Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Бұл оның тағдырлы ғұмырындағы ең ауыр талқы едi.

Тарих талқысы

1. Ұлттық тағдыр,

Тұлға және тарихи көзқарас

Таным талқысына салсақ: тағдырыңа сенбе, тарихқа сен, өйткенi ол бәрiн де өз орнына қояды – деген қағида жай ғана көңiл жұбату үшiн айтылған қағида.

Шындығына келсек, тағдырдың аты – тағдыр. Ол сенi ешқашанда алдамайды. Егер Жаратқанның жаратқан кәдiмгi пендесi болсаң, онда өткенiң – өттi, кешкенiң – кеттi, көрерiң – көз алдыңда. Тағдыр – маңдайыңа жазылған қыл көпiр. Жүргiң келсе де жүресiң, жүргiң келмесе де жүресiң. Оңға не солға бұрылмайсың, кейiн де шегiнбейсiң. Себебi, артыңнан өзiнiң жазмыш жолымен жүрiп келе жатқан тұлға, топ, тобыр, мүмкiн ұлт желкелеп келедi. Олар сенiң ырқыңа көнбейдi. Лықсытып белгiсiз күнге қарай iлгерi итермелейдi. Егер, мемлекет не ұлт болсаң, онда – соғысатын дұшпаныңмен соғыстың, табысатын досыңмен табыстың. Жеңдiң не жеңiлдiң. Ендi сол тағдыр талқандап немесе кемелiне келтiрiп кеткен күймен келешегiңе қадам басасың.

Тағдырдың әдiлеттiлiгi осы. Оған ешкiмнiң үкiмi жүрмейдi, оны ешкiм өзгертпейдi, өзгерте алмайды да.

Ал тарих – әдiлетсiз. Өйткенi ол сол тарихи тұжырымды қалыптастыратын көзқарасқа тiкелей кiрiптар. Адамзат тарихын және ол туралы пiкiрлердi таным талқысынан өткiзсеңiз, бiрде-бiр мемлекеттiң, бiрде- бiр тұлғаның тағдыры жазылмаған, сол туралы қөзқарастың жиынтығы баяндалған. Ал ешқандай көзқарас абсолюттiк шындықтың кепiлi бола алмайды. Ол көзқарасты күштеп, идеологиямен, ұлттық сезiммен, ұлы тектiк не державалық астамшылық пиғылымен қалыптастыруға болады және дәл осы заманға дейiн Леофоль Фон Ранке айтқандай:

«Дүние жүзiнiң тарихы – Батыстың тарихы» болып келдi.

Ешқандай ұлттың, ұлыстың, мемлекеттi, жеке тұлғаның тарихы – белгiлi бiр нысаналық идеологиялық мүддесiз хатқа түскен емес.

Ең әдiл пiкiрдiң өзi – әдiлетсiз пiкiрге қарсы айтылған уәж. Сондықтанда дәл қазiргi кезеңде өктемдiк көзқарастың үстемдiгiн жүргiзушi тарихтың өзiн әдiлеттi ғылым деп қарауға болмайды. Ол әрбiр заманның құлығына байланысты құбылып отырады.

Бұл – заңдылық.

Македонский, Цезарь, Напалеон, Петр тарихтың шығыршығын қалай шыр айналдырса, Аттила – Едiл мен Шыңғыс, Бейбарыс та дүниенi және қоғамдық құрылысты солай өзгерттi. Алдыңғылары аңыз бен даңқтың тұғырына көтерiлдi, соңғылары қарғысқа көмiлдi. Тағдыр оларды өз заманының ұлы қолбасшылары еттi, жер жаhанды жаулап алуға мүмкiндiк бердi. Қайсысының төккен қаны көп, оны ешкiм де өлшеген емес. Бiрi – бiр ұлысты, екiншi – екi ұлысты жойып жiбердi деп ешкiм де кеплдiк бермейдi. Напалеон мемлекеттiк басқару жүйесiне демократияны әкелдi, қаракөктердiң – монархияның тағын шайқалтты. Аттила – Едiл римдiк құлдық қоғамды жойды. Өзге қолбасшыларды салыстырмай-ақ қояйық, дәл осы екеуiнiң азамат тiршiлiгiне әкелген ұлы төңкерiстiң тарихи маңызы бiрдей едi деп қарағанмен де: неге бiреуi – даңқ пен дақпыртқа бөлiнген, неге екiншiсi – тағылық пен тасырлықтың қаралы киiмiн жамылған?

Тiптi, әуелде Напалеонды жек көрiнiштi етiп сайқымазақ еткен данышпан Пушкин, неге араға он жыл салып барып оны жайсаң жаhангер ретiнде шабыттана дәрiптедi? Карл Ясперс айтқандай:

Иә, Наполеон мен Аттиланың – Едiлдiң тағдыры бiр, екеуiнiң қан төге отырып басқару құрлымына, адамның рухани еркi мен бас бостандығының өлшемiне, әлеуметтiк және тектiк теңдiгiне енгiзген түбiрлi өзгерiстерi де қарайлас. Бiрақ, көркем тағдырдың талқысы ортақ болса да, тарихтың екеуiне берген бағасы керағар. Ендеше, тарихи көзқарас ешқашан да абсолюттi шындықтың иесi бола алмайды. Теңгермешiлдiк те оған өлшем емес. Тарих – тұлғаның немесе мемлекеттiң тағдыр талайын салыстырмалы түрде орнына қояр, бірақ дәл сол орын оның – тұлғаның, ұлттың мемлкеттiң өз орыны болуы неғайбыл. Үшiншi бiр шындыққа бiр табан жақындауы мүмкiн.

Тек бiр бағытты ғана бетке алып, бiр ғана ұлттың, мемлекеттiң, құрлықтың, дiни ағымның мүддесiмен қалыптсқан тарихи көзқарас – тағылымсыз, танымсыз, тағдырсыз, ең бастысы тұрлаусыз көзқарас.

Ақыл мен ойдың, ғылымның кемелiне келген қазiргi замандағы кез-келген мемлекеттiң тарихы – сол елдiң мүддесiн көздейтiн, өткеннiң оқиғасының өзiн бүгiннiң көзқарасына бейiмдеп, тiгiсi жатқызылып жазылған тарих. Бұған кез-келген тарихи оқулықты дәйек етуге болады. Мысалы, бүгiнгi Америка тарихы – Вашингтоннан басталады, бiрақ ол үндiстердiң тарихы емес. Кейiнгi үш ғасырда дүние жүзiнiң тарихы еуропалық үстемдiк тұрғысынан жазылып келедi. Бұл көзқарас исi азаматтық ортақ рухани өлшем ретiнде мойындалып, жаппай санамызға сiңiстi заңдылыққа айналды. Ал еуропалық шеңберден шалғай ұлт пен ұлыс – рухани тәуелдi, танымы жаттың көзқарасына таңылған басыбайлы топ, қосалқы зерттеу бөлшегi ретiнде қаралады. Мұндай сананы тұмандатқан кiрiптарлықтан бодан ұлтын бостандыққа жеткiзген Джавахарлал Неру сияқты данышпандар да құтыла алмаған. Дәл осындай күйдi азаматтың көркем ойының дамуына дана ретiнде үлес қосқан Мұхтар Әуезов те кешкен. Нерудiң «Индияны тану» атты кiтабындғы:

Тағдыр мен тарихтың арасындағы таным талқысы деген осы. Неру үндi ұлтын ағылшындардың отарлауынан азат ету үшiн он екi жасынан бастап күрестi. Ақыры ұлтын тәуелсiздiкке жеткiздi. тұңғыш ұлттық тұтқа болды. Соның өзiнде де өз тағдырына өзi иелiк ете алмады. Тарих оған басқаша «сыбаға» бердi. Әйтпесе, танымның талқысына салып, оның жандүниесi мен жүйкесiн психолгиялық тәуелдiлiкке әкеп тели ме? Неру даналық мәйегiнiң нәтижесiнде ғана өзiнiң жүйкесiнiң тереңiнде ұялаған еуропалық «жек көрiнiштiлiктi» – рухани тәуелдiлiк пен басыбайлылықты түсiнiп, дiни сенiм ретiнде сіңiп кеткен көзқарасты, терiс тарихи көзқарасты әшкерелеп отыр. Мұны сол ұлтының мүддесi үшiн, олардың да рухани дәрменсiздiктен құтылуы үшiн жұртқа жария еттi. Ал елiнiң азат күнiн аңсаған, сол рухани тәуелсiздiктен құтқару үшiн әлденеше рет жүрегiн жаралаған Мұхтар да мұны мойындайды. Мойындағанда да леп белгiсiн қойып тұрып мойындайды. Сол леп белгiсiнiң астында оның бүкiл етжемi болған тағдырына деген ашыну жатыр. Мұның астарында ресейдiң тұңғыш «ұлттық философы» Петр Яковлевич Чаадаевтiң:

Ешкiмге құпиясын ашпаған, бiрақ өзi серт етiп ұстанған рухани азаттығының кепiлi бұл.

Дәл осындай тексiз дүмбiлездердiң шығатынын Неру де, Әуезов те, тiптi Абылай мен Кенесары да болжаған. Әрине Қанат Қабдырахманов деген үрiмiнiң оларды үлгi тұтарын бiлген жоқ.

Ұрпақтың психологиясындағы тексiздiк – тексiз ұлттық топтың пайда болуына әкеп соқты. ХХ ғасырдың аяғында қазақ ұлтының үлкен құрамдас бөлiгi ретiнде шоғырланып шыққан бұл тобыр қазiр мемлекет басына келдi, ұлттық экономиканы қолына алды, тек ұлттық идеология ғана олар үшiн жұмбақ әрi олардың өздерiне қатты қауiп төндірiп тұр. Мұндай дәрежеге жеткен ұлттың да, ұрпақтың да тағдыры аянышты.

Талқыға түскен тағдырды тәлкекке салған – тарихи көзқарас. Ол ұлттың тағдырын шешiп бердi. Арысы – үш ғасыр, берiсi – жарты ғасыр бойы белсендi түрде жүргiзiлген, үгiт- насхат ақырында тұқыртып тынды.

Бұл саясатты бiздiң жыл қайыруымыздан 4 ғасыр бұрын қытай богдыхандары өте әккiлiкпен пайдаланып, соңында аралас неке арқылы көшпелiлер мен үйсiн мемлекетiнiң тұқымын тұздай ерітiп жiбердi. Түркi қағанатының да түбiне жеткен де сол бикештер мен битектiлер. Тексiздiктi тексiз тұқымға олардың тағдыры сиға тартты. «Орталық Азиядағы адам: жаңа нәсiл ме, әлде өлексе шата ма?» – атты мақаланы («Наука Казахстана» 1994, № 17-18) Қанат Қабдырахманов қандай көзқараспен жазды, мәселе онда емес, мәселе – соның шындығында. Бұл «арылуында» ішіндегі барлық шемен мен қоясын сыртқа шығарғаны үшін де біз оған рахмет айтуға тиіспіз. Өйткені, оңашада болмаса, топ алдында айтылмайтын ұлттың ішін жайлаған дертті жайып салып, пікір дәрежесіне көтеріп, ой салғаны да жігіттік.

Қазақ ұлтын мұндай мүсәпiр күйге түсiрiп, күйiндi еткен – әлемдiк тарихи қөзқарас. Уланған ұрпаққа өзге өрiс қалмады. Тағдырдың тезiне көндi:

Мұндай күй кешкеннен гөрi, «домбыраны тыңқылдатып, өсек соғып» жатқан бабаларымыздың тiршiлiгi әлдеқайда көш iлгерi сияқты. Ұйқысының өзi қандай! Соның өзiнде бiр паңдық жатыр емес пе. Жоқ! Бұл жалған! Жала! «Ақтабан шұбырындыға» түсiп жатқан Аблайдың заманында, «жарасын жалап өскен жаралы жолбарыс Кенесарының» (М.Әуезов) тұсында да қазақтар «домбырасын тыңқылдатып, ұйықтап» жатыр ма едi?

Арбасқан. Алысқан. Ашынған. Намыстанған. Бiрақ бiзге:

«Бұл дәуiрдiң, сол кездегi жұмбақ күнге жеткен елдiң алдында тұрған құздан, алдында тұрған қайғылы күнiнен қорқып, қобалжып тұрып, ыңыранып, күрсiнген күйiнiң... Не болса да артқа қайтар күн жоқ. Өлiмге кетсе де алға кететiн болған соң – артқы бостандық пен бiрлiк күнiне қоштасқан мерзiмнiң» – әдебиетi ғана жеттi. (М. Әуезов).

Тағдыры жеттi, тарихы жеткен жоқ. Жеткiзбеген тағы да сол тарихи көзқарас. Тарих – тарихи шындықты орнына қойып бере алмады. Өйткенi, сол дәуiрде тарихтың тегершiгiн айналдырып тұрған жаhаннамдардың (империялардың) мүддесiне бұл қайшы келетiн. Олар дүниенi ашса – алақанында, жұмса – жұдырығында ұстады. Тiптi Кенесары сияқты кектi, еркiн көкжалдардың өзiн:

Сонда, өзiнiң өмiрiн бiреудiң қолына берген елде елдiк бола ма? Дәл осы сөзге қарап, Кенесарыны да «ұйықтап жатқан» қазақтың қатарына қосамыз ба? Бұл сөздi Кенесарыға айтқызып тұрған – тағдыр. Ұлтының тағдыры. Мәмiлелiк майда тілмен амалдап тәуелсiздiкке жетудiң бiр жолы, «құдай бiр, закон басқа-дүр» дегiзiп айтқызып тұрған да сол саясат. Өйтпесе, қазақ ұлты жаратқан иемiз жаратқаннан бері жатқа телмiрiп, өмiрi мен еркiндiгiн өзiнiң қолына берiп өмiр сүрмеген. Батыр да өткен, бай да өткен, бағылан да өткен. П. Я. Чаадаев:

Ал қазақ ұлты – құл болу үшiн жаратылмаған. Еркiн ел, еңселi ер, «ел қамын ойлаған Едiгелердi» тудырған ордалы мемлекет. Оны тәуелдi етсе – тәңiр еттi, тарих солай ұйғарды, тағдыр көндiрдi. Бiрақ та азаттық рухы өлуге тиiстi емес болатын. Сонда, еркiн елге құлдық психологиясын сiңiрген кiмдер? Отаршыл тарихи көзқарас пен тағдырдың түйгiштегенi аздай, ендi «өмiрiн өзгенiң қолынан ала алмай» жүрген ұлтқа тарихтың қаралы шапанын жапты. Оның санасын өшiрдi.

Ағылшын, француз, испан, португалия, америка, қытай, немiс, орыс жұрты дүниенi бөлiске салды. Қай халықтың маңдайына өзiнiң тегiне жат қандай сор бiтсе, ол – сол өзiн отарлаған елден жабысты. Жаhаннамдар өзара олжаға ырылдасса да, тарихты жазуға келгенде дiттегендерi бiр жерден шықты. Олар нәсiлдiк үстемдiктi қалады. Ақыры ғылымда еуропалық көзқарас заң ретiнде орнықты. Ал оны қалыптастырғандардың пиғылы аяр едi. Мұны орыстың тұңғыш ұлттық философы Петр Яковлевич Чаадаев сол кезде-ақ әшкереледi. Жалған тарихи көзқарасты сiңiрушiлер туралы ол :

Естерiңiзде болсын, Чаадаев көшпелi, оларша айтқанда, бұратана жұрттың емес, Ресейдi тарихын жазушыларды айтып отыр.

Өкiнiшке орай, әлгi ғалымдардың барлығы таза орыс емес едi. Бiрақ, солардан кейiнгi тарихшылар сол қалыптастырған тарихи көзқарастан шыға алмады, солардың шырмауында қалды. Ал ол тарихшылар – «патшаның жеңiстерiн» жазу арқылы князьдық, дворяндық лауазымдар алуды, не жерге ие болып қалудан дәме етiп, сый-сияпат күткен қарапайым ғана дәбiрлер едi. Неру: «Менiң елiмнiң тарихы ағылшындардың көзiмен жазылды» – деп нақтылап жазса, оның iшiнде қазақ ұлтының тарихы орыстың емес, орысқа сiңген кiрмелердiң көзiмен жазылды. Әрине, мұның барлығы Ресей империясының мүддесi тұрғысынан баяндалды. Ал асыранды баланың кекшiл келетiнi белгiлi. Ол өзiнiң өмiрiн өкiл әке-шешесiнiң көңiлiн табуға жұмсайды. Қалайда жағынып бағады. Бұл жолда ештеңеден тайсалмайды.

Қазақтың тағдырындағы ең үлкен сордың бiрi осы. Тарихшыдан, таза қанды тарихшыдан жолы болмай-ақ қойды. Тарихтың тәлкегiнiң бiрi сол емес пе, тағдырды желкелеп әкелдi де, өзiнiң қызметшiсi еттi.

Көне «Русь пен Ұлы даланың» арасындағы хандық қақтығыстар мен қандық некелесудiң нәтижесiнде (Қанат Қабдырахманов ХХ ғасырдың жетпiсiншi жылдарында ғана жаңадан пайда болды деп отырған) шаталардың – гибридтердiң арғы «ата-бабалары» дүниеге келдi. Олардың тобы әр ғасыр сайын толқын-толқын боп толығып отырды. Келе-келе сол заманның «докторлары» шықты олар, әуелде «мүләйiмсiп, мұңлы күй кешкенiмен», кейiн самодержавиенiң қайың безiнен кептiрiлген шоқпарына, тұқыл тоқпағына айналды. Патшаның iшкi-сыртқы саясатын анықтады, бұған немiс пен голландықтарды, шведтердi, шотландтарды, италяндықтарды, тағы да толып жатқан ұлттан келiп сiңген кiрмелердi қосыңыз. Петрдiң реформатрлығының ұйытқысы да солар. Ел басқару жүйесi мен ғылымы немiстердiң, әскери құрылымдар скандинавиялықтардың, сәулет өнерi италяндықтардың ықпалына көшты. Чаадаев айтқан «немiс оқымыстыларының» қатарына бiр бүйiрден кеп Ұлы Даладан сiңген тұқымдар араласты. Олар, әрине, бетiн шығысқа қаратты. Ата жұртына ала көздене қарап, өзiнiң ата жұртының тағдырын тарихи көзқарастың талқысына салды. «Сом тұлғаланып, мойыны жуандаған» сiңбелер:

«Мен өзiмiздiң тарихи тегiмiзге орлана, кекесiнмен қарайтындарды көргенде жүрегiм қан жылайды: бiзден ешқайсымыз, тiптi сол тектен шыққандардың өзi оны (тарихи ата тегiн – Т. Ж.) құрметтейдi... Бiз үшiн ата баба рухы өлген. Қандай сорлы халықпыз!», – деп Пушкин айтқандай бұқпантайға көштi.

Бұқпантайлап жүрiп патшаның сарайына кiрiп, жылнамасын ақтарып, өзгенiң кiрiн жуды. Тарих үшiн ең қауiптi адам – тарихты өз мүддесiне бейiмдей баяндаған тарихшы, әлгi, Чаадаев көрсеткен «орта қол жазушылар, ескiнi ебедейсiз дәрiптеушiлер, дүмбiлез ақындар». Олар Ресейдiң таным тарихына құт та әкелдi, жұт та әкелдi. Ақыры зиялы қауым батысшылар мен славяншылар деген екi жiкке бөлiндi. Ол ХХ ғасырдың соңында тiптi бiтiспейтiн тарихи көзқарасқа айналды. Ал соңғы топқа жол салып бергендердiң басында тұрғандардың денi – Ұлы Даладан ауып барған не сiңген кiрмелер едi. Соның iшiнде, «Игорь жасағы туралы жырды» қолдан жазып шықты деп жүрген Мусин – Пушкиндi, Карамырзаның тұқымы – Карамзиндi, «Алтын орданың шоқынған» төресi, кейiн Аш-тархан – Астраханның губернаторы болған Татищевтi даралап айтсақ та жеткiлiктi. Орыс тарихы бұларсыз жазылмайды, жазу да мүмкi емес. Өйткенi олардың пiкiрлерi мен жылнамалары түпнұсқа ретiнде заңды түрде мойындалған. Қасиеттi жазбаның құқығымен пара-пар. Үш төрт ғасыр бойы әбден қырланып, сырланып, толықтырып, тереңдетiлiп, кемелiне келген тарихи көзқарас болып табылады.

Бiз, тегiнде түркiнiң қаны бар тұқымдардың Ресей тарихын жазып бергенiне масаттанамыз, бiрақ олардың өзiнiң «тарихи тегiне қорлана кекесiнмен қарағанына... Оны құрметтемегенiне... ата-баба рухының өлгенiне», ең бастысы, қиянат жасағанына қиналамыз.

Мусин-Пушкиннiң де, Карамзиннiң де еңбектерiне Ұлы Далаға деген қастандық рухы жоқ едi. Ал, Татишевтiң «тағы», «қарақшы», «бұратана», «қанiшер», «қарғыс атқандар», «басурмандар» деген сөздерiне намыстанбай-ақ қояйық. Бұл сөздер қазақ дегеннiң баламасы сияқты боп кеттi ғой. Ол – мәдениеттiлiктiң белгiсi, кiмнiң аузына қандай сөз түссе, ол соның өзiнiң ұсқынының бейнесi емес пе? Әрине, жеке адам емес, мемлекеттiк тарихи көзқарас тұрғысынын бағалағанда, қорлық-ақ. Бiрақ сол сөздi тарихи жазбаға падишаhтың өз қолымен жазып қоспағаны тағы да анық. Сондай-ақ:

Осы шындықты отыз жасында әшкерелеген Олжасқа бүкiл империя тарихшыларының қарақұрттай қаптап, жабыла шаққанын түсiнуге болады. Егер Татищевтiң жалғандығы шығып қалса, онда империя тарихының iрге тасы құламай ма, сөйтiп төрт ғасыр бойы жалған бояумен боялып, асқан ептiлiкпен және «мәңгiлiк қаланатындай» етiп реставрацияланған тарихтың бетi ашылып қалмай ма? Мұндай ғадет тәуелсiздiк алған соң қазақ тарихшыларының да арасынан нышан таныта бастады. «Сынықтан басқаның бәрi жұғады» деген. Сондай-ақ, «орта қол жазушылар мен дүмбiлез ақындар да, ебедейсiз ескiшiлер де» шығып жатыр. Соның бiрi, мүмкiн, бiз болармыз. Бұл да тағдыр шығар. Бiрақ бiз тағдырды тарихқа телiмеймiз, телiнген тарихи көзқарастан таза тағдырды тазалауға тырысымыз. Сондай «тазалануға» тиiстi жазбаның бiрi – Татишевтiкi. Олжас Сүлейменов барынша қаспағын қырып бергендiктен де бiз оған тоқталмаймыз. Тек, осынау тағдыр айдап патшаның дәбiрi болған Тәтiштiң тұқымының «тырысқақтығының» нәтижесiнде тексiз халық болып шыға келгенiмiз күйiндiредi. Ол бүкiл көшпелi жұртты әу бастан Русьтiң қас дұшпаны ретiнде көрсетiп қана қоймай, соны тарихи көзқарас ретiнде мықтап орнықтырып кеттi. Қанат Қабдырахманов бүгiн көргендей боп отырған «гибиридтiң» өз ұлтына көрсеткен «сый» осы.

Әрине, самодержавиенiң «кең етек, тар қолтығына кiрген» (Кенесарының сөзi) кiрмелердiң бәрiн олай жазғыруға болмайды. Олардың арасында исi азаматтық ақыл ойға, мәдениетке, ғылымға, әскери өнерге өшпес iз қалдырғандар да жеткiлiктi. Баскаков пен Гумилевтiң тiзiмiне бас ұрмай-ақ қояйық. Тек: Ресейдiң патшаларының арғы тұқымдарында қыпшақтар мен құба қыпшақтардың қандарының барлығы, «Алтын ордадан» аманатқа кеп, патша сарайынан қайтпай қалған Шағатайдың тұқымы – Чаадаевтi, Аслан-Селебидiң тұқымы – Достоевскийдi, Қарамырзаның тұқымы Карамзиндi, Орыс ханының тұқымдары – Урусовтарды, соңғы хан Ахметтiң үрiмi – Ахматова мен баласы Лев Гумилевтi, Казанның соңғы ханы Жәдiгермен бiрге шоқынғандарды – Менделеевті, Бекетовті, Шербатовты, Түргеневті, Куприн – Құлыншақовты, Ақсақовты, Темiрниязов – Тимерязовты, патшаның тағын шайқалтқан Мұқанов пен Қаракөзовтердi тiлге тиек етсек те жеткiлiктi.

Мiне, бұларды тағдыр талқыға түсiрдi. Осылардың iшiнен түркi жұртының тағдырына өшпендiлiкпен қараған Достаевский мен орыстың ойлау жүйесiн ХХ ғасырдың дәрежесiне көтерген, ХIХ ғасырдың ең данышпан, ең жұмбақ, патшаның уәзiрi болудан жиырма жасында бас тартқан Шағатайдың тұқымы – Петр Яковлевич Чаадаевтi тағдыр мен тарихи көзқарас туралы пiкiр талқысына араластыруға болады. Бiр басының қайшылығы бүкiл шығармаларындағы қайшылықтардан да асып түскен Аслан-Селебидiң (Челебидiң, түбiрi – Селе, Сәлi, Селебе би болуыда да мүмкiн) тұқиянын қозғамай-ақ қоямыз. Ал Шағатайдың, демек Шыңғыс ханның ұрпағының пiкiрлерiн ойымызды дамытудың қыл арқаннан есiлген желiсi етiп аламыз.

Оның бiр тосын себебi де бар және Чаадаев тағдыр мен тарихи көзқарас туралы пiкiрге тұлға боларлықтай тумысты, тектi тағдырдың иесi.

Ол өз тағдырын өз қолымен жасады, тарихи-философиялық көзқарасын ешкiмге бұрмалатпады, тiптi, Пушкиннiң өзiне де еркiнсуге ерiк бермедi. Грибоедовтiң «Ақылдың азабындағы» Чацкийдiң бейнесi ретiнде көрiнген қайсар тұлға Николай І мен Бенкендорфтың да ығына жүрмедi, қырын келдi. Патшаның отарлау саясаты мен басыбайлы жалған тарихи көзқарасты қалыптастыруын сынап Николайдың өзiне хат жазудан тайсалмады. Ол хатты Бенкендорф тықпалап, монархтан жасырып әлекке түстi. Бүкiл Ресейдiң бекзадалары онымен бетпе-бет келуден сескендi. Өйткенi Чаадаев Россияны және орыс ұлтын жан-тәнiмен сүйетiн, сондықтан да отанының жалған тарихпен, бiр адамның ғана еркiмен өмiр сүруiн қалаған жоқ. «Россия мәселесi», «орыс идеясы» деген ұғымды алғаш ғылыми бағыт ретiнде қалыптастырған да, Ресейдiң кешегiсi мен бүгiнгiсiн, ертеңiн ашық талқыға салған да, тұңғыш ұлттық философияның негiзiн қалаған да, ақыры патшаға да бас имей, басындырмай өмiр сүрген де Шыңғыс хан мен Шағатайдың тұқымы, нағыз отаншыл орыс Чаадаев болатын. Ол: