Тарих талқысы Ұлттық тағдыр, Тұлға және тарихи көзқарас

Сол кездегi қазақ зиялыларының қаймағы мен идеологтары мақұлдап қол қойған бұл ашық хат, шын мәнiнде. Мемлекеттiң атынан жасалған ресми айыптау мәлiмдеме едi. Бұрын Мәскеуге жалтақтаған жандар ендi олардың да сөзiне қарсы уәж бiлдiре алатындықтарын байқатып, жонын көрсеттi және мұқым Кеңес империясына оларды жау деп жариялады. Iле – шала бiр айдың iшiнде Ахмет пен Жүсiпбек, Мағжан қамауға алынды. Бұрын қазақстаннан сырт жерде жүрiп, назардан тыс қалып келген Мұхтар Әуезов те қарауылға iлiндi. Мұхамеджан Тынышбаевтi «Түрксiб» темiр жолының тағаны төселiп бiткенше «Қалпақ астында» ұстады да, тура салтанатты ашылу ресiмiнiң қарсаңында қақпайлап шетке шығарды. Өйткенi, «Алашорданың», уақытша үкiметтiң қайраткерi, Қоқан Республикасының премьер – министрi Кеңес үкiметiне темiр жол салып бердi дегiзу – асқан арандатушылық, қастандық әрекетi болып табылатын. Сөйтiп, «Ұлы құрбандықтың» екiншi легi түрменiң торына:

2. 
   Тынышбаев Мұхамеджан - 4/ VII – 30 ж.
   
3. 
   Досмұхамедов Халел – 14/IХ – 30 ж.
   
4. 
   Досмұхамедов Жаhанша – 31/Х – 30 ж.
   
5. 
   Қожамқұлов Нашир – 20/Х – 30 ж.
   
6. 
   Сүлеев Бiләл – 27/IХ – 30 ж.
   
7. 
   Кенменгеров Қошмұхан – 17/IХ – 30 ж.
   
8. 
   Әуезов Мұхтар – 17/IХ – 30 ж.
   
9. 
   Омаров Әшiм – 14/IХ – 30 ж.
   
10. 
    Күдерин Жұмақан – 17/IХ –30 ж.
    
11. 
    Бұралқиев Мұстафа – 17/IХ – 30 ж.
    
12. 
    Ақбаев Әбдухамид – 14/VIII – 30 ж.
    
13. 
    Ақбаев Жақып – 8/VIII – 30 ж.
    
14. 
    Қадырбаев Сейдазым – 14/IХ – 30 ж.
    
15. 
    Тiлеулин Жұмағали – 2/VII – 30 ж.
    
16. 
    Мурзин Мұхтар – 14/IХ – 30 ж.
    
17. 
    Омаров Уәлихан 30/III – 31 ж.
    
18. 
    ‡мбетбаев Алдарбек – 8/VIII – 31 ж.
    
19. 
    Искаков Даниал – 29/III – 31 ж.
    
20. 
    Мұнайтбасов Әбдiрахман – 23/IХ – 31 ж.»-
    

Алдыңғы көсемдер толқынынан кейiнгi алаштың ең үмiттi топтары осылар едi.

Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң қарамағындағы тергеу iстерiнiң де тарихқа сәулесi түсетiн кезеңi келдi. Тағдыр мен тарихтың талқысы тоғысқан, қым-қуыт қайшылықтар мен қарама-қарсы көзқарастар шарпысқан, ақыл мен арандату араласқан қатпар-қатпар құжаттардан тұлғаны қорлаудың, азапқа салудың, олардың көзiнжойып жiберудiң неше түрлi қитұрқылары қылаң бередi. Қаншама зиялы адам дегенменде: тұлғаның – тұл, қайраткердiң – жасыған, елеусiздiң – ер, қорқақтың – батыл болған тұстары байқалып қалады. Тек, бұрын түрменiң дәмiн татып, тәжiрбие жинап, сынақтан өткен Ахмет, Әлихан, Мiржақып, Халел Ғаббасов iспеттi тарландар ғана тергеушiнiң өзiн тергеуге алыпты. «Ұлы құрандықтың бата оқыры» да шиыршықтала берiп, шырма – шату, түйiнi шешiлмейтiн шырғалаңға айналды. Жетпiстен аса адам жауапқа тартылды. Олардың арасында ұлт зиялыларымен қоса Бетпақдала, Торғай ойпатында, Қызылқұмның қуысында жатқан шаруа баққан қарапайым қазақтар да бар едi. Олардың iшiне тыңшылар да қосылды. Сондықтан да әр түрлi жағдайда хатқа түмiрiлген жауаптардың арасынан ақиқатты аршып алу өте қиын әрi жаныңды арыңа садаға ете отырып тәуекелге баратын шағымды iс. Өкiнiштiсi сол, түпкi нысанасы мен астары ашылмаған, шындығы мен жалғаныдығы тексерiлмеген, себеп-салдары дәлелденбеген жауаптарды асығыс – үсiгiс көшiрiп, аптыға жариялау әдетке айналып барады. Бұл ең қауiптi әрi сол адамға да, олардың ұрпақтарына да қиянат әкелетiн әрекет. Екi жарым жыл қауiпсiздiк комитетiнiң архивiнде отырып, бұрын да дайындығымның барына қарамастан тағы бес жыл бойы зертегенде көп күдiктiң бетi толық ашылмағандықтан да кейiнге ысырып отырған бұл тергеу iсi – арнайы, дербес зерттеудiң арқауы. Сондықтан бiз тек желiсi анық, басы ашыә деректердi ғана назарға iлдiк. Оның iшiнде Мұхтар Әуезовтiң төңiрегiндегi пiкiр арқылы ойымызды дамыттық.

Сонымен, қазақ ұлтының рухани көсемдерiнiң барлығы бiр жылдың жаппай түрмеге қамалып, жазалау саясатының құрбандығына шалынды. Қоғамның саяси және рухани, мемлекеттiк өмiрiндегi орыны мен күрес тәжiрбиесiнiң, көзқарастары мен iс – әрекеттерiнiң, тiптi, жас мөлшерiнiң айырмашылықтарына қарамастан бастары бiр көгенге қосақталып, ортақ айып бағылды. Мақсаты мен тiршiлiк тоғысы, мекенi мен мекемелерi ортақ болғандықтан да олар бiр – бiрiн бiлетiн, аралас-құралас ғұмыр кешкен. Сол таныс – бiлiстiгiнiң өзi оларға қылмыс ретiнде танылды. Ал, Мұхтар Әуезов болса, шындығында да, ұлттық рухтағы қайраткердiң дәрежесiне көтерiлген тұлға болатын. Сондықтан да оның жазаға тартылмай әалуы сол кезеңде мүмкiн емес-тiн. Оған «қырағы, ақжүрек, әлеуметшiл», өзi қалам ұстатқан Әбдiрахман Байдiлдин сияқты қырыпсалдар да «қолайлы жағдай» жасады. Тағдыры тәлкекке ұшыраған осынау адам – мiнезiн жеңе алмаған күйi алғашқы бес адамның бiрi боп атылып кеттi. Өзi де арандалды, өзгенi де арандаты. Әсiресе, Смағұл мен Мұхтарға шаптығудай – ақ шаптықты. Күнi кеше ғана кеңестiң идеологы ретiнде алашордашыларды, оның iшiнде Байтұрсынов пен Әуезовтi «Ашық хат» арқылы әшкерелеген белсендiнiң өзi түрмеге қамалып, соның берген куәлiгi арқылы 1930 жылы қыркүйектiң 17 жұлдызы күнi таңсәрiде Ташкент қаласындағы Салар өзенiнiң бойындағы үйдiнде Мұхтар Әуезов тұтқынға алынды. Ташкенттегi алдын – ала өткiзiлген сұрақ - жауаптан кейiн Алматының түрмесiне жеткiзiлдi. Бiрiккен саяси бас басқарманың – ОГПУ-дiң ерекше бөлiмiнiң бiрiншi бөлiмшесiнiң бастығы Поповтiң ұсынысымен, ерекше бөлiм бастығының көмекшiсi Волоховтiң келiсiмiмен 1930 жылы қазанның 15 жұлдызында:

«Қылмысты iстер кодексiнiң 58 – 11 және 59 – 3 баптарымен айыпталған М.Тынышбаев пен Досмұхамедовтардың № 2370 тергеу – iсiн қарай отырып:

Осы тергеу iсi бойынша жауапқа тартылған 33 жастағы, Семей округiнiң шыңғыс болысында туған, Ташкент қаласының тұрғыны, ұлты қазақ, орта шаруа баласы, апртияда жоқ, жоғары бiлiмдi, ұстаз – журналист, үйленген, 2 баласы бар, бұрын тергеуге алынбаған, сотталмаған азамат Әуезовтiң қазақ ұлтшылдарының астыртын ұйымына қатысып, Қазақстандағы кеңестiк науқандар мен шаралардың мазмұнын бұрмалау мақсатын көздегенi, өкiмет мекемелерi мен ВКП(б)-ның, жерге қоныстандыру мекемелерiн, мәдени – ағарту және оқу орындарын, баспа – сөздi өздерiнiң ықпалына қаратып, жаулап алуға ұмтылғаны; Орта Азиядағы басмашылардың қозғалысына жетекшiлiк жасап, сондай қозғалысты қазақстанда да ұйымдастыруға әрекеттенгенi, кеңес өкiметiн құлатуды алдына мақсат етiп қойғаны толық әшкерелендi.

Сондықтанда УПИ-дiң 128 тармағына сәйкес азамат Әуезов Мұхтарды № 2370 тергеу iсi бойынша жауапқа тартып, оған қылмыстық iстер кодексiнiң 58 – 71 және 58 – 11 баптары бойынша айып тағылып, бұл туралы ОГПУ мекемелерiндегi тергеу жұмыстарын бақылайтын Прокурорды хабардар етуге қаулы қабылдады».

Сонымен, Мұхтардың 1918 жылы жазған өз сөзi өзiнiң басына келдi. Ол: «елiн сүйiп, елдiгiн iздедi. Елдiкке келген қауiпке... Күйiнiп, қарсы шықты. Елдiгi аман қалуы үшiн ендi бейнетке, өлiмге, иә басқа түрлi қазаға шыдап кетiп, тарих жүзiнде» соны дәлелдеуi ғана қалды.

Қазақ Ұлтының рухани тұтқалары тұтқындалған соң саяси сахнаны тылсым тыныштық басты. Сәбит Мұқанов, Әбдiлда Тәжiбаев, Сағыр Камалов, Iлияс Қабылов iспеттi әр нәрседен дәмелi ұрпақтардың әдебиет төңiрегiндегi шақпа тiлдi ұрандары баспасөзде жарияланғанымен, олардың пiкiрiнiң ұлы идеологияға ықпалы жүрмедi. Олардың сөзiне әлi тұлғалық салмақ бiте қоймап едi. Тек өшiп бара жатқан қазанның отын қағыстырғандай ғана әрекет-тiн. Ғаббас Тоғжанов қана киiп-жарып, қиғылық салып қойып отырды. Ал мемлекеттiң идеология саласын басқаратын қайраткерлерi дымын iшiне тартып алды. Өйткенi, Әбдiрахман Байдiлдиннiң өзi абақтыға қамалған соң, есерге де өмiр керек, олардың барлығы бұқпалап, қалтарыста қалды. Өздерiнiң де жазалау диiрменiне жем боп тартылып кететiнiн тез аңғарды. Диiрменнiң тасы етектерiне тиiп кетiп, тиiп кетiп жүрдi. «Қарғайын десем – жалғызым, қарғамайым десем жалмауызым» дегендей, қамаудағы қайраткерлер оларды жақтырмаса да жалған айып тағып, бiз көргендi – сен де көр демедi. Онда қазақ ұлты мүлдем иесiз қалатынын бiлдi. Ал әйгiлi белсендiлер тiске жұмсақ байлардың тамырын шабуға кiрiстi. Сонда да түрме жақтағы дыбысқа қуыстана құлақ түрдi.

Рухында елдiк қасиетi бар белсендi зиялылар ойсоқты күйге түстi. Елдiң иесiз қалғандығын, «Қужақтың» есе – теңдiк бермей еңсерiп, жұртты қуырып бара жатқанын, рухани әлемнiң жүдеп-жадағаныны, Қалмақан Әбдiқадiровтен ұлттық тұтқа шықпайтынын анық сезiндi. Кеңес өкiметiн өз қолымен құрған Сәкен Сейфуллиннiң өзi қызыл революцияны – жұтқа ұшыраған көтерем қызыл атқа дастан жазды. Ал түрмедегi тарландар сыртқы өмiрдегi күресiн одан әрi жалғастырып, саяси ұлттық, рухани көзқарастарын талқыға салумен болды. Әрине, түрменiң аты – түрме. Оның өз заңы, өз дәстүрi, өз әдiс – тәсiлi бар. Сол заңға бойұсына отырып олардың ортақ ой қорытып, көзқарастарын салыстырып, бiрiнiң азаматтық қасиетiн екiншiсi сынауға толық мүмкiндiгi болды. ‡ш жылға созылған тергеу барысында талқының сан қыспағына түстi. Идеологиялық жазалау майданының ескерткiшi боп тергеушiлердiң айбақ - сайбақ шимайы мен тұлғалардың соңғы демi сiңген жауаптары қалды. Бұл мәлiметтер – адамның, жеке тұлғаның қилы-қилы жағдайдағы жандүниесiн ақыл-амалын, мiнезiн ашып беретiн деректердiң қатарына жатады. Оның бәрiн саралау мүмкiн емес және бiздiң мiндетiмiзге де жатпайды. Тек Мұхтардың жеке басына қатысты тағылған айып пен оның көзқарас арнасына ғана тоқталамыз. Сонымен, Мұхтардың Орта Азиядағы басмашылар қозғалысының басшысы болғаны, Англиямен, Түркиямен астыртын байланыс жасап, қазақ даласында қарулы көтерiлiс ұйымдастырмақ болғаны рас па, жоқ па?

Әрине, бұл сандырақ едi.

Араға бiр жыл салып барып Ерекше Мемлекеттiк саяси басқарманың тергеушiсi, сол баяғы ерекше өкiлеттi өкiл В. Поповтың өзi мүлдем басқа мағынадағы айыптау қортындысын шығарды. Мұхамеджан Тынышбаев, Халел Досмұхамедовтер бастатқан, Мұхтар Әуезов, Қошке Кемеңгеров қостатқан 20 адамның әскери өнерден аулақ, оларға мұндай жаланы жабу мүмкiн емес екенiне көзi жеткен «ерекше өкiлдер» тергеу саясатын өзгерттi. Сөйтiп, жазалау идеологиясының түпкi пиғылын ашатын, тұлғаны құртуға арналған айып тағылды. Ұлтшыл деген сөз қылмыскер, халық жауы iсi қайта қаралып, ол «Алашорда» мен ұлтшыл – контрреволюциялық ұйымның құрамында болған және соған қатысқан қазақ ұлтшылдарының iсi» - деп аталды. Тiзiмнiң он екiншi кезегiнде тұрған Мұхтар Әуезовке:

«34 жаста, қазақ, партияда жоқ, астыртын контрреволюциялық ұйымның тапсырмасымен 1922 жылға дейiн ВКП (б) – ның мүшесi болған, жоғары бiлiмi бар, ұстаз – журналист, үйленген, семьясында үш адам бар. Ол:

1. 
   Контрреволюциялық астыртын ұйымға қатысып, оның мүшесi бола жүрiп ұйымның тапсырмасымен ВКП(б) – оның мүшелiгiне өткендiгi үшiн; Бөкейхановтың, Омаровтың, Әшiмнiң (?), Сәдуақасов пен Досовтың дайындаған бағдарламасының (платформасының) негiзiнде 12 партсъездiң ұлт мәселесi жөнiндегi қарарларын отаршылдықпен күресу деген желеумен ұлтшылдық бағытын жүргiзгенi және оны заңдастыру үшiн Орынборда өткен бүкiл Қазақстандық 2 съезiнде тек қана қазақ делегаттарын жиып алып, мәжiлiс өткiзгенi үшiн; «Алқа» атты астыртын ұлттық - әдеби үйiрменiң бағыт – бағдарын жасауға белсене араласқаны үшiн;
   
2. 
   (Астыртын) ұйымның мүшелiгiнде бола тұрып, кеңестiк мемлекет мекемелерiне сол ұйымның мүшелерiн тықпалағаны үшiн және солардың ықпалындағы қызметкерлердi пайдалау арқылы кеңес аппаратының бағытын өзгертiп, контрреволюциялық ұйымның талап – тiлегiн қанағаттандыру мақсатын көздегенi үшiн;
   

ОГПУ – дiң 1924 жылы № 172 бұйрығы бойынша бұл iс соттан тыс қаралуы үшiн ОГПУ – дiң коллегиясының жанындағы Ерекше Кеңестiң қарамағына жiберiлуге тиіс.

Ескерту: Осы iс бойынша тұтқындалғандардың барлығы да Алматы қаласында қамауда отыр және ОГПУ – дiң коллегиясының қарамағына табыс етiлдi».

Мiне, бұл айыптау Мұхтар Әуезовтiң қайраткерлiк iс- әрекетiне, атқарған қызметi мен жазған шығармаларының нысанасына қабысатын. Республикалық ОГПУ-дiң Ерекше бөлiмiнiң бастығы Хворостян мен жай өкiлдiктен өкiлеттi өкiлдiкке көтерiлген тергеушi В. Попов бұл iске ерекше саяси мән берiп, оны Ерекше Кеңестiң қарауына жiбердi. Бұл – әйгiлi аты шықпағыр «үштiктiң» өзi болатын. Олардың үкiмiн сот та бұза алмайтын. Тек қана қаралаумен ату үшiн ғана құрылған мұндай жазалау «кеңесi» кеңес өкiметiнде ғана болды. Ол, соғыс жағдайында қолданылатын әскери соттың азаматтық мекемелердегi көшiрмесi едi. «Айыптауға» қол қойған прокурор - қазақ. Бiрақ оның қолын ажыратудың сәтi түспедi. Сөйтiп, жазушы, ғалым Мұхтар Әуезов мемлекетке аса қауiп төндiрген саяси қылмыскер болып шыға келдi.

Тергеу орындары өзiнiң iс – әрекеттiнiң бағыт – бағдарын анықтап, тиiстi нұсқау алған соң ендi қалайда сол айыпты дәлелдеп шығу үшiн жанталасты. Оның үстiне, қу ауыз «Қуажақ» тергеудiң анық - қанығы ашылмай жатып, «екiншi бiр контрреволюциялық-ұлтшыл астыртын ұйымның» қастандығы ашылғаны туралы салтанатты түрде жарияланып қойып едi. Бұл “қуанышты хабарды” О. Исаев, Ұ. Құлымбетов, I. Құрамысов, Е. Ерназаров iспеттi дәбiрлердiң ымдауымен мәжiлiстегi жұрт «ұзаққа созылған ду қолшапалақтаумен» қарсы алды. Шабыттанып кеткен О. Исаев тебiрене толқып, жоғарыдағы аты-жөнi аталған жолдастарының атынан:

«... Алматы қаласында ашылуға тиiстi коммунистiк университет – “Голощекин атындағы қазақ коммунистiк университетi” деп аталсын деген ұсыныс айтты. (Ду қол шапалақтау)».

Бұл «қол шапалақтаулар» кеңсенiң iшiнде өттi. Ал, халықтың құлағы «шапалақтың жаңғырығынан» емес, аштардың ыңырсуынан шуылдады.

Әрине, ол шапалақтың нақты құнының қаншалықты қасiретпен өлшенетiнiн түрмедегi тұлғалар бiлдi. Бiрақ елiне араша түсуге ешқандай да мүмкiндiгi де, мұршасы да жоқ едi. Оларға бұйырған сыбаға – ағаш еден, суық камера, шикi нан, сұғанақ тергеушi және... өзiн де, өзгенi де әшкерелеу құқығы едi.

Бұл құқықты олар қалай пайдаланды, қандай пiкiрлер қозғалды, оның астарында не жатты? Мұның өзi дербес әңгiме. Ұлы Мұхтардың туғанына 90 жыл толуына орай өткен мерейтойдың Мәскеудегi қорытынды мәжiлiсiнде ақын Олжас Омарұлы Сүлейменов:

«Осы баяндамаға дайындалу барысыда мен жазушының творчествосы жөнiнде сонау жиырмасыншы жылдардан бастап бүгiнгi күнге дейiн жарияланған мақалаларды, сын пiкiрлердi, сөйлеген сөздердiң жазбаларын қадағалап оқып шықтым. Сонда: сол бiр баға жетпес аса зәру материалдардың бетiн ғана қалып, оқырмандарға бертiнгi кездегi мадақтауларды ғана жеткiзу арқылы бiз қандай тарихтан бас тартып отырмыз деген ойға қалдым. Егер осы бiр байлықты дербес кiтап етiп құрастырып, соған лайық ғылыми түсiнiктеме берiп жарияласақ, өте қызықты қат-қабат тартысқа толы шығарма дүниеге келер едi. Мұндай кiтап қоғамның басынан кешкен кезеңдерi жөнiнде бiздiң кейбiр баяндамаларымыз көрi оқырмандарға анақұрлым терең түсiндiрiп берер едi», - деген едi.

Несi бар, ондай мүмкiндiк туды. Сондықтанда, бұрын белгiсiз боп келген, құпия ұсталған, әлi де екiнiң бiрiнiң қолына тие бермейтiн құжаттар мен деректiң көлемiн қысып, қысқартпай еркiн пайдаландық. Мүмкiн, тарихи шындық қалпына түсiп, көзқарас толық қалыптасқан, бәрi де анық тұжырымға айналған тұста бұл деректерге сүйенудiң де қажетi болмас. Ал, әзiрге онсызда зарығып жеткен зәру құжаттардың бас – аяғын күзеп беруден бас тарттық.

Сонымен, «ұлы құрбандықтарға» қандай айып тағылды, тергеу қалай жүргiзiлдi, оған жауап берiледi, ендi соған тоқталайық.

Өзiн өзi силайтын және өзге ұлтқа силата бiлгiсi келген мемлекет қол қойған келiсiм шарттары мен қаулы - қарарларын, шешiмдерiн, заңдарын бұлжытпай орындауға мiндеттi. Халықаралық қауымдастық пен өзiнiң азаматтарының сенiмi – өкiметтiң үкiмет боп өмiр сүруiнiң кепiлi. Алайда, кеңестiк құбылмалы арандату идеологиясы адамдық құқықтың барлығын табан астына таптап, жалтақ саясатқа иек артып, күн сайын бағыт – бағдарын, шешiмiн құбылтып отырды. Қарама - қайшы қағидалар мен қаулы - қарарлар, бiрiн – бiрi, жоққа шығарды. Әсiресе, жеке адамның тағдырына қатысты құқықты ешқашан да мойындамады. Саяси Бас басқарма – арандатудың, қысым мен қудалаудың, жазалаудың тұрақты мемлекеттiк құралына айналды. Зорлық–зомбылық көрсету арқылы адамды азаптап, қорлау үшiн құрылған бұл мекеме сол өкiметтiң шешiмдерiн саяси және азаматтық қылмыс деп тауып, арандатуға пайдаланды. Мұндай тәсiлдi «Мұхаметжан Тынышбаев бастатқан «астыртын ұлтшыл – контрреволюциялық ұйымның» iсiн тергеу барысында аса әккiлiкпен қолданып, жиырма адамға, оның iшiнде Мұхтар Әуезовке:

«Орта Азиядағы басмашылардың қозғалысына жетекшiлiк жасап, сондай қозғалысты Қазақстанда да ұйымдастыруға әрекеттенгенi сөйтiп кеңес өкiметiн құлатуды алдына мақсат етiп қойғаны толық әшкерелендi» - деген айып тағылуы сондай заңсыздық әрекеттiң бiрi едi.
Қазақ ұлтының мемлекет қайраткерлерiне мұндай айып тағу арқылы Мемлекеттiң Саяси Басқарма Бүкiлресейлiк Орталық Комитеттiң 1919 жылғы көкек айының 4 күнi қабылдаған және оны Бүкiл Ресейлiк Орталық Атқару комитетiнiң Президиумы бекiткен:
«Алашорда» ‡кiметiнiң бұрынғы мүшелерi кеңес қызметiне тартылсын және оларды өткендегi iс–әрекетi үшiн қудалауға үзiлдi – кесiлдi тиым салынады» деген қарарын бұзды.
Мұның астары да түсiнiктi едi. Дiнмұхамед Әдiловтiң жеке басына қатысты қозғалған қылмысты «Алашорда» үкiметiнiң мүшелерiне әкеп байланыстыруында асқан зымияндық жатты. Сырт көзге кеңес өкiметiнiң жоғарыдағы қаулысын сақтағансып, шын мәнiнде, түрме iшiндегi тергеуде жауапқа тартылушыларға бұрынғы қайраткерлерлiк қызметiн айып ретiнде тақты және оны қалайда дәлелдеуге тырысты. Заңды жетiк бiлетiн «Алаш» партиясының ұлттық бағдарламасын дайындаған Халел Ғаббасов мұны бiрден аңғарып:

«Алашорда» тұсындағы менiң өткендегi iс – әрекетiм ЦИК – тiң екi бiрдей қаулысы (1919 жылғы және 1920 жылғы) арқылы кешiрiм жасалған болатын. Сондықтан да, менiң дәл қазiргi күндегi қызметiмдi терiске шығарып, содан қылмыс тапсаңыздар ғана ол туралы (менiң өткендегi iс-әрекетiм жөнiнде) сөз қозғауға болады. Ал кеңес өкiметiнiң жауапты орындарында iстеген 9 жыл бойғы қызметiмде менiң тарапымнан мемлекетке қарсы қандай да бiр әрекеттiң болмағандығы анық, тiптi әлде неге күдiктене қарауға ырық бермегенiме де сенiмдiмiн. Оған толық кепiлдiк етемiн», - деп тергеушiлердiң бетiн қайырып тастады.