ОЛДИ-СОТДИ КОНТРАКТЛАРИ БАЗИС ШАРТЛАРИНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ

Етказиб бериш шартлари ташљи савдо битимининг асосий шартидир. У контрактни бажаришда сотувчи ва олувчининг мажбуриятларини белгилаб беради. Бу шарт шунинг учун ќам базис шарти деб аталадики, унинг асосида контракт бњйича товарнинг нархи, авваламбор, бу нархга етказиб бериш бњйича харажатлар кириш кирмаслигидан келиб чиљиб њрнатилади.

Халљаро олди-сотди шартномаларини тузиш ва бажаришда етказиб беришнинг базисига кирадиган позицияларнинг мазмуни ва уларни шарќлаш бир љатор норматив ќужжатлар билан тартибга солинади.

Бу. авваламбор, БМТнинг 1980 йилги Товарларни олиш-сотишнинг халљаро конвенцияси (Вена конвенцияси)дир. Бу ќужжатга 50 га яљин давлатлар, жумладан, Россия, Беларусь, Украина Эстония, Литва, Молдова ва бошљалар имзо чеккан. Конвенция, љисман, товарни ектазиб бериш ва ќужжатларни бериш, юкни харидорнинг љабул љилиб олиши ва контрактнинг базис шартларига кирувчи боља бир љатор љоидаларни шарќлайди.

Шарљий Европа мамлакатлари, шунингдек, Куба, Монголия ва Вьетнам учун ЊИЁК (1988 йилги таќрирда ЊИЁКнинг ОУПи)га аъзо мамлакатлар ташкилотлари њртсидаги етказиб беришнинг умумий шартлари тавсия ќужжати сифатида њз аќамиятини саљлаб љолган. Унда ќар бир транспорт тури учун ектазиб беришнинг базис шартлари ифодаланган.

Баъзи мамлакатларнинг миллий љонунчилиги ќам олди-сотди шартномаларининг шартларини тартибга солувчи норматив ќужжатларга эга.Масалан. Рфда етказиб беришнинг базис љартларига тегишли бир љанча љоидалар 1994 йилги Фуљаролик кодексининг II љисми билан тартибга солинади. Унда илк бор юридик шахсларнинг шартнома тузиш ва унинг шартларини, жумладан базис шартларини томонларнинг ихтиёрига књра белгилашдаги эркинлиги тњђрисидаги муќим љоида мустаќкамлаб љњйилган. Бунда РФ Фуљаролик кодексининг 7-моддаси хадљаро ќуљуљнинг умум эътироф этган нормалари ва халљаро шартномалар мамлакат ќуљуљ тизимининг таркибий љисми эканлигини назарда тутади.

Олди-сотди шартномасининг томонлари њртасидаги муносабатларнинг навбатдаги, жумладан ектазиб беришнинг базиси бњйича ќам тартибга солувчиси савдо одати ёки ишбилармонлик муомаласи одатлари ќисобланади. 1980 йилги Вена конвенциясининг 9-моддасида одатларнинг маъноси мустаќкамлаб љњйилган. Бунда, љисман, томонлар њзлари келишиб олган ќар љандай одатлар ва њзаро муносабатларида њрнатишган амалиёт орљали бир-бирларига бођланганликлари белгилаб љњйилган.

РФнинг Фуљаролик кодексида (I љисм) шунингдек, томонларнинг муносабатларида ишбилармонлик одатлари љњлланилиши мумкинлиги назарда тутилган. Лекин бунда 5-моддада агар бундай одатлар битимнинг томонлари учун љонунлар ёки шартноманинг мажбурий бњлган љоидаларига зид келса, улар ќаљиљий эмаслиги ќаљида изоќ бериб њтилади. Жаќон савдо амалиётида Савдо терминларини шарќлаш љоидалари энг књп љњлланилади. У базисларнинг маъносини аниљлаштириб беради. У Халљаро савдо палатаси томонидан базисларнинг маъносини бир хиллаштириш ва турли мамлакатлардан љатнашаётганларнинг шартномаларни тузиш ва уларни бажаришларини бир хилда тушунишлари маљсадида ишлаб чиљилади. Бундай љоидаларнинг охирги таќрири 1990 йилда љилинган эди ва Инкотермос 1990 коди билан маълум.

Савдо терминларининг бу таќририни ишлаб чиљишнинг муќим сабабларидан бири халљаро савдода юкларни йириклаштирилган юк жойлари ёрдамида ташиш бњлди. Бу биринчи навбатда контейнерлар ёрдамида юк ташиши, шунингдек, етказиб беришини ташкил љилишнинг янги усуллари – интермодал ва аралаш ќолда юк ташишлар эди. Бундай юк ташишлар улардан фойдаланиш устунлигини тњла жорий љилишга имкон берадиган юк ташиши шартларини ишлаб чиљариш заруриятини юзага келтирди.

Инкотермос-1990ни олди-сотди шартномаларини тузишда тижорат амалиётида љњллаш љуйидаги хусусиятларибилан тавсифланади.

1.Ќуљуљий нуљтаи назардан бу ќужжат факультатаив ёки тавсия хусусиятига эга. Шунинг учун бу ќужжатни њз ишида љњлловчи томонлар контрактда ушбу ќужжатга ќавола љилишлари керак.

Агар Инкотермснинг бирор љоидаси шартлашаётган томонларни љониљтирмаса, шарќлашдаги фарљларга йњл љњймаслик учун бу ќолат контрактда алоќида љайд этилади.

Лекин бир љатор мамлакатларда Инкотермсдаги савдо терминларни шарќлашнинг алоќида љоидалари контрактда уларга ќавола љилинмаган бњлса ќам, амалда бњлаверади. Буни битимларни бажаришда инобатга олиш лозим.

Шуниёдда тутиш муќимки, контракт савдо терминларини умум љабул љилган ёки Инкотермсдагидан бошљача изоќласа, контрактнинг шартлари устувор аќамиятга эга бњлади.

2. Инкотермс–1990 нинг љоидалари књп масалалар бњйича умумий хусусиятга эга бњлиб, принципиал ёндашув ёки љарорни таклиф љилади, холос. Шу муносабат билан олди-сотди шартномасининг тегишли бњлимларида томонлар њзаро мажбуриятларни таљсимлашни аниљлаб олишлари ва батафсил ёритишлари зарур.

3. Томонлар контракт бњйича етказиб беришнинг Инкотермс –1990 дан фарљ љиладиган ќар љандай бошља шартларини ифодалашлари ва љњллашлари мумкин. Жумладан, Халљаро савдо палатаси томонидан олдинги нашрларда (1936, 1953, 1976, 1980 йиллардаги) тавсия этилган шартлар ќам љњлланилиши мумкин. Бирољ бунда контрактнинг барча бандлари аниљ келишиб олиниши ва ёзма шаклда љайд этилиши керак. Бу контракт шартларини вариатив (турлича) шарќлашнинг олдини олиш маљсадида љилинади. Чунки шартларни турлича шарќлаш љњшимча харажатларга олиб келади. Бу биринчи навбатда мажбуриятларни таљсимлаб олиш ва транспортировка бњйича сарф-харажатларга тааллуљли.

4. Инкотермснинг жаќоннинг барча мамлакатларида тан олиниши муносабати билан божхона ќужжатларини тњлдиришда “Етказиб бериш шартлари” бандида, љоида тариљасида, контрактнинг базис шартларини айнан Халљаро савда палатаси љабул љилган таснифга (классификация) биноан тњлдириш талаб љилинади. Бунинг устига товарнинг божхона љийматини ќисоблаб чиљаришда битим нархи, яъни товарнинг контракт бњйича нархи љњлланилади. Бу нарх даражаси ва тузилиши ектазиб беришнинг базисига бођлиљ бњлади.

5. 
   Савдо терминлари савдо тармољлари ва дунёнинг турли минтаљаларида љњлланилиши туфайли, уларни изоќлашга ќам, томонларнинг мажбуриятларини таљсимлашни тушунишга ќам битим тузувчи мамлакатларнинг хусусиятлари ва одатлари таъсир љилади. Шунинг учун контракт тузиш бњйича музокаралар давомида томомнлар бир-бирларини минтаљавий савдо одатлари ќаљида хабардор љилиши, улар турлича изоќланадиган бњлган ќолларда эса контрактнинг тегишли моддаларида муайян љоидаларни аиљлаб олишлари талаб этилади.
   

товарни бир-бирига њтказиш бњйича сотувчи ва харидорнинг мажбуриятларини таљсимлаш;

юкни транспортда ташишни ташкил љилиш (ташувчини танлаб олиш, юкни ташиш шартномасини тузиш ва ш.к.);

тоионлар њртасида контракт бажариш бњйича,биринчи навбатда товарни етказиб бериш бњйича сарф-харажатларни таљсимлаб олиш;

транспортировка жараёнида товарнинг эќтимол тутилган нобуд бњлиши ёки шикастланиши таваккалининг сотувчидан харидорга њтиш пайтини. Бу товарнинг сифати ва сони њзгаришининг нољулай ољибатлари йњлнинг муайян участкасида юк билан бођлиљ жавобгарлик зиммасида бњлган томонга тушишини билдиради.

Ќар бир тижорат термини иккита асосий љисмдан иборат (А –сотувчининг мажбуриятлари, Б – харидорнинг мажбуриятлари) схема бњйича тузилади. Бунда ќар бир томомннинг мажбуриятларига бошља томоннинг мажбуриятлари љарама-љарши туради. Томонларнинг етказиб беришнинг у ёки бу базисидан келиб чиљадиган мажбуриятлари љуйидаги бир хил йњналишлар бњйича гуруќлаштирилган (жадвалга љаранг).

Љњллаш ва тушунишни љулайлаштириш маљсадида ќамма терминлар сотувчи харидорга жњнатишга тайёр товарларни бевосита њз биноларида (омборда, заводда ва ш.к.) таљдим таљдим этганлиги ќолатидан бошлаб, тњрт гуруќга бњлинган. Бу E–EXW гуруќи термини бњлиб “заводдан” деган маънони англатади. Бу термин ишлатилганда сотуквчи ќеч љандай жавобгарликни бњйнига олмайди, жумладан транспортировка бњйича ќам, Товарни заводда харидорнинг ихтиёрига топшириш бундан мустасно.

ИНКОТЕРМС 1990ГА МУВОФИЉ ЕТКАЗИБ БЕРИШ ШАРТЛАРИ

D гуруќининг терминларига мувофиљ сотувчи транспортировкани ташкил љилади, товарни мамлакатдаги келишилган жойга еткаазиб бериш ва уни харидорга њтказиш пайтигача товарнинг йњљолиши ёки шикаст етиши билан бођлиљ барча таваккаллар ва харажатларни њз бњйнига олади.

Сотувчи товарни харидорга њтказган деб ќисобланадиган ваљтни аниљлашга келганда D гуруќи ва бошља гуруќдаги терминлар њртасидаги фарљни таъкидлаш лозим. Бу фарљ шундан иборатки, фаљат ушбу гуруќдаги шартлардагина сотувчининг товарни етказиб бериш бњйича мажбуриятлари етказиб бериш белгиланган мамлакатда амалга оширилади.

Бошља гуруќларнинг шартларига књра, сотувчи бу мажбуриятларини њз мамлакатида амалга оширади.

Айниљса, С ва D гуруќларининг терминлари њртасидаги сотувчи халљаро ташишини таъминлашидаги фарљларни таъкидлаб њтиш муќим.

С гуруидаги шартларга књра, ќатто товар ортилганидан кейин бирор нарса бњлганида ќам сотувчи њзининг мажбуриятини бажарган ќисобланади. Шу билан бирга, D гуруќининг шартларига књра, шунга њхшаш ќолатларда сотувчи њз мажбуриятларини бажармаган ќисобланади. Бундай ќолларда у йњљотилган ёки шикастланган товарларнинг њрнига бошљасини бериши керак.

Товарни транспортировка љилиш ва транспортнинг тури, шунингдек, уларни љњллаш бњйича Халљаро савдо палатасининг аниљ тависияларига бођлиљ холда товарларни классификация љилиш терминларнинг муќим хусусияти ќисобланади. Масалан, FAS, FOB, CIF, DES каби ва бошља бир љатор шартлар фаљат денгиз транспортидаташишда љњлланилиши керак, DDU, DDP, DAF терминлари – ќар љандай транспорт туридан фойдаланганд ёки аралаш ташишларда љњлланилади. Бунда DAF термининг хусусияти шундан иборатки, у фаљат љуруљликда ташишда љњлланилади дея кенг тарљалган фикрга зид равишда, ХСП уни аралаш ташишларда ќам, масалан йњлнинг алоќида љисмларида денгизда ташишларда ќам љњллашни тавсия љилади.

Инкотермснинг 1990 йилдаги таќрири матнига FCA “Юк ташувчида эркин ќолда”, CPT “Ташиш ... гача тњланган”, CIP “Ташиш ва суђурталаш ... гача тњланган” каби янги терминлар киритилган. Улар сотувчи юк ташувчига

халљаро миљёсда етказиб бериш учун юкларни топширган пайтидан бошлаб. товар харидорга берганлигининазарда тутади. Бунда, шуни алоќида таъкидлаш керакки, товарни бериш пункти, муайян ортиш-тушириш жойини (кема, автомобиль, вагонлар ва ш.к.) эмас, балки аниљ жойни књрсатиш орљали белгиланади.Шунинг учун ќам бу терминлар ташишнинг ќар хил турларида љњлланилиши мумкин.

Халљаро савдо палатасининг књрсатишича, товарни бир нечта транспорт турида ташишда бу янги савдо терминлари сотувчи учун алоќида љизиљиш уйђотади. У товарни ташиш пайтида товарнинг йњљолиши ёки бузилиши билан бођлиљ таваккалларни њз зиммасидан сољит љилиш имконига эга бњлади.

ХСП томонидан ишлаб чиљилган терминлар орасида етказиб беришларнинг базисларини ажратиб књрсатиш зарур. Улар товар ољимларининг ќаракатини ташкил љилишда логистик ёндашувдан тњла фойдаланишга имкон беради. Уларга FCA, CPT, CIP, EXW, DDU, DDP, базис шартларини киритиљ мумкин (љуйида љаранг).

Улар шундай вазиятни юзага келтирадиларки, томонлардан бири амалда транспорт менежменти яъни товарнии етказиб бериш ва назорат љилиш масалаларини тњлалигича њз љњлига олади. Бу шуни билдирадики, ушбу ќолатда етказиб беришни ташкил љилишда системали ёндашувни љњллаш мумкин. Бу тизимни ташкил љилувчи бњђинлар (ташиш, ортиш-тушириш ишлари, товар захираларини бошљариш ва шу кабилар) бутун тизимни оптималлаштириш режимида амал љиладиган бир занжирнинг њзаро бођланган ва њзаро ќаракатда бњлувчи љисмлари сифатида љаралади.

Олди-сотди битимларини бажаришда логистик тизимни яратиш ва самарали фаолият књрсатишининг мажбурий шарти унда барча љатнашчилар – сотувчи, харидор, юкни ташувчи ва экспедиторнинг манфаатдорлигидир.

Товарни етказиб беришнинг базис шартларини танлашга логистик ёндашув омилларнинг кенг доирасини љамраб олиши керак. Жумладан томонларнинг етказиб берувчи ва олувчининг омборлари жойлашганлигини ќисобга олган ќолда, товарни етказиб беришнинг такомиллашганрољ ва арзонрољ схемасини љњллаш имкониятларини ќам љамраб олиши керак.Бунинг натижасида барча томонлар умуман контрактни амалга ошириш бњйича харажатларни љисљартириш тарзидаги маълум устунликларига эга бњладилар.

Энди Инкотермс – 1990 бњйича базис шартларига киритиладиган позициялардан ќар бири ХСПнинг шарќлари, бошља халљаро ќужжатлар, шунингдек, тижорат амалиётининг одатларига мувофиљ таќлил љилинади³.
ЊЗ-ЊЗИНИ ТЕКШИРИШ УЧУН САВОЛЛАР