Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 2.41 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Нағыз қателiк – түзетiлмеген қателiк»
- «Қазақстан – ұлы империяның заңды құрамдас бөлiгi»
- «Бiр кiсiнiң өмiрi iшiнде тарихымыз бес рет өзгертiлiп жазылса, одан қалай жөн тауып жүрерсiң!»
- «Әлi күнге дейiн қалың оқырманға арнап буржуазиялық (отаршылдық деп түсiнiңiз – Т.Ж.) ертег i н i қайталап айтып, к i тап жазатындар да табылып қалады. Б i
- «Орыс халқының кеңiстiкке құмарлығы – оның рухының кеңдiгiнен туындайы»
- «...Каспий теңiзiнiң күншығыс жағында (қазақ даласына – Т. Ж.) жүзге жуық Тамбовтан келген мұжықтарға жолыққанын айтыпты. Ол әлг i
- бар: олар кез-келген жерде өз i н i ң үй i нде жүргендей өздер i н ем i н-ерк i н сез i нед i
- сөйлес i п, менменс i п қарайды, олар билеп-төстеп, бұйрық бер i п, өздер i не бас шұлғытуға тырысады, Алжир мен Индиядағы жайлар соған көз жетк
- . Мұндай бей i мд i л i к олардың бойында қалай қалыптасты, анықтау қиын, алайда бұл олардың қанына туа б i
- «Тарихи дәстүрсiз, рухани танымдық негiзi салынбаған, алдыңғы толқын ағалардың өсиетi ескерiлмеген, тек қана заман ауқымына бейiмделген құрғақ қағидаға құрылған» жалған тарихи жолмен жүрiп келемiз.
- Бұл – болашағы жоқ әрекет, бүгiнгi күн үшiн де тиiмсiз. Мынау жалғанда ешк i м де мәңг i жасамайды, мүмк i
- Егер Ақ патша ол шартымды бұзды десе, сертiмнен тайдым – деп қолхат берсiн. Онда басқаша сөйлесемiз. Ондай хат бермесе, бiзге көрсетiп отырғаны заңсыздық»
- «Адамзаттың мұқым тарихын санаңмен саралағанда ғана дәл қазiргi дәуiрде өтiп жатқан оқиғаларға кең ауқымда баға бере аласың».
- «Қазақтың коммунизмге i лесе баратын ек i қасиетт i бар, ол – рушылдық пен қонағы»
«Сiздiң тарихыңыз қай тарих? Шыңғыс ханның қанжығасында бөктерiлiп кеткен жартастағы таңбалар мен жазулар ма, балбал тастар ма? Әлде, Тоныкөк пен Күлтегiн жазуын Тураннан қотарып әкетiп пе? Көшпелiлерде мәдениет, жазу болмаған дейсiз бе? Сонда, сiздiң мәдениетiңiз қай мәдениет. Әлде таяу шығыстан ҮІ-IХ ғасырда ауып келген тәжiктердiң мәдениетiн «Алтын ордадан» бөлiнiп шыққан өзбектерге телiп отырсыз ба? Бұл қай басыну, өзбектi ме, қазақты ма?», – деп қарбыта сөйлеп, бiраз қазып едiм, кешiрiм сұрап орнынан тұрып кеттi. Менiң көне тарихтан аздап хабарым барлығын, оның iшiнде, өзбек тарихшыларының арасында шығыстық және түрiктiк көзқарасты ұстанатын қарама-қарсы екi тарихи ағым барлығын, шығыстың атын жамылып отырып, өзбек тарихы мен жерiн парсының құрамдас бөлiгi ретiнде қарайтын «тураншылардың» тұжырымдарын бiлетiнiмдi аңғарғаннан кейiн шегiнiс жасады. Бiрақ ол адам iшiнен шындықты мойындамай кеттi. Ендеше, өз тарихымызды өзiмiз кеспей, қазақ хандығы – әлгi үлкен қағанаттың ұйытқысы және мемлекеттiгiнiң негiзiн құраған мекендегi мұрагерi, Керей мен Қасым сол тарихи мемлекеттiң мәйегiн iрiтпей, батыс пен шығыстың ықпалынан, оларға сiңiп кетуден сақтау үшiн тарихи көшпелi отанның дәстүрлi салтын ұстанып қалды деп пiкiр түюiмiз қажет. Онсыз, тексiз ұлт боламыз да шығамыз. Үшiншi, қазақ елiнiң отарлану тарихын толықтай талдап, қалай боданға түстi, өз еркiмен бе, жоқ па, соны жария етiп, Ұлттық Азаматтық Идеяны орнықтыруымыз керек. Өйтпесе, ешқандай соғыссыз, тарихи келiсiмсiз, бопсадан қорқып ұлттық бостандығымызды Ресей патшасының қолына еркiмiзбен берген болып шығамыз. Бұл, қазақ ұлты құлдыққа өз еркiмен көндi, ежелден құл болуға бейiм ұлт едi, ұлттық тарихы жоқ қауым болатын деген емеуiрiндi растайды. Мұны, өзге емес, қандас түркi жұрттарының тарихшылары айтып жүр.
Егер бодандықты өз еркiмiзбен қабылдасақ, онда жеке мемлекет, тәуелсiз ел болып өмiр сүруiмiздiң өзi заңсыз. Себебi: Тәуелсiздiкке ұмтылуымыз арқылы екi ел арасындағы тарихи келiсiмдi бұзған болып табыламыз. Онда Ресейден естiлiп жатқан: «Қазақстан – ұлы империяның заңды құрамдас бөлiгi», – деген желеуге қарсы қояр уәж табылмай қалады. Ең бастысы, мұны Азаматтық Мойындау, бас ұру деп бағалайды тарих. Ал қазақ ұлтының еркiндiк сүйген ел, ешкiмге құл болу үшiн жаратылмаған азат мемлекеттiң иесi екендiгi тарихи шындық. Шындыққа қиянат жасағымыз келмесе, қабырғамызға батса да ашық айтып, ұлттың рухани мүддесiн жалған рулық, жүздiк, жеке тұлғаның мүддесiн көздейтiн ағайындық қылымсудан арылтуымыз парыз. Сонда ғана тәуелсiз мемлекеттiң өмiр сүруiн заңдастырамыз. Балтық жағалауындағы шағын мемлекеттер сияқты қазақ ұлтының да отарлануының заңсыз жүзеге асқанына төрткiл дүниенiң көзiн жеткiзу – тарихи мiндетiмiз... Бұл – ұлттың ұлт ретiндегі қызыметiн, тарихтағы орынын, саяси құқын қалпына келтiруiмiздiң кепiлi және ұлттық идеяның негiзiн қалайды. Демек, алға қарай дамуымыздың, тәуелсiздiгiмiздiң жолын аршып бередi. Мұндай қасиеттi құндылық пен құқықты қалпына келтiмесек, тәуелдiлiктiң ықпалынан құтылмаймыз, өзiмiздi өзiмiз азат ұлт ретiнде сезiнбеймiз. Ортақ Ұлттық Идеяға жүгiнбеймiз. Қазақ тарихына ортақ тарихи көзқарас қайдан болсын, ұлтымыздың Әлихан мен Ахметтен қалған зиялысының бiрi, жазушы Ғалым Ахмедов дегдардың өзi: «Бiр кiсiнiң өмiрi iшiнде тарихымыз бес рет өзгертiлiп жазылса, одан қалай жөн тауып жүрерсiң!», – деп күйiнiп отырса. Оның өзiнде де бұл тарих жаттың көзiмен жазылды. Ал олар қашанда империяның мүддесiн көздедi. «Кавказ бен Орта Азиядағы оқиғалар Орта Шығыстағы ағылшын-орыс бәсекесiнiң тарихымен тығыз ұштастырылды... Бұрынғы концепцияларды қарауда керексiз асыра сiлтеушiлiктер орын алды: мысалы, патшаның отаршылдық саясаты жайлы немқұрайлы пiкiр айтылды. Орыстың қол астына қараудан зардап аз деген қорытынды шығару үшiн: «шығыс халықтары түгелдей патша империясына өз еркiмен қосылған», – деп пайымдалды» (Н. Дружинин). Қазақтың ұлттық құқын қорғаған осы идеяның жанашырлары академик Панкратованың айналасына топтасты. Iле осылардың iшiндегi сол ұлттың жалғыз өкiлi Е.Бекмаханов итжеккенге айдалды. Ал содан, он жыл бұрын ұлтының тарихы туралы Тұтастық идеясын қалыптастыруға ұмтылған Санжар Асфендияров: «Әлi күнге дейiн қалың оқырманға арнап буржуазиялық (отаршылдық деп түсiнiңiз – Т.Ж.) ертегiнi қайталап айтып, кiтап жазатындар да табылып қалады. Бiз А.Брискиннiң «Қазақтар» («Московский робочий» 1931 ж.) деген кiтапшасын меңзеп отырмыз. Брискин «Қазақтар бодандықты өз еркiмен қабылдады», «қазақтарды алдаған – патша» деген аңызды қайталайды. Бұл – барып тұрған оңбағандық және өтiрiк, өйткенi орыс капитализмі – миллиондаған орыс шаруаларының сүйегi мен қанына малшынды, сондай-ақ бұрынғы Россия империясының құрамында болған миллиондаған еңбекшiлердiң, оның ішінде қазақ еңбекшілерінің де сүйегi мен қанына малшынды... Қазақтардың еркiмен қосылғандығы жайындағы ұлы державалық шовенистер мен ұлтшылдардың шығарған аңызын патшаның ұлығы Рычков көрсеткен деректер әшкерелеп бередi, бұл мәселе жөнiнде оны бұра тартып айып отыр деп ешкiмнiң аузы бара қоймас», – деп жазып едi. Әрине, араға бiр жыл салып барып Асфендияровтың да көзiн құртты. Ал қазақ ұлтының Ұлттық Азаматтық Идеясын қалыптастырудағы жалғыз құрбан ол емес едi. Асфендияровтың «қазақтар орыстарға өз еркiмен қосылады» деген пiкiрдi – «оңбағандық, өтiрiк», оны «ұлы державалық шовинистер мен ұлтшылдардың шығарған аңызы» – деуi ақиқат шындық. «Орыс халқының кеңiстiкке құмарлығы – оның рухының кеңдiгiнен туындайы», – деген пiкiрсымақтан қазақ ұлтының құлағы сарсыды. Вогюэ деген француз саяхатшысының жол жазбасының мазмұны «Дала уалаятының газетiнде» жарияланады. Сондағы ол: «...Каспий теңiзiнiң күншығыс жағында (қазақ даласына – Т. Ж.) жүзге жуық Тамбовтан келген мұжықтарға жолыққанын айтыпты. Ол әлгi мұжықтардан: «Отандарыңнан жырақ жүргендерiңе қиналмайсыңдар ма?», – деп сұрапты. Мұжықтар қолдарымен күншығыс жақты сiлтеп: «Бiздiң отанымыз өзiмiзбен бiрге көшiп жүредi», – деп жауап бередi. Орыс халқына ғана тән, тек солардың өзiне ғана жарасатын бiр қасиетi бар: олар кез-келген жерде өзiнiң үйiнде жүргендей өздерiн емiн-еркiн сезiнедi. Орыс халқы отарлауға өте ептi. Керiсiнше, француздар мен ағылшындар өздерi жаулап алған жердегi ұлыстармен дөрекi сөйлесiп, менменсiп қарайды, олар билеп-төстеп, бұйрық берiп, өздерiне бас шұлғытуға тырысады, Алжир мен Индиядағы жайлар соған көз жеткiзедi, олар ешқашанда тағылармен тiл табысып, оларды түсiнуге не өзiн сыйлатып үйретуге тырыспайды. Орыс халқы бұған келгенде әккi. Мұндай бейiмдiлiк олардың бойында қалай қалыптасты, анықтау қиын, алайда бұл олардың қанына туа бiткен. Россияның Шығыстағы отарлау саясатының үлгiсi ретiнде Вогюэ мынадай мысал келтiредi», – деген сөзден-ақ әлгi пиғылды анық аңғарасың. Бұл сөздерге қарағанда, орыстың мұжықтарының бұратана елге келуi – үлкен махаббаттың белгiсi сияқты. Тiптi, қымсынып отырған олар жоқ. Өйткенi, қазақтардың келiмсектерге құшағы ашық, елдiң өзi құл болуға дайын тұр екен-ау! Сонда «Алтын қақпаның кiлтiн» Петрге ұстатқан өзiмiз болып шығамыз. Тiптi, «Алтын қақпаның кiлтiн» ұстатқан Петр емес, шоқынып кеткен өзiмiздiң қандастарымыз! Қазаққа денi дұрыс орыстың графтары мен княздары да, ханзадалары да бұйырмапты. Салпы етек көп тәржiмашының бiрiне елдiң еркiндiк тiзгiнiн берiп қоя берiппiз. Ол: Петербургта – Алексей Иванович Тевкелев атанған, қазақ даласына келгенде – Құтлұғмұхамед боп жүрген Тәуекелов деген шоқынды екен! Неткен көмпiс ел едiк. Құдай-ау, сол кезде де әр тұста ұлт азаттық күресi жүрiп жатпап па едi. Жоңғарға қарсы ұлы шайқасты қайда қоямыз! Сондай ұлт өзiн-өзi құлдыққа байлап бере ме? Масқара! Шоқынды Құтлұғмұхамед Тәуекелов өзiнiң мойнына түскен тағдырдың қарғыс қамытын қазаққа да кигiздi. Сөйтiп, тарихты жалған жолға салып жiбердi. Бiз болашағы жоқ, ұлттық идеясыз, ұлттық азаматтық намысы жоқ, Карл Ясперс айтқан:
Әрине, зиялы дегдар Ғалым Ахмедов дәл көрсеткеніндей, империяның отарлауы мен дiни жиhангерлiкке ерте ме, кеш пе, қазақ хандығы да ұшырар едi. Ағылшынның ба, Ресейдiң бе, Жапонның ба, мәселе онда емес, әйтеуiр бiр елге бодан болары тарихи шындық. Бiрақ, сол бодандық қалай жүзеге асты, бағындырушы және бағынушы екi мемлекеттiң арасындағы келiсiм қандай дәрежеде өттi? Бiр мемлект екiншi мемлекетке қандай талап қойды, қандай мәмілеге келдi, ашық майданда өткен шайқастардың мән-маңызы қандай, жеңiлген елдiң өзiн құртып алмас үшiн ерiксiз көнген уақыттың уәжi ме? Кейiн сол шарттың баптары бұзылды ма, бұзылса – қалай бұзылды, қай жақ бұзды, оның зардаптары қандай, қай жақ уағдасына тұрмады? Жаңағы Ясперс көрсеткен үш шарттың қайсысы ескерiлмедi? Ол шарт тең дәрежеде жасалған келiсiм бе едi, жоқ зорлықпен мәжбүр еттi ме? Бодандық шартының мемлекеттiк дәрежесi қандай деңгейде өттi? Қолбасшылардың арасында ма, мәмілегерлердiң арасында ма, патша мен ханның, яғни мемлекет басшыларының арасында ма? Осының қайсысы заңды? Мұндай сұраққа бiз әлi жауап бергемiз жоқ. Әкенiң келiсiмiнсiз баланың мал мүлiкке иелiк ете алмайтыны сияқты, елдiң иесiнсiз кiм көрiнгеннiң берген уәдесi мен басқан мөрi мемлекеттiк кепiлдiкке жарамайды. Ендеше, қазақ халқының Ресейге бодан болуы қандай мемлекеттiк дәрежеде өттi? Тепе-тең келiсiм бе? Оған ұлттық ұйғарымға келген азаматтық, ұлттық идея негiз қалады ма? Бұл жөнiнде пiкiр тұтастығы жоқ. Халықтың тағдыры «Ақтабан шұбырындыға» ұшырап жатқан кезде қазақтың сорына қарай пайда болған «үш жүздiк» құрылым ақыры сол Ұлттық Тұтастықтың тамырына балта шапты. Сондықтанда бодандық туралы тарихи көзқарасымыз үш түрлi сылтау себепке құрылды. Әңгiме бейне бiр өзара одақтастық уағдаға ғана бiрiккен үш мемлекет туралы болып отырған сияқты. Кенесары хан өзiнiң Николай патшаға қаратыла жазған хатында Абылайдың жүргiзген саясаты мен шартына тең дәрежедегi келiсiм ретiнде қарайды. Тек экономикалық байланыс жөнiндегi баптарды ғана мойындайды да, ел мен жердiң бостандығын қазақ елiнiң шешетiн мәселесi деп түсiнедi. Ол өзiнiң хатында мұны: «Долгов мырза сiздiң құзырлы хатыңызды бiзге Қарақұмның қойнауындағы Үшөзек деген жерде отырғанымызда табыс еттi. Бұл хаттың мазмұнын бiз түсiндiк және риза болдық, бiрақ та осының iшiнде бiз орындай алмайтын және ақылымызға сыймайтын бiр мәселенi жүзеге асыруға жарлық берiпсiз. Бұл мәселе жөнiнде тура жауап беруге император ағзамның ашуынан сескенiп, жүрегiм тiтiркенедi, алайда сiзге үлкен бастық ретiнде түсiндiрмеске лажым жоқ, сол үшiн де бiзге жек көрiнiшпен қарайтыныңызды да бiлемiн. Бұл мәселенiң негiзi мынадай: Сiздiң хатыңызда мынадай сөз бар: «Патшаның жүрегi тек бiр алланың қолында ғана болғандықтан, алланың жарлығына көнiп басыңызды жерге тигiзiп, құдайға құлшылық етуiңiз керек, сұлтан мырза, өйткенi бiздiң Патша ағзамымыздың осы жарлығында қандай құдiреттi күш бар екенiн «Құранның» аят-сүресiнен оқып бiлiп, ойланыңызшы: осында жазылған жайларды сiз орындауға мiндеттi екенiңiздi және соны мойныңызға аманат ретiнде алуға парыздар екенiңiздi шын дiндар есебiнде сiз мойындарсыз! Сiз ең алдымен құдайға, содан кейiн сол құдайдың елшiсi – патша ағзамға және сол ағзам бекiткен әкiмшiлiкке бағынуға тиiссiз. Өйткенi, Пайғамбардың өзi: «Сендер патша мен әкiмдерге сөзсiз бағынуларың керек» деп өсиет қалдырған», – депсiз. Сiз мұны өте дұрыс жазып отырсыз, мұнда ешқандай жалғандық жоқ. Бiрақ та, Алла өзiнiң құлдарына жеке-жеке пайғамбарлар жiберiп, оларға әр түрлi дiни жол ұсынды. Әр пайғамбар өзiнiң дәргейiндегi халыққа лайықтап заң жасады. Кiмде-кiм өзi жiберген пайғамбарлардың жазған заңына қарсы келсе, өзiнiң ұлысын билеп отырған әкiмнiң айтқанын орындамаса, онда бiздiң қасиеттi кiтабiмiзда жазылғанындай, ол адам ерте ме, кеш пе, әйтеуiр алланың қарғысына ұшырауы тиiс. Сiздер ғой қазiр бiздi өздерiңiздiң патшаларыңызға бодан бол және ол жiберген әкiмдерге бағын деп Жарлық берiп отырсыздар: алайда осыларыңызды Алла-тағала қабыл қылар ма екен. Құдайдың өзi салып берген жолды тастап, басқа жолмен кеткен құлдарын жаратқан Ием қолдай қояр ма екен! Сiздер үшiн де, бiздер үшiн де Алла бiреу, тек дiни сенiмiмiз ғана басқа, сондықтан да бiздiң бодандығымызға көш және бағын дейсiздер, бiрақ та ойланыңыздаршы, бұларыңыз дәстүрге сай келе ме? Егерде мен сiздердiң бодандықтарыңызға келiссем, онда Алланың тиымына қарсы әрекет iстеген боламын, мен Алланың қаhарынан қорқамын және мұсылманшылықтың жолынан тайғаныма қорланамын. Осының барлығын ойлай келiп: сiздер өзiнiң жеке басының қамы үшiн әкiмдердi алдап, сыртымен ғана бодан боп жүрген қазақ ордасының ақымақ сұлтандары мен билерінің сөзiн малданған екен-ау деген қорытынды жасадым. Шынымен-ақ сiздер әлгi сұлтандар мен билер: орданың билiгiне бойсынбайды, патшаның қызметiне шын берiлген және айтқанын бұлжытпай орындайды деп ойлайсыздар ма? Бұған қоса мынаны мәлiмдеймiн: Ұлы Патша Императордың әкесi – Ақ патша менiң марқұм әкем Абылай ханға үлкен еркiндiк бере отырып: әркiм өзiнiң елiн өзi билейдi, орыстар мен қазақтардың арасындағы өзара сауданы дамытады, ол үшiн сауда керуендерiне ешқандай кедергi жасалмайды, әркiм өзiне тиесiлi кәсiпшiлiкпен айналысады, – деген уағдаластыққа келген. Сөйтiп, әркiм өз Әмiршiсiнiң қарауында бiраз уақыт тыныш өмiр сүрдi. Бiздiң әкемiз Абылай хан марқұм болған соң оның тағына Уәли сұлтан отырды. Бұл хан мен Ұлы Мәртебелi Императордың тұсында халық ұзақ уақыт тыныштыққа бөлендi, ешкiм де қазақтардың жерiн басып алып, қысымшылық көрсетпедi, көшi-қонымыз жүретiн жердi ешкiм де саржалап өлшемедi, ол жерге ешкiм де бекiнiс салмады. Сол келiсiм марқұм әкесiнiң орынындағы қазiргi Патша Ағзамға өсиет ретiнде қалса да, Абылайға тиесiлi Жолдыөзек, Көкшетау, Қылшықты, Атбасар, Есiл-Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазылық, Жерайың, Обаған, Тобыл, Құсмұрын, Хаят пен Түңiлiктен Оралға дейiнгi аралыққа бекiнiстер қаптай салынды. Сонда патшаның әкесi жерiмiздi өлшеймiн десе – арқаны жетпедi ме, бекiнiс саламын десе – жер жетпедi ме, қысым жасаймын десе – күшi жетпедi ме, жоқ, керiсiнше мұның барлығы оның заң алдындағы әдiлеттiлiгiн көрсетедi. Қазiргi әкiмдер патшаның жаhангерлiк құдiретiн күшейту үшiн жерiмiздi өлшеп, бекiнiс салып жатыр, сөйтiп халқымыздың тыныштығын бұзды. Бұл – болашағы жоқ әрекет, бүгiнгi күн үшiн де тиiмсiз. Мынау жалғанда ешкiм де мәңгi жасамайды, мүмкiн шен-шекпен алып, даңқтан дәме ететiндер табылып қалар, алайда ешкiм де қулықпен патшаның күшiн асырып, бағын көтере алмайды, өйткенi осы екеуiнде оған Алланың өзi ғана сыйлай алады. Жоғарыдағы жасалып отырған қысымшылықтар патша ағзамның назарына жетпеген сыңайлы. Мен бұл туралы оның сенген әкiмдерiне қаншама рет мәлiмдедiм, бiрақ та ешкiмен де жауап алмадым», – деп ашық жазады. Мiне, мемлекет пен мемлекеттiң арасындағы мәміле осындай биiк дәрежеде және нақты уағдаластық бойынша жүргiзiлуi тиiс. Шарттың қай жерiн кiм бұзды, ол дер кезiнде көрсетiлiп, әуел бастағы қалпына қайта келтiрiлуi керек. Кенесары, Абылай қол қойған сол келiсiмнiң бұзылған жерлерiн бап-бабымен көрсетiп, Ақ патшаның антын оның мұрагерi бұзып отырғанын ескертедi. Мемлекеттiң iшкi бостандығына қол сұққандығы үшiн айыптайды. Егер бұл шарттар орындалмаса, онда оның өзi мемлекеттiң иесi әрi тақ мұрагерi ретiнде ашық күреске шығатынын мәлiмдейдi. Заңды талап. 1916 жылғы көтерiлiстiң өзi де сол келiсiмнiң бұзылғандығы үшiн туды емес пе. М. Әуезовтiң «Қилы заманындағы» Жәмеңке мен Ұзақтың, Әубәкiрдiң атынан айтылатын «мүнәпiс те» осы. Олар: «Егер Ақ патша ол шартымды бұзды десе, сертiмнен тайдым – деп қолхат берсiн. Онда басқаша сөйлесемiз. Ондай хат бермесе, бiзге көрсетiп отырғаны заңсыздық», – деген уәж айтады.
Демек, қазақ ұлты Ресейге өз еркiмен қосылған жоқ. Тек экономикалық одақтастық дәрежесiнде ғана уағдаластыққа қол қойылды. Ендеше, қазақ жерiнiң бодан болуы – заңсыз. Еркiмен қосылды деген – «өсек, оңбағандық» (Асфендияров). Ал Әбiлқайыр ханның бодандық туралы хатының ешқандай заңдық құқы жоқ. Жалған құжат. Сондықтан мойынсынуға жатпайды. Неге дейсiз ғой? Талдап көрейiк. IІІ. «Алтын қақпаның кiлтiн» ұстатқан кiм?
Себебi, қазақ елiнiң үш ғасырлық тағдыры бодандық туралы көзқарасқа тiкелей қатысты. Және осы үш ғасырдың iшiндегi барлық тарихи оқиғалар мен ұлттық рухани жаңғыруларға берiлген баға – қазақ ұлтының келешек келбетiн анықтайды. Ендеше қалыс қалудың еш ретi жоқ. Ұлттың iшкi жасырын рухы арқылы санамызға ұялаған тоқтамға жүгiнсек, онда қазақ елi Ресейге өз еркiмен қосылмаған. Ресей – күшпен отарлаушы жаhангер де, қазақ елi оның боданы. Ұлттың алдындағы үш ғасырдан бергi басты арманы – мемлекеттiк тәуелсiздiк идеясы болды. Iшiмiзден дәл осылай ойлағанымызбен де бұл идеямыз сыртқа шықпады. Тәуелсiздiк тұсында ашық талқыға түскенімен, тарихи тұжырым сол қалпында қалды. Мұның басты кiлтипаны – тарихшыларымыздың танымы мен жүйке тамырымыздағы трайболизмдiк түйсiктiң кесiрiнде жатыр. Жетi ғұламаның бiрi Солон грек жұртындағы рулық және рушылдық сананы жойып, мемлекеттiк намысты ұлттың нысаналы мүддесi ретiнде қоя бiлгендiктен де, ол гректердiң тұтастығының қасиеттi тұлғасына айналды. Бiздiң жыл қайыруымыздан бұрынғы 594 жылы жүзеге асырылған мұндай шара көшпелi қауым үшiн жат пиғыл саналды. Тiптi рулық түйсiк – ұлттық бiрлiктiң нышаны ретiнде тiршiлiктiң тұтқасына айналды. Кезiнде Абылай хан жаугершiлiкпен қоса рушылдықпен де күресiп, қазақты тұтас ұлт ретiнде ұйытып кетуге тырысты. «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» заман да қазақ елiн ақылға келтiрмедi. Жоңғарды жеңген Абылай рушылдықты жеңе алмай: «Бiрiншi арманым – үш жүздiң басын қоса алмадым. Екiншi арманым – елiме мал емшегiн емес, жер емшегiн емiзе алмадым. Сондықтан да, үшiншi арманым – бiрлiк болмаған соң, елiмнiң ертеңгi еркiндiгiне толық көзiм жетпейдi. Сол өкiнiш», – деп кеттi. Сол үш кесiр ақыры қазақты бас еркi жоқ бодан ел еттi. Кенесарының тұсында да ұлттық тұтастық таппады. Ең өкiнiштiсi, үш жүзге бөлiнген рушылдықтың тура жаугершiлiк кезiнде өршiп, елдi «елiм-айлатып» тынғаны. Мұның сорақылығы сол, бүгiн әр рудан бiр-бiр батыр шығып, бiр батырдың ерлiгiн екiншiсiне телiп, өзгенi кемсiтiп, өзiмiздiң руымыздың өкiлiн аспандата марапаттап жүрмiз. Яғни, әруақтардың көрдегi орнын ауыстырып жатырмыз. Мiне, дәл осы рушылдық психологиясы ұлттық тұтастықтың iрiткiсiне айналып отырғандығына жаны күйген Мұхтар Әуезовтiң: «Қазақтың коммунизмге iлесе баратын екi қасиеттi бар, ол – рушылдық пен қонағы», – деп дәл тауып және кекесiнмен айтуы шымбайымызға батса-ақ керек едi. Бiрақ әлi де ақылға келетiн түрiмiз көрiнбейдi. Рулық жалған намыстың санамызға сiңiп қалғаны сондай, бұл өзi үлкен танымдық дертке айналды. Иә, қазақ халқының тарихы да жаттың көзiмен, империялық пиғыл-мүддемен жазылды. Мұны қалпына келтiрмей, түзетпей ұлтымыздың кешегiсiн, бүгiнiн, ертеңiн таным талқысында таразылай алмаймыз. Алайда, менiң байқауымша одан да үлкен iшкi мерезiмiз бар, ол – рулық сана. Мұны сылып тастамасақ, исi ұлттық танымымыз айықпас дертке ұшырайды. Көлегейлейтiн түк те жоқ, отарлану тарихы туралы сөз бола қалса, ең алдымен ойымызға Петрдiң қазақ елiне қаратып айтқан «Азияның алтын қақпасының кiлтi» - деген сөзiмен, Әбiлқайыр ханның Анна Иоановнаға – «Қатын патшаға» жазған хаты оралады. Мәселенiң барлық түйткiлi де осында. Тарихи көзқарастың айырылатын тұсы да Әбiлқайырдың осы «тарихи әрекетiне» байланысты. Сонда Әбiлқайыр қандай тұлға өзi? Тарих үлгiсiне жүгiнсек, ол қазақ тарихындағы римдiк Кориолан ба, жоқ гректiк Фемистокль ме? Осынау ұлттық рухани егестiң себепшiсiне айналған тұлға – Әбiлқайыр хан туралы пiкiр бiрлiгi болмай, қазақ елiнiң және тарихи тұтастығының да бiр мәмілеге келмейтiнiне көзiм жеттi. Бұл тамырыңды шым-шымдап сыздатып, көкөзек тарамысқа айналған көкжөтел көзқарастар мынаған келiп саяды: Бiрiншi көзқарас: Әбiлқайыр – ел ұйытқысы, оны өлтiрген Барақ сұлтан исi берекесiздiк пен баққұмарлықтың басы, арандатушы. Сол арқылы ұлт мүддесiн сатушы. Екiншi көзқарас: Барақ сұлтан – ұлтының ұйытқысын бұзған, жауға жағасын ұстатқан Әбiлқайырдан ұлттық кектi қайырушы. Әбiлқайырдың өзi және оған ерген нөкерлері де сатқын. Мiне, қазақ ұлтының рухани және рушылдық егесінiң шындығы осындай. Менiң ойымша, шындық, осы екеуiнiң арасында. 1. Әбiлқайыр – Аңырақайда қол бастады. Әскери саясатты билер кеңесi мен хан кеңесi шештi. Үш жүздiң хандары мен билерi Әбiлқайырды әскербасы етiп бекiттi. Жеңiске жеттi. Бұл арада Әбiлқайыр – қазақтың намысын жау қолынан алып берген – қолбасы Әбiлқайыр. Ұлы ханды билер кеңесi сайлайды. Ал кез-келген әскербасы ұлы ханның тағынан дәме етуi – заңсыз, тек iшкi дәме мен ой ретiнде ғана орынды пиғыл, соған өкпелеп Әбiлқайыр қазақты Ресейге бодан еттi. Үш жүздiң атынан кепiлдiк етiп, ант беруге оның қақысы жоқ едi. Бұл – ел иесi – билер кеңесiнiң мiндетiндегi мәселе. Егер бодандықты ерiксiз қабылдаған жағдайда онда тең дәрежедегi, патша мен ханның арасындағы ресми шарт жасалуы тиiстi едi. Мiне, Әбiлқайырдың келiсiмiнiң заңсыздығы осында. Әбiлқайыр исi қазақ ұлтының ғана емес, өзi тiкелей тағдырына жауапты кiшi жүздiң билер кеңесi бекiткеннен соң ғана күшiне енетiн мiндеттi олардан жасырын жүзеге асырды. Бұған оның айналасындағы нөкерлерiнен басқа бүкiл кiшi жүз қазақтары қарсы тұрды. Олар бодандық келiсiмiн мойындамады, Әбiлқайырдан iргесiн бөлiп алды. Демек, бұл әрекетi де заңсыз. Сонда, осынау тарихи шындықты бұрмалап, ұлттық рухани егес дәрежесiне жеткiзуiмiз – қай егес? Қай намысты жыртып жүрмiз? Неге рухани бiтiм жолы табылмайды? Iшiмiзге шемен боп қатқан жалған рушылдық намысты ұлттық мүддеге бiрiктiрмеген, соған бойсұндырмаған, дiлi мен шеменiн ерiтпеген қандай рух? Өкiнiштiсi сол: Әбiлқайыр – кiшi жүздiң, Барақ – орта жүздiң мүддесiн ұлттық тұлға ретiнде қорғаған жоқ, намысын жыртқан жоқ. Халқы қан жұтып, жоңғарға қарсы жан алып, жанын берiп жатқанда олар үшiн жеке бастың iшкi есебi бiрiншi орында тұрды. Ал осыны жүздiк намыс дәрежесiне дейiнгi биiкке сондай әккiлiкпен көтеру кiмге пайдалы? Бұл құрт кiмнiң көкейiн тестi екен? Қазақ ұлтының тұтастығын жою үшiн жасалған осынау қастандық көзқарасты ақ империя да, қызыл империя да өршiтiп отырды. Ақыры бақ пен даңқ үшiн жүретiн күрестiң күбiрткiсiне айналды. Ұлттың ұйытқысын бұзатын, бұзып жүрген Iбiлiстiң iнi осында. Себебi: тарихи шындық iшкi ерегесiмiздi қоздырып, рушылдық түйсiгiмiздi оятып, қанымыз көтерiлiп шыға келедi. Рулық сезiмдi жеңе алмадық. Жеңсек – онда ұлттық бiр пiкiрге тоғысар едiк. Сонда: Әбiлқайыр қайсымыздың әкемiз, қайсымыздың ата-бабамыз, Барақ сұлтан кiмнiң туажаты? Жеке адамдардың арасындағы тақ таласын пiкiрге әкеп сайдық. Қалай дегенмен де, Әбiлқайырдың Анна Иоановнаға жолдаған бодандық туралы хаты – мемлекет пен мемлекет арасындағы келiсiм емес. Әбiлқайыр сияқты тұлғалар тарихта кездескен. Бiрақ олардың сатқындығы ашылған соң алдыңғы келiсiмдердiң барлығы күшiн жойған. Ал бiз мұны бiлемiз, бiлiп тұрып соған мойынсынумен келемiз. Мысалы, грек Фемистокльдiң әрекетi Әбiлқайырды еске салады. Фемистокль парсыларға қарсы соғыста елiн қорғап, қол бастап жеңiске жетедi. Бiрақ қала билеушiсi етiп ел-жұрты басқа адамды сайлаған соң, соған өкпелеп Фемистокль парсыларға кетiп қалады. Парсылар қаланың билiгiн беремiз деп дәмелендіріп, оған қол бастатып, гректерге қарсы жорыққа аттандырады. Өзiнiң өкпесiнен елiнiң бостандығын жоғары қойған Фемистокль жолда у iшiп өледi. Сонда, Әбiлқайыр қазақтың Фемистоклi ме? Тағдырларын жеке басының мүдделерiне жеңдiруi ұқсайды, бiрақ ұлттық намысы жөнiнен алғанда олардан Әбiлқайыр әлде қайда төмен тұр. Фемистокльдi грек тарихындағы сатқын ретiнде бағалайды. Ал бiз қолпаштаудан құтыла алмай жүрмiз. Бiздiң ұлттық намысымыздың өлшемi осы ма? Адамзатқа ортақ құқықтық өлшем мен тарихи көзқарас бiзге жат па? Өзге түгiлi сол Әбiлқайырдың өзi басын иiп, тiзесiн бүккен империя отарлаушыларының өздерi:
жүктеу/скачать 2.41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|