ұстанды. Сонымен бірге Н.А.Середа,
Юр-Ко жəне басқа ХІХ ғасырдың аяғындағы авторлар феодалдык топтар өкілдерінің
шаруалар қозғалысына басшылықты өз қолдарына алып, көтерілістегі феодалдарға
қарсы күшті сарындарды білдірмей жіберуге тырысқан факторын атап өткен.
Көтеріліс шағын сипатта болғанымен, оның географиялық шеңбері тым ауқымды болды
- бүкіл дерлік Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстанның бір бөлігі қазақ шаруаларының
бой көрсетулерімен қамтылып, «Уақытша ереженің» жүзеге асырылуын қиындатты.

жүктеу/скачать 0.67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: