Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

Бұл кеңестің басты мақсаты «Алашордашылардың» атын өшіре отырып, сонда айтылған пікірлерді тасқақяша қағыстырып, болашақ алашордашыларды, яғни, «барған сайын шиеленісе түсетін таптық күрестің барысында» алдағы уақытта анықталуға тиісті алашордашылардың үшінші толқынының тізімін жасау үшін құрылған сияқты әсер қалдырады. Өйткені осы келеңсіз келеге қатысқандардың барлығы да төрт жылдан соң «алаш идеясын жүзеге асыру үшін құрылған астыртын ұйымның мүшесі, жапонияның барлау қызметінің агенті» болып шыға келді. Ал төрт жыл өткен соң Мирзоянның өзін де ажал сыбағасы күтіп тұрды. Жеме-жемге келгенде бұл Мұхтар Әуезовтің де үстінен жүргізілген саяси сот еді. Қалайда сол күндері жаны кеудесіне қонақтамай зуылдап жүргені анық еді.

Сондай қысылтаяң шақта тұңғыш рет басқалармен тең дәрежеде тұңғыш рет жазушы ретінде интервью берді. Ол «Мен не жазып жатырмын» деген атпен «Казахстанская правда» газетінің 1934 жылғы 8 қаңтардағы санында жарияланды. Жай ғана кезекті интервью емес, үлкен саяси мәні бар, жазушылардың жетістіктерін халық алдында паш ету үшін арнайы ұйымдастырған қос беттің ортасынан ойып орын берілуі де көңілді тоғайтатындай кәдімгідей елеулі оқиға болатын.

Ол тұста кез-келген жағымды-жағымсыз құбылыстар туралы барша жұрт еститіндей етіп «айқайлап айту», «бадырайта көрсету» салты орныққан, санаға сіңген үгіт-насихат тәсілі еді. Ешкім де сыбырламайтын. Ымдау, өзара күбірлесу – қоғамдық орындарда жат мінезге саналатын. Сөйлейсің бе – даусың қарлықса да айғайлап бақ. Үгітші, насихатшы екенсің – ең бірінші, сөйлей біл. Өзіңді-өзің көрсете біл. Өзгенің назарын өзіңе аудар. Жеңістер мен жетістіктерді дер кезінде бар дауыспен айт. Баспасөз бетінде де күн сайын сондай рапорттар үздіксіз басылып жатты. М.Әуезовтің де соған бірте-бірте бойын үйретуіне тура келді. Жаңа жыл күндерінде өнер қайраткерлерінің шығармашылық жеңісімен қалың қауымды таныстыруды көздеген «Казахстанская правда» газетінің редакциясы әдебиетшілерге қос бет арнады. Ол бет «Біздің творчестволық жоспарымыз туралы» деген атпен берілген бір топ жазушының Қазақстан КП (б) Орталық Комитетінің бірінші секретары Л. И. Мирзоянға жолдаған рапортымен ашылды. Онда социалистік өнердің қарыштап алға басқандығы өршіл үнмен баяндала келіп:

Осы жолдардағы айтылған пікірлердің барлығы да нағыз шындық еді. РАПП-тың тұсындағы жіктелушілік, жалаң әлеуметшілдік, жалған даурықпалар қазақ әдебиетінде, тіпті, мұқым өнер саласында Орталық Комитеттің қаулысынан кейін де тоқталмады. Бұрынғы бірінші хатшы Голощекиннің онымен айналысуға зауқы да соққан жоқ, мән де бермеді. Республикадағы ашаршылықтың тауқыметі де салқынын тигізді. Ал Левон Исаевич Мирзоянды халықтың «Мырзажан» – деп еркелете, жақсы көре атауы тегін емес еді. Ол – ел өміріне де, өнерге де жылы сәуле, шуақты жақсылық әкелді. Жазушылардың жаңа басшылыққа халық атынан ризашылық білдіруі заңды болатын. Хат, сол жылдарға тән социалистік құрылысқа кедергі келтірген жауларды әшкерелейтін леппен:

Мұхтар осы рапортта жазушы ретінде бірінші рет қатарға ілікті. 1934 жылы 27 мамыр күні жаңадан құрылған Кеңес жазушылар одағының қабылдау комиссиясының төрағасы С.Сейфуллиннің жүргізуімен алғашқы отырысы өтті. Онда:

Бұл шешім оның осыдан кейінгі тағдырында шешуші орын алды. Тығырыққа тірелгенде – тыныс берді, қатерден де құтқарды. Әлемдік кеңістікке жол ашты. Шынымен де бұрынғы саяқ қалатын сенімсіздіктен арылғаны ма? Әлде, С.Мұқановтың «Есею жылдарындағы» естелігінде айтылғанындай, қуғын-сүргіннің алғашқы құрбандарын естігенде:

деп есінен танып қалған М,Горький бастатқан зиялы қауымның есін жиғызудың, жұбатудың айла-шарғысы ма?

Бара-бара қол қою да М.Әуезов үшін үйреншікті әдетке айналды. Алғашқы мадақты да ести бастады.

«Жақсы кітап, жақсы спектакль – оқушыны өзі-ақ табады. Бірақ сол шығарманы жасау керек. Оған керекті күш пен талант бізде бар. Бірақ күшке сенбеушілікті тастаңдар. Біріккен күшпен, берік сеніммен партия көрсетіп отырған жолменен алға басыңдар... Халықтың қуанышын тұсауға болмайды»,– деген Л. И. Мирзоянның сөзі «қуанышты қайрат бітірді, жаңа тарихқа мұрындық болды» (М.Әуезов).

Ортақ мақсат жолында – өзара «өкпелерін де» ұмытты. Сол екпінмен «Хан Кене» де сахнаға жол тартты. Өкінішке орай, салтанатқа емес, талқы мен табаға жол тартты («Хан Кене» трагедиясына қатысты барлық идеологиялық қысым «Бесігіңді түзе!..» атты монографияда дербес қамтылғандықтан да бұл арада тоқталмаймыз).

Осы бір сенімсіздік көптеген тәжірибелі жазушылардың тағдырына кері әсерін тигізіп, оларды қоғам өмірінен бөліп тастап, күдікпен күнелтуіне әкеп соққызып еді. Оларды кез келген уақытта, кез келген жерде, кез келген мақалада сынауға болатын және қандай пікір айтса да өзін-өзі қорғай алмайтын, сондықтан еріксіз келісуге мәжбүр ететін, еріксізден еріксіз «тартыншақ жазушы» атанатын.

Жазушылар сол күдікті сылып тастады. Бұдан былайғы әдеби топшылдықтың бәрін де ысырып, тек коллективті шығармашылық мақсат жолында бірігуді ұсынды. Максим Горький:

«– Жазушылардың съезі не үшін ұйымдастырылды және болашақ одағымыз алдына қандай мақсат қойып отыр? Осыған жауап беріңіздерші. Егер де әдебиетшілердің тек қана кәсіби мүддесін ойлайды десеңіздер қателесесіздер, онда осыншама тер төгіп, өрісімізді кеңейтіп қажеті жоқ еді. Менің ойымша, одақ тек әдебиетшілердің жекелеген кәсіби мүддесін қорғаумен қанағаттанбау керек, бүкіл әдебиеттің мүддесін ойлауы тиіс.Мен сіздерді жолдастар, бір-біріңнен үйренуге шақырам — ойлай білуді, еңбектенуді үйреніңдер, майдан даласындағы жауынгерлер бір-бірін қалай бағаласа, сіздер де бір-біріңізді сыйлап, бағалай білуді үйреніңіздер, тарихтың өзі сіздерді ескі дүниемен аяусыз күреске шақырып тұрған кезде, түкке тұрғысыз ұсақ-түйекке бола бар күштеріңізді босқа сарп етіп, өзара қырқысқандарыңызды қойыңыздар»,– деп мүлдем тың бағыт берді.

Ыдыраған күштердің басын біріктіріп, олардың барлық қуат-күшін бір мақсатқа – көркем әдебиеттің деңгейін көтеріп, беделін асыруға жұмылдырды. Жікшілдікке, өзара шеттетілушілік пен жікшілдікке тыйым салынды. Ұлттық әдебиет қақында: «Бізге одақтық республикалардың өткен тарихын білу керек»,– деді Горький. Бұл: төнкерістен бұрынғы тақырыпты қозғаған тарихи шығармалардың қажеті жоқ, бізге жат деген үғымның қате екендігіне тойтарыс беру еді. Шығармашылық мүмкіндігін толық көрсете алмай, Абай туралы романына іштей дайындалса да батыл кірісуге батылы жетпей жүрген Мұхтар съездің «ұраны мен аңғарынан» қанаттанып, тың күш қосьш, өз күшіне өзі сеніп, мақсатының орындалуына мүмкіндік туғанына қатты әсерленіп, шабыты шалқып қайтты.

Тың аңғар – әдебиеттің тарихы, көркем шығармаларға қойылатын талаппен, оған берілген бағалар туралы сыңаржақ пікірді қайта қарауға мәжбүр етті. Қателіктер қалпына келтірілді. Мұхтардың да жиырмасыншы жылдардағы шығармалары қайтадан санатқа қосылып, «Ескілік көлеңкесінде» деген атпен барлығынын басы біріктіріліп, жеке кітап боп шықты. Оған іле күн тақырыбына арналған әңгімелерінің басын құраған «Тастүлек» жинағы басылды. Бір жылда қос кітаптың жарық көруі үлкен әсер етті. «Сөз түзелді, жазушы сен де түзел» деп шарт қойды. Ол қанатты көңілімен:

«Одақ әдебиетінің биылғы жылы ерекше жыл болды. Өзіміз де жүрдік, көрдік. Ой-сезімімізді жел желпіп, күн еміренткендей. Дәл бүгінгі күннің құлақ күйіне барлық ішек-пернемен әзірленген сияқтысың. Көрген мен сезгеннің бәрін терінейік, іріктеп екшейік. Роман боларлық адамдарымыз бірлі-жарым, бесті-онды ғана емес. Бірі ілгері, бірі кейін болғанымен, барлық қауымымыз сонау үлкен Мәскеудей, қайта туу, шын түлеудің дәуірінде. Ендеше, аңғар, бағыт белгілеуден соңғы екінші үлкен түйін – осы өмір материалына батыл араласып, молынан алу шарт. Бұрынғы жазушылар ісінің жеңілдігі осы жерде тайқи соғып, шет пұшпақтау болса, біздің міндеттің қызықтығы да, қиындығы да бата кіріп, әрі кең, әрі терең қармануда, сапа түбі осыдан шықпаққа керек. Үлкен әдебиет болатын үлкен прозаны осы сарынмен іздесе дейміз. Сонда ғана біздің қазақ әдебиеті жалпы одақ әдебиетінің көлемінде қойылып отырған ұлы табыс міндеттеріің шебіне араласады. Кенжелемей, шабандамай жай ғана Қазақстанның сыртқы суреттерін ғана көрсететін этнографиялық әдебиетші болмай, тең түсетін әдебиет болуын проблема қып қойсақ болады. Мұрат қылатынымыз – осындай табыс»,– деп серпіле қалам тербеді.

Қаламгерлердің құрылтайы қақындағы «Социалды Қазақстанның» 1934 жылғы 29-қазандағы «үзінділерінде» («интервьюінде – Т.Ж.) тұңғыш рет болашақ «Абай жолы» эпопеясын жазуды қолға алғандығын емеурін ретінде білдіреді. Оның өзінде ашып айтпайды.

Демек, ұлы Абай образын жүрегіне ұялатып, тура жиырма жыл көкірегінде шайқапты. Ең соңғы төртінші кітапты 1954 жылы 18-ақпанда тамамдап, «сүйікті кейіпкерлерімен» қош айтысқан еді. Толғауы ұзақ ғұмыры да мәңгілік Абай бейнесі – отыз төртінші жылдан бастап Мұхтардың екінші өміріне, жан дүниесінің құлақ-күйіне айналды. Қайда жүрсе де бүйірінің бір түкпірінде бүлкілдеп, үміт шоғын үрледі. Оңашада сырласар тәтті арманының бесігін тербетті. Ең қасиетті сезімін, ең асыл сөзін соған арнап, жан сарайына ірке берді.

Ол сыр-сандығының пернелерінің неғұрлым көп, мол үнді, сиқырлы сазды әуенге кенелуін қалады. Әр ішекті еппен шертіп, ұзақ баптады.

Әрине, бір кезеңде айып боп тағылған әңгімелердің қайта басылуы «ұйымсыз жазушының» съезге қатысуы ешқандай кедергісіз, күдіксіз, өздігінен жүзеге аса салған жоқ. Оған да талай тосқауылдарды жеңіп, күйініштер мен сүйініштерді бастан кешуге тура келді. Ренішті күндер де аз болған жоқ. Қазан айының соңына қарай айтылған қуаныштың лебі ескен жоғарыдағы сөздердің алдында тұнжыраңқы тартқан көңілсіз шақтарының бір сәті, Мұхтардың ішкі толғанысы сол кездегі Ленинград университетінің студенті Темірғали Нұртазиннің есінде қалыпты. 1934 жылы тамыз айында Мұхтар Нева жағалауындағы қалаға келіп, комедия театрына барыпты. Үзіліс кезінде өзін айналсоқтап жүрген бозбаланы аңғарып:«–Бала, қазақпысың?»– деп жылы ұшырай сұрайды. Өмір жолы сан рет ажырасып, қайта тоғысқан шығармашылық ілтипат, өзара ықыласы мол ынтымақтастық сол кештен із тартады. Ленинград кеші. Әңгіме-сұхбат. Соңы сырласуға ұласады. Аты қанық тағдыры беймәлім қаламгердің жанын ауыртатын бір сұрақты албырт жас жігіт оқыстан бүйірлей қойып қалды. Істін, мәнісі мынадай:

Иә, саналы өмірін мақсатты түрде шығармашылыққа арнаған адам үшін санатқа кірмей, сырттап жалғыз қалуы – үлкен рухани қорлық. Демек, ол өзін керек кезінде қайыққа отырғызып, қажетін өтеген соң жағаға ысырып тастайтын салынды шақты сезініп, шарасыздығына қатты қапаланған. Ішкі наразылығының сыртқа буырқанып шығып, тағы да басына пәле тілеп алудан сескеніп, дау-дамайдан алыс жүруі үшін Ленинградқа тартып кетуі де ықтимал. Әрі осындағы қаламгерлердің жиналысына қатысып, істің барысын, болашақ съездің бағыт-бағдарын аңдау мақсаты да болса керек. Анық мәселе сол – Мұхтар съезге делегаттыққа сайланбаған. Бірақ «Социалды Қазақстан» газетіндегі сұхбатының мазмұнына қарағанда құрылтайға қатысқан. Демек, «ұйымсыз жазушы» есебінде, қонақ ретінде баяндамалар мен жарыссөздерді тыңдаған. Дауыс беру қақысына ие болмаған.

Бұл — Мұхтар Әуезовтің әлі де саяси сенімсіз адамның қатарындағы тізімінен аты сызылмады деген сөз.

Бірақ ол күдік жазушылардың съезінен соң сейілді. Ресми түрде қаламгерлер сапына қосылды. Сондықтан да, бұрынғы шығармаларын қайта жариялаудың қажеттігі туды. Ондай мүмкіндіктің ретін табу да қиын, ал барлық жауапкершілікті бір адамның мойнына алуы – одан да қиямет еді. Соған қарамастан, Сәбит Мұқанов «бәйгеге басын тігіп», редакторлықты өз мойнына алды. Әңгімелердің қайта басылуының мақсатын оқырмандарға түсіндіру үшін екі бірдей алғы сөз жазуға тура келді. «Ескілік көлеңкесінде» атты шағын жинаққа «Жазушыдан» мынадай түсінік, дәлірек айтсақ, «өзін-өзі ақтау» сөзі берілді.

Сөйтіп, бұрын әр кезде, әр түрлі газет-журналда жарияланған әңгімелердің басы тұңғыш рет бір мұқабаның ішінен орын алды. Кітапты әзірлеу барысында көп мін тағылып, талқыға түскен талайы қиын шығармалар пәлендей өзгеріске ұшырамады.

Ерлікті тәуекел тудырады. «Тәуекел түбі жел қайық – өтесің де кетесің» – дейді халық даналығы. Дұрыс пайымдау. Алайда, заман көшіндегі тарихи қажеттілікпенен шыңдалған осы сөз сол кездегі идеологияньң түсінігіндегі ескірген термин еді. Мемлекеттік саясаттың қатпары қалың, торабы тоқсан тарау. Әрбір тұжырым, ұғым, еркін пікір – өте нәзік талданған. Істің, сөздің мың түрлі астары суыртпақталып шығады. Соны көре, біле тұрып, автордың өзі кібіртіктеп, тосырқай ұсынған қолжазбаға редактор болып, оны барлық «айыбынан» ақтап алу – адал достық еді. Бұл – Мұхтардың алдын орап, «айналып-үйіріліп шырмала берген» «ескішіліктің» шапанын жамылып, Сәбиттің өзі де «қара тақтаға жазылуға» бел буды деген сөз. Араға екі жыл салып сол «ерлігі үшін» «халық жауының қалпағын киерін» білген жоқ, әрине. Ол үшін ең басты мақсат халықтың аяулы азаматын қатарға қосып, әдебиетті Мұхтарсыз, Мұхтарды әдебиетсіз қалдырып, жетімсіретпеу еді. Міне, Сәбит Мұқановтың, Сәбиттің, Сәбеңнің азаматтығы осында. Сол үшін Мұхтар Әуезов, Мұхтар, ұлы Мұхаң оған қарыздар. Себебі – сол бір отамалы тұста Мұхтар бері өтпей, ескі жағалауда қалып қойса, онда кейінгі шығармашылық тағдырдың желкені көтерілмей, алыста қол бұлғап қала берер еді. Бүгінгі күнге, яғни, келешекке кешігіп жеткен рухани кеменің бірі ғана боп қалу қаупі төніп тұрды. Сондай сынақ шағында Сәбит қол ұшын беріп, жағаға шығарып алды. Заман ағысының толқынына ағып кетпес үшін Мұхтарға «бір-екі сөз», жылы сөз жетпеді. Сол лебізді «Ескінің көлеңкесі» жинағының беташары ретінде Сәбит Мұқанов білдірді.

Екі алыптың арасындаға адамдық, пендешілік байланыстар қақындағы алып қашты сөз, тіпті, өсек-аяң да көп. Бірақ, олардың бір-біріне жасаған азаматтықтары туралы айтуға келгенде сараңси қалады. Баспасөз, хат-қағаз беттері де бұл ретте жомарттық танытпайды. Сондықтан да, «өзгеге қиса да өлімге қимаған» иықтас жандардың иірімі мол өміріндегі шуақты шақтарының белгісі есебінде жазылған Сәбит Мұқановтың «Бір-екі сөзін» толықтай келтіруді парыз деп санадық.

Ондағы сынның да, сырдың да астарын, зиялы жан «ішпен сезер...». Сыртқа итергенсіп отырып, бауырына тарту да қырғи қабақты, көлденең көзді алдамсыратқан өзінше «із тастау» еді. Онсыз мақсатқа жете алмайтын. Сол «із тастау» мынадай:

«Жолдас Мұхтар Әуезұлының бұл жинағына төңкерістің бастапқы кезінде жазған әңгімелері кірген. Идеология жағынан бұл шығармалар тұрмысқа пролетариат көз қарасымен қарап жазылған шығарма деп айта алмаймыз.

Дегенмен бұл әңгімелерді басу қажет. Үйткені өткен өмірдің мұраларынан пролетариат түгел жерімейді, «адамның ақылы тапқан заттардың бәріне сын көзбен қарап, керектісін алады» (Ленин). Мына әңгімелер де сондай сын көзбен қарап, бүгінгі өмірдің пайдасына жарататын құралдың бірі. Олай дейтін себебіміз: бұл әңгімеде Мұхтар тұрмысқа байлар, феодалдар табының көзімен қарай отыра, солардың идеологиясына арқа тірей отыра, сол кездегі бірсыпыра шындықты ашады.

«Қорғансыздың күніндегі» қараниет болыстың әлсізге істеген айуандығы, «Оқыған азаматтағы» «ақ жүрекпін» дейтін оқыған жігіттің барып тұрған қара жүректігі аз да болса сол заманның шындығын ашқандық. Әрине, Мұхтар ол кезде, болыс пен оқығанды сынап, шірігін ашқанда, қиянатшылды жою, түбірімен құрту, солар сүйенген негізді құрту керек деген қортынды айтқысы келген жоқ. Осы кемістіктерді көрсетіп, шіріген тұрмысты бүтіндегісі, өңдеп жамағысы келді. Бірақ әңгіме Мұхтардың мұндай субъектілік пікірінде емес, объектілік шындықта.

«Лев Толстой – орыс төңкерісінің айнасы» деген тарихи еңбегінде Ленин: «Егер шын суретші болса, төңкерістің ең болмаса белгілі бұтағын көрсетпей отыра алмайды»,– деген. Шекспир, Гете, Пушкин сықылды жер жүзіне атақты классиктердің пролетариатқа қасиеті – идеологиясында емес, дәуірлерінің шындығын аз да болса көрсетіп кеткендігінде. Пролетариат өткен өмірінің біраз шындығын солардың шығармалары арқылы біледі. Өткен өмірінің шындығын дұрыс ұғумен бұрынғы өмірдің күресі тығыз байланысты.

Олай болса, идеология жағынан пролетариаттық болмағанмен, Мұхтардың бұл әңгімелері арқылы ескі ауылдың кейбір шындықтарын, қанағыш таптың еңбекшіге істеген зорлығын аз да болса көреміз. Қанағыш тапты бүгін жойып жатқан бізге бұл әңгімелер объективно жәрдем істейді.

Бұл әңгімелер пролетариатқа қандай сабақ болса да, жазушы Мұхтардың өзіне де сондай сабақ. Мұхтар қазір байшылдық бағыттың залалдығын түсініп, кеңес тілегіне көшіп отырған жазушы. Осы басып шығарған әңгімелер болсын, басқа еңбектері болсын, идеологиясын былай қойғанда, Мұхтардың ірі суретші екеніне айқын дәлел. Сондай ірі талантын бұдан бірнеше жыл бұрын шірік тұрмысты түзетуге жұмсаса, енді нағыз, жас, күшті, келешегі бай тұрмысты құрысуға жұмсауға тиісті.

Сондықтан өткен қатасы мен бүгінгі түзелуін салыстырып, содан сабақ алуға, бұл әңгімелер Мұхтардың өзіне де көп көмек істеуге тиісті.

Сәбит Мұқанұлы. Алматы, 8.VІ. 35 ж.»

Міне, осындай «үкілеумен» жарияланған «Ескілік көлеңкесі» кітабы екі жылдан соң Мұхтар мен Сәбиттің өзіне көлеңкесін түсіріп, сілікпесін шығарды. Оған, бұл жинаққа ілесе, 1936 жылы басылып шыққан «Қараш-Қараш оқиғасындағы» әңгімелер де үстемелей қосылды.

Ол қыспақты кезеңнің талқысы туралы әңгіме дербес тараудың еншісі.

Үлкен үмітпен, құтты қадаммен бастаған отыз жетінші жылдың күншуағы тез суып, дүлей тағдырдың дауылы соқты да кетті. Жеке басқа табынушылықтың кесірінен халық ең асыл ұлдарынан айрылып қалды. Оның екпіні Мұхтардың да тағдырын қатты шайқалтты. Үміттің орнына үрейді жолдас етіп, ұзақ түн көз ілмей, әрбір тықырға елеңдеген түндерді басынан өткізеді. «Сен әзірге жүре тұр. Әуелі аналардың шаруасын бітіріп алайық »,– деп сұқ саусағын сұстана шошайтып, сес көрсеткен жандармен қатар, өмірінің сонына дейін бірде тату, бірде қату боп, қатар жүрем деп ойлаған жоқ. Күні кеше ғана тел өскен үш бәйтерек құсап қатар жайқалған Сәкен, Ілияс, Бейімбеттің бетін тырнап: