Терминологиясы

39
леріне өте жақын əрі түсінікті болып отырады. Мұндай 
лингво-психологиялық параллельдер оған қазақ оқырманы 
жаңа терминдерді өзінің сөйлеу дағдысына ешқандай 
қиналыссыз енгізуі үшін қажет болады. Мұның үстіне, бұған 
қазақ оқырманының оқу дəстүрінің əлі жоқтығы жəне соған 
лайықты арнайы лексика жүйесінің қалыптаспай жатқаны да 
себеп болған сияқты. Жасалған əрбір термин өзінің бастапқы 
лексикалық мағынасына жақын болған сайын, ол соғұрлым 
жеңіл игеріліп, тез қабылданып жатты. Сөйтіп, осындай са-
уатты əрекет нəтижесінде оқушылар сөздің əдепкі мəні мен 
оның ғылыми мағынасы арасында болатын психологиялық 
кедергіні жеңе бастады. Сол себепті де А. Байтұрсынұлы 
терминдерін жеке-жеке тиянақты түрде талдау қажет бола-
ды. Бұл қазақ тіліндегі əрбір лингвистикалық терминдердің 
құрылымдық, мағыналық ерекшеліктерінің дəйектілігін, 
олардың жасалу көздерін анықтау үшін керек. Енді нақты 
мысалдарды тілге тиек етіп көрелік.
І. Жалпы, лингвистика терминологиясында А. Байтұрсын-
ұлы «тіл мүшелері» дегенді сөз, сөйлеу құрамы есебінде 
пайдаланады, яғни олардың бір-біріне өзара байланысты 
жиынтығы. Бұлар қазақ тұрмысындағы «мал (дене) мүше-
лері» деген ұғымға сəйкес келеді. «Мал мүшелері»деген 
алғашқы үлгі компоненттерінің құрылымдық бірлігі то-
лығымен екінші туынды жүйеге ауысады, осының нəти-
жесінде жаңа пайда болған лингвистикалық терминнің 
ешқандай өзгелігі сезілмей қалады.
«Текст» мəтін ұғымының «лингвистикалық единица» 
(жазылған бөлік емес) екені А. Байтұрсынұлына сол жиыр-
масыншы жылдардың басында-ақ белгілі болған. Ал қазіргі 
тіл білімінде «лингвистикалық единица» ретінде бертінде 
ғана қолданыла бастағанын ескерсек, А. Байтұрсынұлының 
зерттеушілік зердесі мен түйсігіне сүйсінбеу мүмкін емес. Ол 
қазіргі «лингвистикалық единица» ретінде алынып жүрген 
«текске» тепе-тең «сөйлеу» ұғымын енгізеді. Ахаң қазақ тілі 
жөніндегі талдамаларын, əуелі «сөйлеуден» тартып, содан 

40
кейін біртіндеп, оның, яғни сөйлеудің кіші бөлшектеріне 
кіріседі. Сонда сөйлеу – сөз – буын – дыбыс деген жүйе 
сақталып отырады. Сөйтіп, лингвистикалық талдаулар ірі 
тұлғадан кішкене бөлшектерге бөліп қарайтын нақты бағыт-
бағдарлама бойынша жүріп отырады. Сондай-ақ, тіл үйрету, 
оқыту процесі де осы принцип бойынша жүргізіледі. Бұл 
принцип оған тіл элементтерінің (бөлшектерінің) сөйлеу 
«текстен» дыбыс, «əріптерге» дейінгі бөлшектерін тауып, 
сипаттап беруге көмектескен.
Ал қазақ тілінің құрылымдық жүйесі əлі күнге кіші 
бөлшектен, яғни дыбыстан басталып, одан ары ірілеу 
лингвистикалық единицаларға ұластырылып сипаттала-
ды. Əйтсе де көптеген зерттеушілер назарының қазіргі 
кезде текске көбірек аударылуы тегін болмаса керек. 
Өйткені мəтін ең ірі лингвистикалық единица болып сана-
лады да, өзгелері осының компоненттері есебінде қаралады. 
Бұлардың фонетика-грамматикалық белгілерінің бəрі осы 
мəтін арқылы соның ішінде анықталады. А. Байтұрсынұлы 
өзінің барлық оқу құралдарында өзі тауып, өзі енгізген тек 
осы принципті ұстанып отырған. Сонда, қарап отырсаңыз, 
А. Байтұрсынұлының өз кезеңіндегі лингвистикалық ой-
пікірді ғана емес, көп мəселеде қазіргі қазақ тіл білімі 
өкілдерінің көбінен ілгері оза ойлап отырғанын байқаймыз.
А. Байтұрсынұлының қай еңбегін қарасаңыз да, сол 
кезде бел алып, үстемдік көрсетіп тұрған фонологиялық 
теорияға бірде-бір сілтеме жасамағаны байқалады. Соған 
қарамастан, оның фонетикалық ұғымдар жүйесін соншама 
бір зеректікпен түсініп жасауы қайран қалдырады. Қазіргі 
теория тұрғысынан қарасаңыз, мүлтіксіз жасалған бұл 
жүйені көре отырып, бұл кісі кезінде фонетика саласындағы 
лингвистикалық теория жетістіктерімен таныс болмады ма 
екен деген ойға қаласыз. Ғасыр басында фонология сала-
сында əйгілі екі бағыт (Москвалық жəне Санкт-Петербург 
мектебі) өмір кешкенін білеміз.
Біз А. Байтұрсынұлының фонетикалық мұрасына ғылы-
ми талдау жасағанда, əрине, қазіргі лингвистика талаптары 

41
тұрғысынан қараймыз. Осы тұрғыдан қарағанда, ол жасаған 
теорияның тұғыры мықты екенін көреміз. Бұған мына 
төмендегі мысалдар куə бола алады:
Буын (бір сөздің ішінде бірнеше буын болады).
Дыбыс (бір буынның ішінде бірнеше дыбыс болады). 
(Мəселен, не, же, ма, ат, аш деген сөздердің ішінде бір буын-
нан бар, мұндағы əр буында екі-үш дыбыс бар).
Таңба, қарып (дыбыс таңбасын қарып деп атаймыз, 
сондықтан жазған сөз ішінде пəлен қарып бар дейміз, 
айтқан сөз ішінде пəлен дыбыс бар дейміз). Əрине, буын 
анықтамасын қазіргі түсінігімізге дөп бере қоймағанмен, 
оның дыбыстық құрамы мен буынға бөлу жөнінде көптеген 
мысалдар келтіре отырып түсіндіруі керемет. Дыбысқа 
берілетін анықтамасы да дəл.
Дыбыс пен қарып терминдерінің аражігін əдемі ажыра-
тады. Қараңыз: «Дыбыс пен қарып екеуі екі басқа нəрсе, 
біріне-бірін қатыстырып, шатыстырмасқа тиіс. Дыбыс есті-
летін, көзге көрінбейтін нəрсе, қарып көрінетін, естілмейтін 
нəрсе» деуінен біз бұл екеуінің табиғатын айна қатесіз тани-
мыз. Басқа да түсініктемеге назар аударалық.
«Дəйекші» дегенге берілетін анықтама (бұлардан басқа 
бір көмекші белгі «дəйекші» – бар) да бұл атаудың жөнін 
білдіріп тұр.
Дауысты, дауыссыздар (дыбыстар дауысты, дауыссыз 
болады). Дауысты таңбалар, дауыссыз таңбалар (төмендегі 
сөздерді буынға бөліп, буын ішіндегі дауысты таңбалардың 
астын сызып көрсетіңдер).
Алғашқысында анықтама «диакритикалық көмекші белгі-
лер» деп үстемелетіп берілген. Жалпы, бұл екеуі, яғни диа-
критика жəне көмекші белгілер дегендер бір-біріне сино-
ним болып келеді. Осыны біле тұра А. Байтұрсынұлы бұған 
нағыз қазақша анықтама бере отырып, арабша белгіні дə-
йекше деп атайды. Сол арқылы терминнің кітаби қолда-
нысы сақталған. Бəлкім, мұның қолданыста ыңғайлылығы 
да əсер еткен болар оған. Шұбатылған емес, бір-ақ сөзбен 
өрнектелген ұғым, əрине, əлдеқайда қолайлырақ.

42
Осы ретте А.Байтұрсынұлы жасаған терминдер жүйесінің 
кестесіне назар аударалық.

жүктеу/скачать 1.84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: