Түркі академиясы халықаралық Ұйымы йүСҮП ҰЛЫҚ хас-хажиб баласағҰНИ

568
Қ.Каримов «яғни обихаети» деп ескертеді (ол орысша «живая 
вода»деген мағына береді). С.Н.Иванов орыс тіліне осылай 
аударған [6148-бәйіт]. А.Егеубаев «тірлік суы» деп берген 
[6148]. Халық аузындағы (фольклордағы) «Абылхаят (Әбілхаят) 
суы» деген фраза туралы І.Кеңесбаев мынадай түсінік береді: 
«Мифологиялық ұғым бойынша, бұл фраза мұхиттың қиыр 
шетінде терең, тұңғиық үйірім болады, мұның суын ішкен адам 
өлмейді-міс, мәңгі өмір сүреді-міс деген нанымнан туған» (...
Араб-иран тілдерінде аб деген «су» мағынасындағы, ал һаят 
деген «өмір» мағынасындағы сөз) [І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің 
фразеологиялық сөздігі. //Алматы, «Ғылым», 1977, 9-б.]. Бұл 
сөз құрамындағы -ыл (аб-ыл) араб тіліндегі меншіктілік мәнді 
білдіретін -ул артиклі болса керек). Қазіргі қазақ тіліндегі түбір 
сөздердің екінші буынында келетін ерін дауыстылары (у) езу 
дауыстыларымен алмасып отырады. Рабғузидің «Қиссас-ул-
анбия» деген шығармасында (ХІV ғ.) мынадай бір аңыз бар. 
«Хазіреті Ескендір ғұламаларды жинап сұрады: «–Ұзақ өмір 
сүрудің лажы бар ма?» – деді. Ғұламалар айтты: –Бар. Қойқап 
тауынан алыс бір жерде «Зұлмат» деген бір қараңғы жер бар, 
оның төңірегінде бір бұлақ бар. Оны «Әбілһаят» дейді. Кімде-
кім осы бұлақтың суын ішсе, қияметке дейін өлмей тірі жүреді» 
(36-қисса).
6094. Жетіген көтерілді аспан үсті, Сириус, Айғыр жаққа 
төмен түсті. Жетіген – «Жетіқарақшы» жұлдызының аты. 
Сириус, Айғыр қараңыз: 5555.
6096. ...Оқыды таңғы намаз, түндегісін. Түпнұсқа бойынша, 
бұл жерде Өгдүлмүштің екі рет намаз оқығандығы туралы айтылып 
тұр: бірі – таңғы намаз, екіншісі – түнгі намаз. С.Н.Иванов оларды 
«Алланы мадақтап және бірнеше рет қайталап оқитын ерекше 
намаз» деп түсіндіреді [6222-бәйіт]. Шынында, Өгдүлмүш екі 
түрлі намаз оқыған: бірі – әдеттегі азанда оқылатын таңғы намаз 
(памдат), екіншісі – түнде оқылатын намаз (түпнұсқада ол «вирдин 
оқыды» деп жазылған). Қ.Каримов оны («вирдини») «Алланы 
мадақтап, күнделікті айтылатын дұғаны бір немесе бірнеше 
рет қайталап оқу» деп түсіндіреді [6096-бәйіт]. А.Егеубаевтың 
түсіндіруі бойынша, «бірдін (бирдан) – белгілі жағдайларда 
оқылатын дұғалардың бірі» (6222-бәйіттің түсіндірмесі, мәтінде 

569
«біздің» деп жаңсақ жазылып кетіпті). Бұл тәржімашының 
аудармасы бойынша, Өгдүлміш тек осыны ғана, яғни бір-ақ 
намаз оқыған болып шығады (екі намаз оқығандығы туралы 
айтылмайды). Мәселенің шынына келгенде, бұл сөздің түбірі 
– вирд (бирдин емес). Ол – «түнде оқылатын дұға, Құранның 
белгілі бір үзінді бөлігі» (түнде ғана оқылады) («ДТС», 634-б.). 
Араб тілінде «вирд – часть Корана, читаемая молящимся ночью; 
краткая молитва» (Арабско-русский словарь. М., 1958, стр. 1121). 
Дастандағы «бирдін» (бирдин емес) деген сөздің соңындағы -ін 
қосымша – тәуелдік септікте тұрған табыс септігінің жалғауы. 
Вирд бес уақыт намаздан (памдат, бесін, намаздыгер, намазшам, 
құтпан) тыс оқылады, оны кейде нәпіл деп те атайды. Арабша 
нафил [-атун] орысша «(что-л. сделанное дополнительно (сверх 
обязательного)» деген ұғым береді. Дінге байланысты ол 
«дополнительная молитва» деген мағынада қолданылады.
6137. Құмыра, бір таяқ ап оянды да ...Мұндағы құмыра 
түпнұсқада «рекве» деп берілген. Ол – тұтқасы бар, шүмегі бар 
құмыраның арабша аты.
6166. Осы бәйіттен кейін дастанның мәтіні үзіліп қалған 
секілді, өйткені келесі 6167 т.б. бәйіттердің мазмұны өзнеше 
болып келеді. Дастанның орысша баспасында да осылай [6351].
6226. …Келер күні әділдіктің туатын. Түпнұсқада «Келер 
күні туралықтың туатын» деп жазылған. Қ.Каримов «туралықтың 
күні» деген тіркесті « яғни қиямет күні» деп ескертеді (қазақша 
– «қиямет қайым күні»). С.Н.Иванов «судный день» деп береді 
[6460-бәйіт]. А.Егеубаев «қиямет» деп аударады, бірақ ол бұл 
бәйіттің аудармасын басқашалау етіп келтірген: «Жаны таза адал 
қайда, ақ қайда, Қияметте адалдыққа жақ қайда!?» [6460-бәйіт]. 
Шынына келгенде, қиямет қайым күнінде адалдықты (дәлірек 
айтқанда, шындықты) жақтайтын жақ, ол – біреу-ақ: Алла тағала 
(ол туралы сұрақ қойып, анықтап жатудың, болмаса күмән 
келтіріп жатудың қажеті бола қоймас-ты). Бұл жерде әңгіме 
сол қиямет қайым күнінің (әділдік-шындық күнінің) сөз жоқ, 
туатындығы туралы және сол жолға түсіп, шындық жолын қуып 
жүрген адамдар туралы болып отыр.
6255. Ақыр заман келді, тәртәп бұзылды, Жамандарды көріп 

жүктеу/скачать 1.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: