Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»



бет27/61
Дата13.07.2016
өлшемі3.54 Mb.
#196689
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   61

Кенесары қозғалысының біркелкі дамымағанын, көбінесе стихиялық қозғалыс болғанын да ескеру қажет. Көтеріліс он жыл бойына Қазақстаның ең маңызды аудандарының бәріне, негізгі рулардың бәріне дерлік таралды. Бірақ, бір мезгілде және біркелкі таралған жоқ, сондықтан өкімет орындары қай уақытта болса да көтерілісшілерге бөлшектеп соққы беріп отырды. Мұның өзі патша үкіметіне өте тиімді, ал көтерілісшілерге мүлде тиімсіз болды.

Бұл жөнінде мынандай екі жағдайдың зор маңызы болды: біріншіден, көтерілісшілер мал баққан көтерілісшілер еді, олардың материалдық өндірісі түгелінен малды бағып-қағу, асырау мүмкіншілігіне байланысты болды. Екіншіден, үкімет орындары Кенесары қозғалысын басқанда, негізінде көтерілісшілерді ежелден мекенденіп келген, жайылымы мол аудандардан қиырдағы, шөбі аз қуаң далаға бірте-бірте ығыстыру әдісін қолданды. Кенесары өзіне ерген қазақ руларымен амалсыздан бірте-бірте алысқа – Көкшетаудан Торғай, Ырғыз ауданына, одан Балқаш бойына шегінді, одан кейін Қытай шекарасына таялды, ақыры, Тоқпақ маңында тау арасында қаза тапты. Шегінгенде жай ғана шегінбей, ауыр ұрыстар жүргізе отырып, орасан зор шығынға, бүліншілікке ұшырай отырып шегінді.

Ақыр аяғында ол кездегі халықаралық жағдайдың өзі де көтерілісшілерге өте қолайсыз болды. Өзара байланысы аз төрт бөлшекке (Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз және сол кездің өзінде патшалы Россия қол астында болған Бөкей ордасы) бөлінген Қазақстан, қазақ халқының біртұтас мемлекет болып бірігуіне жол бермеуге тырысқан мемлекеттердің қоршауында болды.

Патшалы Россия да, Қытай да, Орта Азия хандықтары да – Хиуа, Бұхара, Қоқан – Қазақстанды әрқайсысы өзіне бағындыру үшін өзара күресті.

Кенесарының өз басының қателері де көтерілістің апатпен аяқталуына себеп болды. Сұлтандар мен билерге қарсы күресте Кенесары бейбіт отырған рулардың ауылдарына шабуыл жасады. Мәселен, 1843, 1844 және 1845 жылдарда көтеріліске қосылмағаны үшін жаппас руының ауылдарын үш дүркін қатты талқандады. Сұлтан-правительдердің билердің қармағындағы ауылдар көтеріліске болысқысы келе тұрса да, феодал-ру басылардан қорыққандықтан көтеріліске қатыса алмай отырғанын ескерместен, Кенесары бұл ауылдарға талай шабуыл жасады. Бұл феодалдар мен ру басыларды талқандап, халықты өзіне тарту орына, Кенесары талғамастан бұларды екі жағынан да шапқыншылыққа ұшыратып, халық арасында өзіне қарсы наразылық туғызды.

Кенесары қырғыздар жөнінде де сондай қателесті. Қырғыз манаптары – Орман, Жантай және басқаларының өзін қолдамағаны үшін, Кенесары сарыбағыш қырғыздарына шабуыл жасады.

Патша үкіметі орындары Ырғыз, Торғай аудандарын (кіші жүз) басып алғаннан кейін көтерілісшілерге ұлы жүздің жеріне шегінуден басқа жол қалмады. Ол кезде Қазақстанда патша үкіметі басып алмаған жер тек осы ұлы жүз болатын. Бірақ, ұлы жүздің едәуір жері Қоқан бектерінің қармағында еді, ал, Алатау қырғыздары Кенесарының ежелгі жауы Қоқан ханына бағынулы еді.

Ұлы жүзде Кенесарының негізгі ұраны – Қоқан басқыншыларына қарсы күресу болды. Кенесары қырғыздарға жазған хатында: «Мен жауласу үшін, қан төгу үшін келген жоқпын, қазақ пен қырғыздың күшін біріктіріп, оларды Қоқаннан бөліп алу, жалпы айтқанда қоқандықтардың қысымынан құтқару үшін келдім», – деді.

Кенесарының қырғыз манаптарымен келісе алмай, ақырында оларға қарсы соғысқа шығуының себебі не?

Ең алдымен, патша үкіметі орындары қазақтарды қырғыздарға айдап салып, екі арада соғыс шығарды. Ньюхаловтың генерал-майор Вишневскийге тапсырған рапорты бұған дәлел. Ол рапортта былай делінген: «Мен олардың ішіндегі ең атақты билерге: бұғы руындағы Борамбай Бекмұратов пен Айтпай Сералинге, сарыбағыш руындағы Орман Ниязбековке, солты руындағы Жанғараш Есғожинға хат жазып, олардың және орыс үкіметінің жауы – Кенесарыны құртуға үгіттедім».

Қырғыз манаптары Қоқан жағына шығып опасыздық еткені үшін Кенесары қырғыздарға қарсы жорыққа аттанады. Бірақ Кенесары қырғыздарға қарсы соғыс ашқаннан кейін сарыбағыш руындағы қырғыздардың бірсыпрасы Кенесарыға қарсы күреске шықты. Оның себебі, біріншіден, қырғыз рулары арасында тартыс күшті бола тұрса да, қырғыздың қалың бұқарасы саяси жағынан өзара бірігіп, өз мемлекетін құруға ұмтылатын еді. Бұл ниетті жүзеге асыру үшін феодалдар арасында қатты соғыстар болып келді. Бүкіл қырғыз елінің саяси билігін өз қолына алу ниеті Орман манаптың әрекетінде айқын көрінді. Орман нағыз феодалдың өзі еді. Ол үкімет билігін өз қолына алу үшін қырғыздарды саяси жағынан біріктіруге тырысты. Ол халықтың көсемі болған жоқ, бірақ оның қырғыздарды саяси жағынан біріктіруге ұмтылған әрекетіне қалың бұқара тілектес еді.

Екінші жағынан, Кенесары Қырғызстанда күрестің нағыз феодалдық әдістерін қолданды. Ол манаптардан гөрі қырғыз халқына қатал тиді. Мұның өзі Орман мен Жантайдың қырғыз халқын Кенесарыға қарсы күреске біріктіруіне жеңілдік келтірді.

Кенесарының көтерілісі жеңілді. Алайда қазақ халқының ұлт азаттығы күресінің тарихында бұл көтеріліс ерекше үлкен орын алады.

Кенесарының көтерілісі ХІХ ғасырдағы Қазақстанды тегісінен дерлік қамтыған ең үлкен және ең ұзаққа созылған көтеріліс болды.

Отаршылдыққа қарсы азаттық көтеріліс болғандықтан қазақ халқының тарихында бұл көтерілістің прогресшілдік маңызы бар. Бұл көтеріліс қалың бұқараға саяси тәрбие берудің зор мектебі болды. Кейінгі, ХІХ ғасырдың 50 – 60 жылдарындағы көтерілістер осы Кенесары көтерілісі негізінде етек алып ұлғайды.

В.И.Ленин былай деп жазды: «Қалың бұқараның шын мәніндегі тәрбиесін еш уақытта қалың бұқараның өзінің дербес саяси күресінен, әсіресе революциялық күресінен бөлектеуге болмайды. Қаналудағы тапты тек күрес қана тәрбиелейді, тек күрес қана оның күшіне жол ашып, оның дүниетану көзқарасын кеңейтеді, оның қабілетін арттырып, оның тілегін айқындайды» (Шығармалары, ІІ том, 7-бет).

Кенесарының көтерілісі, өзінің туған елінің бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға бел байлаған бостандық сүйгіш қазақ халқының жауға қарсы тррарлық орасан мол күші бар екенін көрсетті.

Кенесарының қойған саяси талаптары тұрғысынан қарағанда да бұл көтерілістің прогресшілдік маңызы болды. Өйткені, Кенесары қазақ рулары арасындағы талас-тартысты, феодалдық бытыраңқылықты жойып, бір орталыққа бағынатын біртұтас мемлекет құруға тырысты.

Патша үкіметіне, Орта Азия хандықтарына талай рет қатты соққы берген бұл көтерілістің барысында қазақ халқы өзінің орасан зор мүмкіншіліктері бар екенін айқын түсінді», – деп жазылған.

Мұндай батыл мақаласы үшін автор Орталық Комитеттің тапапынан қатаң ескерту алды. Бұған ілесе зиялылар қауымының етегін өрт шалды, бірақ, қаулап кете алмады. «Дәрігерлердің ісі» деген науқан көтеріліп, Сталиннің ең сенімді серігі Ждановтың өзіне халық жауы ретінде күдіктене бастағнда (одан оны өлім ғана құтқарды), халықаралық шпиондарды әшкерелеу мемлекеттің ішіне ойранын сала бастады.

Жалпы қазақстандағы «ұлтшылдық пен ұлт тарихын бұрмалау және Кенесарының реакциялық қозғалысы» туралы мәселенің ушығуының түпкі тамыры тереңде жатыр еді және мұндай «жазалау зұлпұхарының қазақ мәдениеті мен ғылымынының желкесіне төнгеніне» алты жылдан асқан болатын. Сондықтан осынау қатерлі кезеңнің «тарихи алғышарттарын» Е.Бекмахановтың шәкірті, осы мәселе жөнінде жылдап пікір алысқан тарих ғылымының докторы, профессор Ә.Тәкеновтің паймдауымен баяндауды жөн көрдік. Тарихты – тарихшыдан артық ешкім түсіндіріп бере алмаса керек.

Ә.Тәкенов: «Сондықтан партиялық идеологтар тарих ғылымын қатаң бақылауға алды. Ал өмір талабы идеологияның ырқына көнбей жатты. 1941 жылдың қысында Алматыға бір топ эвакуацияланған орыс ғалымдарының келуі бұдан бұрын оқу-ағарту халық комиссариаты белгілеген Қазақстан тарихын жазу ісін тездетті. Бұл істің бас-аяғында комиссариаттың қызметкері, 1937 жылы Воронеж педагогтік институтын бітірген, жас тарихшы Ермұқан Бекмаханов жүрді. ҚК(б)П Орталық Комитеті соғыс жағдайында тарихтың патриоттық тәрбие берудегі рөлін ескере келе мақұлдау жасап, академик Панкратова және Орталық Комитеттің идеология жөніндегі хатшысы Мұхамеджан Әбдіхалықов «Қазақ ССР тарихының» редакторы болып бекіді. Оны жазуға Греков, Дружинин, Вяткин, Кучкин, Зутис, Миллер, Лурье сияқты орыс ғалымдары атсалысты. Қазақстандықтардан Әуезов, Марғұлан, Покровский, Мұқанов, Мүсірепов, Исмаилов, Кенжебаев қатысты. Тез қарқынмен жазылған қазақ тарихы ерте дүниеден сол кезге дейінгі уақытты қамтыған еліміздің тұңғыш тарихы еді. Оны оқырмандар да үлкен ықыласпен қабылдады. Солардың бірі – Бауыржан Момышұлы бұл кітапты Панкратовадан алып, пікір айтып, жанашырлық көрсеткен екен. Өз халқының тарихын оқу қай қазаққа да баға жетпес қуаныш емес пе?



Бір ескеретін жай, бұл «егемен Кеңес республикаларының» ішінде жеке республика тарихына арналған тұңғыш кітап екен. Бірақ тап осы жай кейбіреулерге күдік туғызса керек. Кітап Сталиндік сыйлыққа ұсынылып, алғашқы сараптан өтіп, мәселе түпкілікті шешілер кезде бұған сенімсіздікпен караған КСРО Ғылым академиясының корреспондент мүшесі А.И.Яковлев болды. Бұл кісі Кеңес тарихының негізін салушылар: КСРО тарихының оқулығын жазған Панкратова, Тарих институтының директоры академик Греков, академик Дружинин, «Қазақ ССР тарихы очеркінің» авторы, қазақ тарихының маманы Вяткинге немесе бүкіл қазақ ғылымының қаймақтарына – Әуезов пен Марғұланға қарсы шығатындай қазақ тарихының маманы да емес екен Әңгіме білуде емес, бұл сыншының саяси көзқарасында болып шығады. Оған кітаптың әр жеріндегі он шақты беті, дәлірек айтсақ авторлардың тұжырымдамасы ұнамайды. Мысалы, Яковлев «мемлекеттік теория» тұрғысынан патшалық Ресей оның құрамына кірген (жаулап алынған) халықтар үшін прогресс, мәдениет әкелді, сондықтан оған қарсы күресу реакциялық сипатта болды деп түсіндіреді. Әрине орыс патшаларын дәріптеген сталиндік көзқарасқа бұл тезис сайма-сай келіп тұр. КСРО тарихы оқулығы туралы: «Орыс мектептерінің барлық окулықтары орыс ұлттық оқулығы болуы тиіс. Бұл мазмұнға тағы 100 халықтың мүддесін сиғызуға болмайды»,– деуі Яковлевтің республикалар тарихына қарсы позициясын айқындай түседі. 1944 жылы айтылған бұл пікір тек 1988 жылы белгілі болды (Письма Анны Михайловны Панкратовой. – «Вопросы истории», 1988, № 11, 54-79-бетте).

Бұл пікірге «Қазақ ССР тарихы» авторлары қарсылық білдіріп, Панкратова кеңес халықтары тарихындағы азаттық күресті қолдайды. Ғалымның талап етуімен 1944 жылы БК(б)П Орталық Комитеті 29 мамыр мен. 8.маусымның аралығында 5 рет көрнекті совет тарихшыларының кеңесін өткізеді. Текетірес сонда басталады. Яковлев пен Бушуевқа қарсы шыққан Панкратова, Греков, Державин «Қазақ ССР тарихы» тұжырымдамаларын қорғайды. Кеңес нәтижесіз өткендіктен Панкратова Орталық Комитет хатшысы ІЦербаковқа жазған ресми хатында, Яковлевтің пікірі ұлттық-отарлық саясат мәселелеріндегі марксизм-ленинизм негіздеріне сай келмейтіндігін, сондықтан «Қазақ ССР тарихын» нақты талқылауды талап етеді. Интернационалист ғалым бұл мәселе Қазақстан үшін маңызды, өйткені бұл: «Қазақтардың ұлттық сезіміне ауыр тиеді»,– дегені есте қаларлық оқиға, шын жанашырлық. Кеңестік империяның идеологтары «қазақтың ұлттық сезімі» (сол сияқты басқа ұлттардың) туралы сөз қозғап көрген емес. Тек «ұлы орыстық ұлттық сезім» немесе «ұлттық мақтаныш» хақында ғана айтуға жол берілетін (мысалы «орыс орманы», «орыс қысы», «орыс аспаны», «орыс даласы» деген сияқты тіркестер осының көрінісі). Басқа халықтардың ұлттық сезімі кеңестік патриотизммен шектелуі тиіс болатын. Кеңестік идеологтар «ұлтшылдыққа» қарсы күреспен ауызданғандықтан, ұлттық тарихты оқу ұлтшылдықты туғызады деп қорқатын. Соғыс жағдайында ұлттарға қысым жасау (депортация) саясаты да осы «ұлтшылдықпен» күрес ретінде жүргізілді. Ұлтшылдықтан қысымшылық көрмеген тек орыс халқы. Ал «ұлыдержавалық шовинизм» тек «шовинизм» болып айтылса да, нақты шовинистер «табылмады». Басты жау ұлтшылдық болып айқындалды.

Осы тұрғыдан алғанда 1945 жылы «Большевик» журналында қазақ тарихына еш қатысы жоқ М.Морозов дегеннің «Қазақ ССР тарихына» берген рецензиясы әлдекімдердің қолтығына су бүріккендей болды. Оның үстіне рецензия авторы 1944 жылғы Орталық Комитет өткізген кеңесте айтылған теріс пікірлерді теріп жазған партаппарат қызметкері болып шықты. «Большевик» Орталық Комитет органы емес пе? Сөйтіп, Кеңесте Орталық Комитет хатшылары Щербаков, Андреев, Маленьков жұмған ауыздарын ашпағанымен мына рецензия Орталық Комитет пікірі сияқты қабылданғаны шүбәсіз. Бұл арада Яковлев пен Морозовты да жамандай бермейік, басты кейіпкерлер олардан да жоғары лауазымды адамдар болып шықты. 1944 жылғы Кеңестің алдында Андреев, Маленков, Щербаковтардың атына хат түскен екен. Хат:«Кейбір кеңес тарихшыларының еңбектеріндегі күрделі кемшіліктер мен антилениндік қателіктер туралы» деп аталып, оған Орталық Комитеттің үгіт-насихат бөлімін меңгерушісі Г.Ф.Александров, оның орынбасары П.Н. Федосеев, «Правданың» бас редакторы П.Н.Н.Н.Поспелов қол қойғаны кейін мәлім болды («Вопросы истории», 1991, № 1,188 – 205 беттер. 48).

Бұл хаттың «ұлтшылдық» қателіктерге арналған бөлімінде негізінен «Қазақ ССР тарихына» көңіл аударылыпты. Авторлар ұлт мәселесі жөніндегі сталиндік ережелерді түсінбепті, сталиндік тұжырымдар бойынша Ресейге басқа халықтардың қосылуы, тіпті күшпен қосылуының өзі «залалы шамалы», ал ол халықтарды, мысалы Грузияны – Персия, Украинаны – Польша жаулап алған болса, мұндай альтернатива «үлкен залал» болған болар еді. Бұған қарасақ бұрын отаршылдықты – «үлкен залал» деп келгеніміз қате болып шығады. Бұл орыс отаршылдығын жұмсарту, жақтау іспетті.

Бұл ресми пікірді Морозовтың рецензиясынан кейін ҚК(б) партиясы Орталық Комитетінің 1945 жылғы 14 тамыздағы «Қазақ ССР тарихының» екінші басылымын дайындау туралы» қаулысы қолдады. Қаулының авторлары Қазақстанның – төңкеріске дейінгі дәуірін сынға алды. Ол кезең әлеуметтік-экономикалық даму, тап күресі тарихы тұрғысынан емес, қазақтардың тәуелсіздік үшін күресінің тарихы болып жазылған деп жазғырды. Қазақ сұлтандарының тонаушылық жорықтары мен (Қаратай сұлтан) шынайы ұлт-азаттық қозғалысты шатастыруға болмайды деп көрсетілді. «Қазақ ССР тарихында» халықтың санасында ұлттық қаһарманы болып келген Едігені мадақтаған деген орынсыз сын да айтылды. Кенесары туралы оған берілген баға «біржақты, бұл қозғалыстың ішкі қайшылықтары ескерілмеген» деген де ескерту жазылды. Бұл қаулының жайсыз салдары аз болмады. Ең бастысы, қазақ халқы тарихындағы оның ұлттық санасын оятатын қаһармандар қайта сынға түсуіне жол ашылды. Осы қаулыдан аттай бір жыл бұрын партия хатшысы Ж.Шаяхметов (Сталинге еліктеп) майдандағы қазақ жауынгерлерін олардың батыр бабалары – Абылай, Сырым, Исатай, Махамбет, Кенесары, Наурызбай – аруағымен рухтануға шақырған еді (Қазақ халқының жауынгерлік дәстүрі. «Социалистік Қазақстан», 1944, 18.VШ.).

Кейін бірінші хатшыға бұл сөздерінен тануға тура келді. 1945 жылғы қаулы халқымыздың соғыс кезінде ояна бастаған ұлттық, тарихи санасына нұқсан келтіргенін алдағы оқиғалар дәлелдейді.

Ұлтшылдықпен күрес науқанының отына түскен талантты тарихшымыз Ермұқан Бекмаханов болды. Оның бірнеше себептері бар. «Қазақ ССР тарихының» дау туғызған Кенесары көтерілісі тарауын жазу Бекмахановқа тапсырылған еді. Ал 1943 жылы 28-маусымда ол «Қазақтардың Кенесары Қасымов бастаған азаттық күресі (1837-1847)» тақырыбында Мәскеудің Тарих институтында кандидаттық диссертация қорғады. Іле-шала бұл мәселені кеңейтіп, 1946 жылы 31 жасар ғалым «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында» деген монографиясы бойынша докторлық диссертация қорғады. Бұл еңбегі 1947 жылы М.П.Вяткиннің редакциясымен Алматыда жарық көрді. Кітаптың бір бөлігі Кенесары қозғалысын қамтиды. 1946 жылы Бекмаханов Қазақстан Ғылым академиясы Тарих, археология және этнография институтының директоры С.С.В.Юшковтың орынбасарлығына тағайындалды.

Осының бәрі, жас ғалымның зор табыстары, кейбір күншілдерге шаншудай тиді». Бұрынғы «Қазақ ССР тарихына» байланысты сын пікірдің енді тікелей жалғыз Бекмахановқа ауысуына мүмкіншілік туды. Тактикалық жағынан бір адамға ауыз салу бүкіл авторлар ұжымымен алысудан оңайырақ емес пе? Елдегі идеологиялық ахуал да Қазақстанда тағы да ұлтшылдыққа қарсы науқан ашуға сәтті болған еді.

Бұл науқандар қазақ топырағында жаңғырып, негізінен ескі феодалдық қоғамды дәріптеуге буржуазияшыл ұлтшылдыққа қарсы күресуге келіп бір-ақ тірелді. Осы бағытта ҚК(б)П Орталық Комитетінің 1947 жылғы 21 қаңтардағы «Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институты жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» қаулысының негативтік рөлі зор болды. Дарынды зиялы қауым негізгі нысанаға алынып, көрінген белсенді ғалымсымақ топырақ шаша алатындай олар қорғансыз жағдайда қалды. М. Әуезов, Ғ.Мұстафин, С.Аманжолов, Ғ.Мүсірепов, Е.Исмаилов, Қ.Жұмалиев, М.Балақаев, Н.Сауранбаев, А.Жұбанов сияқты ғалымдар сынға алынып, аяусыз талқыға түсті, қызметтерінен қуылды немесе саяси айыпталушы ретінде сотталды. Бұл дүрмек тарихшылардың да берекесін алып, дегбірін кетірді, 1947 жылы 5 наурызда М.Ақынжанов пен Ә.Тұрсынбаев «Казахстанская правда» газетіне «Профессор Маргулан извращает историю» деген мақаласында оны «пантюркист», орыс және қазақ халықтары достығының тамырын «қопарушы» деп айыптады. Тарих институтының сессиясында сол жылы мамыр айында Х.Г.Х.Ғ.Айдарова «Қазақстан тарихы мәселелеріндегі ұлтшылдық бұрмалаушылық» тақырыпта баяндама жасады. Мұндай сынау, орынсыз саяси кінә тағу ғалымдардың азаматтық арын таптап, сағын сындырудан басқа еш нәтиже бермеді. Ал бұл дарынсыз күншілдерге ғана жол ашты. Кадрлар жоғары оқу орындарынан да қуыла бастады. Ә.Қоңыратбаев, Қ,Жұмалиев, М.Әуезов, Т.Нұртазин, Е.Исмаилов, М.Балақаев университеттен шығарылды. «Идеологиялық айқаста» ғылымға қатысы жоқ партократтар жөнсіз белсенділік байқатты. Мысалы, Алматы қалалық парткомының хатшысы Т.Ысқақов ҚазМУ-дің орта ғасыр тарихының оқытушысы Я.Д.Серовайскийді шетел тарихшыларының еңбегін пайдаланғаны үшін сынады. ҚК(б)П Орталық Комитеті идеология бөлімін басқарушы И.П.Храмков БК(б) П Орталық Комитетіне «түзету» жасап, тек Батысқа бас игені үшін емес, Шығысқа бас игендерді (әрине, қазақтарды) да айыптауға шақырды. Осындай өрескелдікті сезген Ж.Шаяхметов 1948 жылы наурызда ҚК(б)П Орталық Комитетінің Пленумында:«Өткеннің бәрін жамандай беруге болмас»,– деп тоқтау айтуға мәжбүр болды. Дегенмен, саяси науқанды тоқтатпақ түгіл, одан өзі де шыға алмады.

1948 жылы 31 қаңтарда «Лениншіл жас» газетінде М.Ақынжанов пен Т. Т.Шойынбаевтың «Саяси қате, ғылыми құнсыз кітап» деген сыни мақаласы жарияланды. Осыған байланысты Ж.Шаяхметов М.Сусловқа өтініш жасап, осы сұраныс бойынша КСРО ҒА Тарих институты 28-ақпанда Бекмахановтың монографиясын талқылады. Дискуссияның негізі – Ақынжанов пен Т.Шойынбаевтың рецензиясы болды. Оларға талқылауда бірінші болып сөз алған X.Х.Ғ.Айдарова қосылды. Олар Бекмахановқа буржуазияшыл-ұлтшыл деген айып тағумен шектелді. Бірақ С.С.В.Юшковтан басқа пікірталасқа қатысушылар автордың тұжырымдамасын қолдап шықты. Н.Дружинин: «Қазақстанның мәдени дәрежесі Ресейден төмен болды екен деп, оның қозғалысын прогресшіл сипаттан айыру заңсыз»,– деп көрсетті.

«Егер Х.Ғ.Айдароваға ілессек, индустардың ағылшындарға қарсы қозғалысы реакцияшыл болғаны да»,– деп кекетті, А.Кучкин: Х.Ғ.Айдарованың әрекеті дәлелсіз, бұл Бекмахановтың желкесін қию талабы екенін ашық айтты. С.С.В.Юшковтың Бекмахановпен өз арасындағы кикілжіңнің салдарынан арасы ашылумен бірге ол жаңа саяси коньюктураны тез сезгенін байқатты. Ол Бекмахановты докторлық диссертациясына берген оң бағасынан тайқып, енді «жаңа көзқарас керек» деп есептеді. 1948 жылы маусым айында Қазақстан Ғылым академиясында өткен пікірталас та Бекмахановты буржуазияшыл ұлтшыл деп айыптауға бармады. ҚК(б)П Орталық Комитетінің Г.Боранбаев басқарған комиссиясының: Бекмахановтың саяси қателігі, оның партиялық мәселесін қарау туралы ұсыныстары да әзірше қолдау таппады. Бекмаханов тарихшы Рязановтың архивтегі қолжазбасын пайдаланыпты – деген арыздың дәлелсіздігін Дружининнің сарабы айқындады. Бекмаханов финанс тәртібін бұзды деген айыптау да анықталмады.

1948 жылы 16-желтоқсанда КСРО Жазушылар одағындағы өзінің баяндамасында одақ хатшысы Б.Горбатов ойламаған жерден саяси мәселеге ауысып: Кенесары қозғалысы «орыстарды қазақ даласынан қууға бағытталды, ал Бекмаханов сол Кенесарыны барынша дәріптейді – деген өкпе-наз айтады. Осыдан сескенген Кеңесбаев, Покровский, Бәйішев «Қазақ ССР тарихының» дайындалап жатқан екінші басылымында Кенесары қозғалысын қалай бағалау туралы Ж. Шаяхметовтен «принципті нұсқау» сұрап, хат жазды. I.Омаровтың араласуымен Ж.Шаяхметов Кенесары қозғалысы:«XIX ғасырдағы қазақ халқының ең көлемді ұлт-азаттық қозғалысы болды»,– деп бағалап, бұл көзқарас 1949 жылғы «Қазақ ССР тарихының» I.Омаров пен А.Панкратова редакциялаған екі басылымындағы Бекмаханов жазған тарауға енеді. I.Омаровтың байсалды позициясы Қ.Шариповтың «Вопросы истории» журналында (1949, №4) «По марксистки освещать историю Казахстана» (ол Қазақстанда партия газеттері мен «Большевик Казахстана» журналында қайта басылды) жарияланған мақаласынан да байқалады. Рецензент Кенесары қозғалысына байланысты Бекмахановтың монографиясындағы кейбір кемшіліктерді айта тұра, қозғалыстың халықтық сипатын мойындайды. Бұл сынды автордың өзі де қабылдайды. Ал М.П.Кимнің рецензиясы Панкратоваға ұнамайды. Бұл туралы ол 1949 жылы 11 қазанда I.Омаровқа жолдаған хатында: «Тарихшылар арасында болған тарихи шындыққа кереғар, қалайда қазақ халқының тарихын төмендетуге тырысушылық орын алуда. Неге грузин патшалары мен өзбек хандары ұқсас тарихи жағдайда прогресшіл қайраткер болып есептелуі керек те, ал қазақтар Абылайды немесе Кенесары Қасымұлын қаралауы тиіс екенін мүлде түсіне алмаймын»,– деп (Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, І.Омаров қоры.) жазыпты.

1950-ші жылы 21-ақпандағы ҚК(б)П Орталық Комитетінің «Қазақстандағы тарих ғылымының жайы және міндеттері туралы» қаулысында да мәселе орнықты сын-пікірлер айтумен шектелген. Мысалы, кеңес дәуіріне көңіл аз бөлінеді, Бекмаханов кейбір қателіктер жіберді деген сияқты ескертулер болмаса, тарихшыларға саяси айып тағылмайды. Бірақ идеологиялық күрес басылмаған еді. Дабыл орталықтан қағылды.

50-ші жылы 26-желтоқсанда «Правда» газетінің «Қазақстан тарихы мәселелері маркстік-лениндік тұрғыдан зерттелсін» деген мақаласы қазақ тарихшыларын, оған қоса басқа қоғамдық ғылымдар саласында қуғын-сүргіннің бастамасы болды. Мақала авторлары ғалымдар арасында негізінен Бекмахановтың монографиясын талдау кезінде көзге түскен ортақол тарихшылар болатын (Т.Т.Шойынбаев, X.Х.Ғ.Айдарова, А.Якунин). Соған қарағанда бұларды қолдаушы белгісіз бір күш балса керек. Осылайша партия органы өз беделін пайдаланып, саяси науқанды ашты: «Мақала авторларының, Бекмахановтың «қателіктерін» Мәскеу мен Алматы ғалымдары ашпады. Енді ол қателіктер «Қазақ ССР тарихының» екінші басылымына кірді»,– деген қатал тұжырымдары бұл «қатардағы» тарихшылардың үлкен беделді пайдаланғанын дәлелдейді.

Сыншылар пікірталастар кезіндегі ойларын қайталаудан әрі аспаса да «Правда» төменгі сөздерді ірі әріптермен беріпті. «Барлық тарихи деректер Кенесары қозғалысы революцияшыл да, прогресшіл де болмағанын баяндайды. Бұл қазақ халқын кері, патриархалдық-феодалдық тіректің бекуіне, ортағасырлық хандық өкіметтің қайта орнауына, Қазақстанның Ресейден және ұлы орыс халқынан қолүзуіне әкелген реакцияшыл қозғалыс болды»,– деген («Правда», 1950, 26- желтоқсан) .шегелеп айтылған сөздер тікелей нұсқау іспетті әсер етті, солай болды да, «Правда» бұдан әрі тарихты «бұрмалаушы», марксизм-ленинизмнің ғылыми позициясынан ауытқушы, тарихи оқиғаларда буржуазияшыл-ұлтшылдық тұрғыдан бағалаушы Бекмаханов деп қорытындылаған».

«Правда» газетінің 1950 жылғы 26 желтоқсанында шыққан аты шулы мақаласы ерекше қарқын берді. Өйткені бұл жеке басылым мен жекелеген адамдардың жеке адамға немесе оның ғылыми көзқарасына қарсы пікір емес, дүниенің тұтқасын ұстап тұрған қызыл империя өздері насихаттаған «халықтар достығын» қарауындағы халықтың зиялы өкілдерін «халық жауы» ретінде көзін жою арқылы күшпен, үреймен, тіпті, «коммунистік колонизаторлықпен», коммунистік шовинизммен орнату саясаты еді. Ал мұны жүзеге асыру үшін Украинаны, Қазақстанды, Татарстанды таңдап алды. Қазақстанға БК(б)П Орталық Комитетінің үгіт-насихат бөлімі және оның жауынгері «Правда» газеті төрт-бес жыл қатарынан табанды түрде жұмыс істегені архив құжаттары арқылы дәлелденіп отыр. Соның ішінде ұлттық мамандардың ұясы ұлттық ғылыми ойдың мәйегі енді ұйып келе жатқан Ғылым Академиясы мен жоғары оқу орындарындағы ғалымдардың ұлттық тарихи көзқарасының қалыптасып, ғылыми тұрғыдан бекіп қалмауы үшін іріткі салуды мақсат етті. БК(б)П Орталық Комитеті тарапынан жүргізілген жазалау жұмыстарына дайындықтың қалай жүргенін түсіндіру үшін қысқаша шолу жасай кетеміз.



1950 мамыр-маусым айларында БК(б)П Орталық Комитетінің үгіт-насихат бөлімі нұсқаушылары П.Апостолов, Б.Н.Митрейкина және партия, кәсіподақ және комсомол ұйымдары бөлімінің нұсқаушысы А.Петровский «ССР Ғылым Академиясындағы саяси көзқарасы жат мамандармен нығыздала толтырылғаны» туралы «Правданың» Алматыдағы тілшісі Черниченко мен Т.Шойынбаев ұйымдастырған арызды тексеру үшін Қазақстанға келді. Олар өздерінің «әшкерелеуші қорытындысын» 1950 жылы 29 маусым күні БК(б)П Орталық Комитетінің хатшысы Г.М.Мальенковқа жолдады. Онда академияға қарасты барлық мекемелер тексерілді. Черниченко мен Т.Шойынбаевтің ықпалының күшті және тексеруге тікелей ықпал жасағанын комиссияның Академияны қаралауды Е.Бекмаханов пен Кенесары қоғалысына қатысты айыптау мен жер аударылудан қайтып келген «халық жауларының» қызметін анықтаудан бастағанынан-ақ аңғаруға болады. Біз қоғамтану, оның ішінде тарих пен әдебиетке қатысты тұжырымдарға қысқаша ғана тоқталамыз. Онда:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   61




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет