«тарих» кафедрасы
Тақырыптың зерттелу деңгейі
жүктеу/скачать 3.11 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тақырыптың зерттелу деңгейі: Сырдарияның орта және төменгі
ағысын тарихи-географиялық тұрғыдан зерттеу XVIII ғ. ортасынан - XIX ғ. басынан басталады. Сыр өңірі ескерткіштерінің зерттелуін негізгі төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады: 1. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің қызмет еткен уақыты (1895-1917 жылдар аралығы); 2. Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының зерттеулері (1946-1991 жылдар аралығы); 3. Тәуелсіздік жылдарындағы жаңа зерттеулер. Көне ескерткіштер туралы алғашқы деректер де сол антикалық жазбалардан кездеседі. Дегенмен ғылыми ізденістер, зерттеулер біздің заманымыздағы ХVІІІ ғасырдың үлесіне тиеді. Көптеген ескерткіштердің орналасқан жері, көлемі, тіршілік еткен уақыты, туралы И.Гладышев, Д.В. Муравин, С.Ремезов, П.Рычков, А.И. Левшин, И.Кастанье т.б. тұңғыш мәлімет береді. Ал археологиялық зерттеуді 1867 жылы П.И.Лерх Жанкент қала жұртынан бастайды. Кең көлемді, жан-жақты нағыз ғылыми қазба жұмыстары 1946 жылы С.П.Толстовтың басқарумен Хорезм археологиялық этнографиялық экспедициясы Сырдарияның ежелгі солтүстік арналары Жаңадария, Іңкәрдария, Қуаңдария мен Ескідариялыққа қарай жүріп, Жетіасар кешенінің ескерткіштері,оғыз қалалары Жанкент, Женд, Кескен- Күйік қала қалалары және Алтын Орда кезеңінен жатқызылатын ортағасырлық қалалар ашылды. 1948-1951 жж. С.П.Толстов Жетіасар №3 (Алтын асар), Жетіасар №9 қаларында және бірнеше жеке обаларда қазба жұмыстарын жүргізді. 1958, 1962-1963 және 1991 жылдарға дейін басқа да Жетіасар ескерткіштерінде қазба жұмыстары жалғасын тапты. С.П.Толстов зертеуі барысында 1948 ж. «По следам древнехорезмийской цивилизации» және «Древний Хорезм» монографиялары жарияланды. Бірақ, бұл еңбектерде жалпы шолу мен алғашқы нәтижелер айтылады. Диссертациялық тақырыпқа қатысты С.П.Толстовтың жүргізген ізденістері нәтижелері талданған, Сырдарияның төменгі ағысындағы ерте темір дәуірі мен ортағасырлық қалалардың орнын, оларды кімдер мекендегенін анықтауға бағытталған бірден-бір еңбегі – 1962 ж. жарық көрген «По древним дельтам Окса и Яксарта» атты еңбегі. Әр 11 жылдардағы зерттеу жұмыстарының қорытындылары жыл сайын шығатын «Труды Хорезмской археолого-этнографияеской эскпедиции» атты еңбектерінде жарияланып отырды. Л.М.Левинаның 1972-1991 жылдары жүргізген зерттеу жұмыстарының қорытындылары тек 1992-1995 жылдары «Низовье Сырдарьи в древности» атты бес томдық жарияланды, 1996 жылы «Этнокультурная история Восточного Приаралья» деп аталатын соңғы монграфиясы жарық көрді. Бұл еңбектерінің І томынан басқасы жетіасар мәдениетіне арналған. Арал маңы археологиясы 1990-2000 жылдары аралығы Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті ғалымдары Т.Мәмиевтің, А.Айдосов жетекшілігімен Асанас, Баршынкент, Сауран Арал теңізнің кепкен табанынан табылған Кердері мавзолейінде, Арал Acap елді мекендеріне жасақталған кешенді зерттеу жүргізілген зерттеулер барысында ашылып есепке алынған ескерткіштердің нәтижелері Т.Мәмиевтің 2005 жылы қорғаған «Сырдың төменгі ағысы бойында ортағасырлық қалалар» атты кандидаттық дисертациясын қорғалып және бірнеше еңбектері жарияланған болатын. 2006-2007 жж. Ә.Х Марғұлан атындағы Археология институтының Шірікрабат археологиялық экспедциясының барлау отряды (жетекшісі Ж. Құрманқұлов) «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында «Қызылорда облысының ескерткіштер жинағын» шығару мақсатында ортағасырлық ескерткіштеріне толық археологиялық барлау жұмыстарын жүргізілді. Бұл археологиялық зерттеулер тек жетіасар шатқалына қазба жұмыстары жүргізілді. 2007 жылы орыс тілінде 2011 жылы қазақ тілінде Қызылорда облысның ескерткіштер жинағына анықтамалық түрде, географиялық координатарымен берілді. Сортөбе қалашығы жайлы 2007 жылы М.Елеуовпен, Ж.Құрманқұловтың «Сортөбе Жанкент және Жент» деген еңбегі шығарылды. 2013 жылы Шірік-рабат археология-этнографиялық экспедицияцының Баланды археологиялық есукерткіштер кешенінде зерттеу нәтижелерінде Құрманқұлов Ж.,Утубаев Ж.Р., «Баланды (Бұланды) антикалық ескерткіш- Алматы, 2013.-148 б.» атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбекте Сырдың көне сағасындағы Баланды (Бұланды) алқабында 2007-2013 ж.ж орналасқан жарқын құнды антикалық ескерткштердің антикалық ескерткіштердің ашылған материалдары жарияланған. Б.з.д. IV-ІІ ғғ. тіршілік еткен кешен қала-қамалдан, Еуразиядағы ең ерте заманғы күмбезді мавзолейден әр түрлі жерлеу құрылыстарынан, диқаншылардың үйлері мен қарапайым баспаналарынан сол сияқты егіс танаптары мен каналдардан тұрады. 2014 жылдан Қызылорда облысы әкімдігі қолдауымен Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты ғалым Ж.Құрманқұлов, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті Археология және этнография ғылыми зерттеу орталығы жетекшісі ғалым Ә.Ә. Тәжекеев, ЖШС «Археолог» 12 халықаралық ғылыми-зерттеу орталығы ғалым профессор М.Елеуов және А.Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті ғалымдар М.Бахтыбаев, С.Мургабаев аумағымыздағы бірнеше ескерткіштерге қайта қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. ҚР Білім және ғылым министрілігінің қаржыландырумен 2012-2014 жылдар аралығында Сыpдaрияның төменгі ағысы ескерткіштеріне жүргізілген «Оңтүстік-шығыс Арал маңын мекендеген ежелгі тайпалардың дүниетанымы мен идеологиясы және наным-сенімдері мен ғұрыптары» атты жобасы аясы Жанкент қалашығындағы зерттеулер нәтижесінде екі кітап жарық көрді. 2014 жылы Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті «Археология және этнография» ғылыми орталығы Жанкент қалашығындағы зерттеулер нәтижесінде «Комплексные исследования городища Джанкент (работы 2011-2014 гг.)/составитель И.А.Аржанцева, А.А.Тажекеев,-Алматы, Издательство «Арыс, 2014.-320 с.»» атты еңбегі жарық көрген. Сол жылы «Основные аспекты изучения археологии Приаралья (с древнейших времен до конца І тысялетия н.э.)» хрестоматиялық жинағы жарық көріп Арал маңының ежелгі дәуірден қазіргі уақытқа дейінгі ашылған ескерткіштер, жүргізілген зерттеулер жайлы мақалалар жарық жинақтаған үлкен жинақ болып басылып шықты. 2017 жылы Қазақстанның киелі орындарының географиясы, табиғат археология,этнография және діни сәулет өнері нысандарының жинағына: сәулет өнері ескерткіштерінен Асанас ата кесенесі, Көтібар батыр мұнарасы,Қалжан ахун мешіт медресесі,Мулкалан (Молда калан) кесенесі, археологиялық ескерткіштер қатарынан Шірік-рабат қалашығы,Түгіскен қорымдары жинаққа енгізілген болатын. 2018 жылы Қорқыт Ата Қызылорда университеті «Археология және этнография» ғылыми зерттеу орталығы Хорезм экспедициясының «Сыр өңіріндегі зерттеулерінің тарихы» тақырыбында еңбек жарық көрді. Кітап-альбом КСРО ҒА Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедциясының Қазақстан жұмыстары кезінде Ресейлік ғалымдардың жинақтаған РҒА Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы Этнология және антропология институты мен Шығыс халықтарының өнері мемлекеттік музейінің архиві қорларында сақтаулы біргей деректер негізінде дайындалған. 2021 жылы Ә.Х.Марғұлан Археология институты Шірік-рабат археология этнографиялық экспедициясы ғалымдармен бірлесе отырып Шірік-рабат мәдениетінің ескерткіштері оның ішіндегі (Шрік-Рабат қала қорымы, Бәбіш-мола қалашығы, Баланды) ескерткіштерінде археологиялық зерттеу жұмыстарының ғылыми нәтижелері Курманкулов., Болелов С.Б., Утубаев Ж.Р. «Древние земледельцы низовьев Сырдарьи» атты монография Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология инстиутының еңбектерінің І томы жарық көрді. Еңбек 2004-2021 жылдар аралығындағы Сырдарияның төменгі ағысы антикалық Шірік-рабат мәдениетінің ескерткіштері олардың қала 13 тұрғызу өнері, тұрмыс тіршілігі, кермамика жасау өнері, егін егу сияқты мәліметтерді кеңінен қамтыған. Жоғарыда атап өткен зерттеулер мен еңбектер Арал маңы тарихының археологиялық тұрғыдан жан-жақтан талданып сараланып қарастырылған көріп отырмыз. Осы асыл мұраларымыз жайлы археологиялық деректерді жинастырып әр кезеңдерге тоқталып Сырдарияның төменгі ағысы аймағының қандай жарқын ескерткіштерімен танымал екендігі толығылырақ мәлімет беруді керек деп есептейміз. жүктеу/скачать 3.11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|