Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

Сұмдық!

Жә, тергеушi мен тергелушiлердiң жортақ желдiрмесiне iлеспей, дұрыс сөзге көшейiк. Оң iстiң тонын дәл осылай терiс айналдыру – кеңес өкiметiнiң тергеу жүйесiнiң аса әккi және сынақтан өткен тәсiлдерiнiң бiр болатын. Қазақ ұлтының ашаршылықтан жарым-жартылай аман шығуы – бүкiл бiр ұлт – кеңес өкiметi мен коммунистiк партияның қылмысты саясатының тiрi куәсi боп қалды деген сөз едi.

Ал куәларды бұл қоғам да, Сталин де, Голощекин де, ұнатпады. Ұлт iстерi жөнiндегi халық комиссары Сталиннiң қылмысын ашатын бұл аштықтың арашашылары – алаш азаматтарының көзi жойылмаса «ұлттар көсемiнiң» ұйқысы тынышталмайтын едi. Партия қатарындағы ұлт өкілдерінің iшiндегi iрi тұлғалардың бiрi, татар обкомының хатшысы Сұлтанғалиевтi 1923 жылы түрмеге қамағаннан кейiн Сталин шарап ұрттап отырып Дзержинский мен Каменевке өмiрден алатын ең үлкен рахатты сәті:

«Құрбандығыңды алдын-ала белгiлеп, барлық қастандығыңды дайындап ап, жауыңды табан астында аяусыз жайратқаннан соңғы ұйқы», – екенiн айтыпты.

Сөйтiп, кеңес қайраткерлерi ашаршылықты жоюмен күресудiң орнына, аштарға көмек көрсетудi ұйымдастырған ұлт зиялыларының соңына тыңшы қоюмен, тiмiскiлiкпен шұғылданды. Қыс бойы Қазақстанның партия мен кеңес ұйымдары азық-түлiк жөнелтiп, ажал тырнағынан арашалаудың орынына: «Ұлтшылдар ашаршылықты өсiрiп көрсетiп отыр», – деп даурығып, оларға идеологиялық тұрғыдан шабуыл жасап, қалайда аяқтан шалуға кiрiстi. Нақты iс-әрекетiмен халық арасында үлкен құрметке бөленген оқыған ұлт қызметкерлерiнiң беделiн қызғанып, қорланды.

1922 жылдың қаңтар-ақпан айында Орынборда өткен Атқару комитеттiң мәжiлiсi мен II партконференцияда аштыққа қарсы шара қолдануға дәрменсiз үкiметтiң пәрменсiз өкiлдiгiне ыза болған Түркiстан Республикасының уәкiлдерi К.Жәленов, Ғ.Тоғжанов, Е.Қапин iспеттi өкiлдер оларды қатты сынға алды. Шыдамы таусылған қазақ оқығандары ендi жиналыс ашып, даурығудан пайда жоқ екенiн түсiнiп, өзара ақылдасып iске кiрiстi. Ахмет Байтұрсынов қызметтен кетті. Өзiнiң бұл қадамын: «Ғылыми – педагогикалық жұмыспен еркiн айналысуым үшiн», – деп түсiндiруi жай ғана сылтау едi. Шын мәнiнде бұл оның:

«Ақ болсын, қызыл болсын, бәрiбiр, мен тек қазақ ұлтының мүддесiн қорғайтын мемлекеттi ғана жақтаймын», – деп ашық жариялаған әйгілі саяси мәлiмдемесі болатын.

Мұны сол тұстағы қазақ қайраткерлерiнiң бәрi де түсiндi. 1921-1922 жылдары «Алашорда» үкiметiнiң мүшелерi ішкi-сыртқы жағдайды кеңiнен талдай отырып:

Бұл – Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсынов ұсынған күрес тәсiлi едi.

2.

Алаш қайраткерлерінің мұқым ұлтты осындай мүсәпiрлiкке ұшыратқан партия мен үкiметтi өкiметiмен қосып жек көрмеске еш амал жоқ едi. Мұндай саяси сараместiк пен сатқындыққа, қатыгездiк пен қаскөйлiкке, жалдаптық пен жәдігөйлiкке шыдамаған, жүрегi шошынған қайраткерлер кеңкелес кеңестен мүлдем түңiлдi. Сондықтан да ұлттың ар-намысы болған алаш азаматтары билiктен бас тартып, бетiн терiс бұрып әкеттi. Олар өзінің қуат-күшін елінің рухани игiлiгiне жұмсауға, ұлттық рухты өлтiрмеуге ұмтылды.

Солтүстiк және Оңтүстiк облыстар Қазақстанның мемлекеттiк шекарасына енген соң, өздерiнiң белдi бір мақсаттарының орындалғанын қанағат етті. Сөйтіп бiрыңғай мәдениет, оқу-ағарту саласына ауысты. Партия мен үкiметтен көңiлі қалған Мұхтар Әуезов ешкiмнен рұхсат сұрамастан Семейден, төте Ташкентке кетiп қалды. Iле Ленинград университетiне ауысты. Партиялық билетiн өлкелiк комитетке хатпен қоса салып жiбердi. Тергеушілерге:

Әрине, бұл да жай ғана алдарқату едi.

Ұлт зиялыларының Ташкентке жаппай ауысуы секемшiл өкiметтiң күдiгiн тудырды. «Алашорда» қайраткерлерiн түрмеге бiр-бiр сүңгiтiп алса да», оларды сотқа тартатындай сылтау табылмады. Ол өкiнiшiнiң орынын тергеу орындары 1929-1931 жылдардағы «ұлы құрбандықтың» тұсында толықтыруға тырысты. Ақыры ештеңе таба алмаған соң Байғасқин Есiмге «қысым көрсетiп, азапқа салып»:

«Мен өзiмнiң бұл куәлiгiмде алғашқы жолғы жауапта ұмытып кеткен мына бiр жайды қосқым келедi. Мен өзiмнiң алғашқы жауабымда: Әнуар паша мен Заки Уалидидiң саяси сахнаға шығуына байланысты 1922 жылдың мамыр айында алашордашылардың арасында бiр қозғалыстың басталғанын, алашордашыл Әуезов Мұхтар мен Тоғжановтардың қазақ ауылдарында ұлы түрiкшiлдiк рухты насихаттағанын айтқамын (Менiң бiрiншi жауабымды қараңыз). Петропавлдық алашордашылардың арасына осы ұлы түрiкшiл үгiт-насихатты жүргiзген тұста, бiр жолы сол кездегi губерниялық атқару комитетiнiң төрағасы Қазбеков Смағұл, губерниялық партия комитетiнiң ұйымдастыру бөлiмiнiң меңгерушiсi Бейсенов Мұхамеджан және Әуезов, Тоғжанов, Жұмабаев, Қияқов, тағы да басқа мен аты-жөнiн ұмытып қалған адамдар өзара ұзақ кеңестi, бiрақ ортақ шешiмге келген жоқ, сонда да өзара пiкiр алысуларын жалғастыра бердi, ақырында Әнуар мен Закидiң iс-әрекетiнiң нәтижесiне қарай қимылдамақ боп, ешқандай шешiм қабылдамауға келiстi. Маған мұның барлығын солардың iшiнде жүрген Байтасов айтты және оны жұрттың бәрi бiлетiн.

Байтасовтың сөзiнен ұққаным мұның мәнiсі қарулы әскер жасақтау, ауылды көтерiлiске дайындау екен. Менiң бұдан түйген тұжырымым мынау: егерде Әнуар паша мен Закидiң әскерi жеңiске жетiп, iлгерi басқан қадамы сәттi болса, онда алашордашылар халықты сөзсiз көтерiлiске шығарар едi. Жаңылмасам, маған Байтасов: Қожанов пен Рысқұловтың, Әнуар паша мен Заки Уәлидидiң арасында байланыс бар, – деп айтқан сияқты. Бұдан басқа айтарым жоқ», – деген жалған көрсетінді жаздырды.

Мiне, тұтқындағыларға тағылған: „аштыққа ұшыраған адамдарды астыртын ұйымға тартты, оларды кеңес үкіметіне қарсы күресуге үгіттеді”, – деген үшінші айыптың астарында жатқан оқиғалардың қасіретті шындығы осындай едi.

Бұған қоса: алаш қайраткерлері жазушылық, ғалымдық, оқытушылық қызметi арқылы кеңес өкiметiнiң саясатын бұрмалауға араласты, сол арқылы кеңес өкiметiн құлатуға тырысты делiнген «қылмыстық әрекеттер» айып ретінде тағылды.

Сөйтiп, ұлттық мемлекет пен ұлттың мұқтаждығын терең түсiнетiн ұлттық қайраткерлердiң барлығы қызметтен қуылып, Сталиннiң өзi ғана «мекемелiк көсем» боп қалды, ұлттық партия, ұлттық автономия, дербес мемлекет деген сөздерден оның төбе шашы тiк тұрды.

Сонымен, Қазақстанды Ресейдің құрамынан бөліп әкетудің мүмкіндігі неге болмағанын, Қазақтың ұлттық-демократиялық республикасын құру мақсаты неге жүзеге аспағанын баяндап өттік. Ал «Россия халықтары праволарының декларациясы» неге бір уыс қағаз болып қалды? Бұл мәселеге тергеушілердің өзі де жауап таба алмаған.

Оны «қолына алып, пәле салып, өз елін өзі аңдыған» көсемдер шешкен.

Бесінші тарау: ЖҮЙКЕ ЖЕГІСІ

1.

Ресей жаhангерлiгiнiң барлық отаршыл аяр саясаты кеңес өкiметiнiң де дiттеген жерiнен шықты. Көкiрегiн жеген өкпе құртына айналған ұлт мәселесiн олар қашан естерiн жиғанша еске алмауға тырысты. Бiрақ орайы келгенде орып, қылтасынан қиып тастауға ұмтылды. Большевиктер:

Аз санды ұлттарға келгенде бұл қанатты сөздi толық мағынасында жүзеге асырды. Төңкерiс, азаматтық соғыс тұсында езiлген ұлттарды есiркеуге уәде етiп, «әлсiз жау» ретiнде дос тұтты. Ал, «есептi досқа» айналып, бауырына кiргенде дұшпанынан бетер түршiге өшiктi. Ресейдiң құрамындағы 140 миллион халықтың 75 миллионы орыс едi де (Олардың iшiнде өзiн орыспын деп есептейтiн Ленин, Троцкий, Бухарин, Каменев, Свердлов, Дзержинский, Фрунзе, Голощекин т. б., жүздеген мың сiңбелер бар), қалған 65 миллионы өзге ұлттар едi.

Ресей үшiн тек қана шикiзат қажет болатын. Онсыз; ақ немесе қызыл жаhангердiң өмiр сүруi мүмкiн емес-тiн. «Әлеуметтiк теңдiктi» желеу жарымаған жарлылардың өкiметiнiң құлқыны – iшi майлы патшаның өңешiнен көрi де кең әрi ашқарақ едi. Сондықтан да, кеңес өкiметiнiң қомағай көмейлi кеңесшiлерi: кез-келген «ұлттық мүдде мен құқыққа», сол ұлттардың дәстүрi мен тарихи мекенiн тануға, өзiн-өзi билеу еркiне, дербес мемлекеттiк саяси-экономикалық даму жолына, әскери-шаруашылық құрылым құруына, тiлiне де, дiнiне де, тiптi ұлттық теңдiгiне де қарсы өршелене күрестi.

Лев Троцкийдiң мойындауынша мұның екiншi бiр психологиялық астары мынада:

Ұлттық отарлау қыспағында өмiр сүрген «Қилы заманында» да, тәуелсiздiк алған тұсында да ең қауiптi құбылыс – ет пен терiнiң арасындағы Л.Троцкий дәл тауып айтқан осынау «арам бездер», яғни, «Қилы бауырмашылдар». Ұлт мәселесi жөнiндегi халық комиссариатына тегi «жат жұрттан» шыққан, бiрақ бойында сол ұлтқа деген өшпендiлiктен басқа қасиеттi бiр сезiмi жоқ «арам бездердi» қызметке қасақана алған да Лениннiң өзi. Оларды кешегi, бүгiнгi, келешектегi ұлттық қозғалыстардың iшiнен қиналмай-ақ кезiктiруге болды.

Ұлттық сана сүзгiден өтедi. Бiрақ «арам бездер» құрымайды. Бұл да табиғи заңдылық. Олардың әрбiреуiнiң кесiрi – ұлттық көсемдердiң мұқым бiр толқынын жер жастандыруға жетiп жатыр. Мәселенки: не орыс ұлтына, не еврей жұртына қайыр көрсетпеген, атасының атымен атасаң – Шая Ицкович, орысша есiмi – Филип Исаевич Голощекин, қазақтардың сыйға тартқан аты – Қужақ, қазақ ұлтының мәйегiн төгiп, сүйегiн қу далаға шашып кеттi. «Ұлттар мүддесiнiң қорғаушысы, лениндiк ұлт саясатының көсемi» Лениннiң өзi де мұндай аярлықтың әккiленген тәлiмiн өте ептiлiкпен қолданды. Ол езiлген ұлттарды сондай жәдiгөйлiкпен жауырынынан сипап тұрып, жауырынымен жер қаптырды. Тәуелсiз Башқұртстан мемлекетi мен «Алаш» үкiметiн де екiжүздi саясаттың құрбандығына шалды. Сырттай барынша жақсылық жасағансып «езiлген ұлттардың өзiн – өзi билеу еркi, бостандығы бар» - деп жалпы декларацияға кiргiздi де жеме – жемге келгенде:

«Балтық жағалауындағы ұлттар бағынудан бас тартса, оларды бір-ақ түнде аяусыз қырып тастаңдар да, мұны ұлтшылдар мен контрреволюционерлер iстедi деп қауесет таратыңдар», – деп жасырын бұйрық берген де Лениннiң өзi ғой.

Құпия жарлықтарда бұдан да сорақы ұсыныстардың, пәрмендердiң, «ақыл-кеңестердiң» бар екенi қазiрдiң өзiнде әшкереленiп отыр. Оны келешек дәлелдер.

Әлихан Бөкейханов «Алашорда» Үкiметi Ресейден дербес мемлекет болатынын мәлiмдегенде атышулы адмирал Колчак:

Расында да, қазақ ұлтының ең осал жерi осы зиялы қауым болатын. Заманның тiлiн бiлетiн, қоғамдық күрес пен саяси талас-тартысқа әбден ысылған қайраткерлер тым аз едi. Алайда, Сiбiр мемлекетiнiң әскери әмiршiсi адмирал Колчактың өзi де мұндай қаскүнемдiкке бармады. Ал Смағұл Сәдуақасов айтқан «коммунистiк колонизаторлықтың» да авторы – Ленин едi. Ұлттардың автономиясы мен саяси бiрлiгi – сырт көзге қойылған сахна ойыны ғана едi. Шын мәнiнде, большевиктер отарлаудың жаңа түрiне, коммунистiк түрiне шұғыл әрi жазалау арқылы қауырт кiрiстi. Егерде, ұлттық қозғалыс аса буырқаныспен дамыған Украина мен Түркiстанда қасақана ашаршылық ұйымдастырып, ұлттық коммунистердi жазалаудың жаңа науқанын жүргiсу туралы Лениннiң өзi берген жасырын нұсқау мұрағаттардан табыла қалса, оған ешқашанда таңдануға болмайды. Өйткенi, большевиктер, 1921-1922 жылдан бастап арандатудың ең қанқұйлы түрiне көшiп едi. Мұның етек алғаны сондай, Л. Троцкийдiң мәлiмдемесiнше, Лениннiң өзiне де у берiлген. Көсем де оған еш қарсылық бiлдiре алмапты. Демек, қазақ ұлтының зиялыларының 1922 жылы жаппай түрмеге қамалуы пәлендей кездейсоқ құбылыс емес.

1924-жылы мемлекеттің билігі тұтастай өзіне көшкен Сталин, ұлттық қайраткерлерден неғұрлым тез құтылса, соғұрлым жолы ашылатынын білді. Өйткені империяның мемлекеттiк басқару билiгiнде жалғыз ғана (!) жоғары бiлiмдi адамы (Молотов) бар шiркеу тақуасы Сталин үшiн – тұлға, зиялы (интеллигент) деген сөздiң өзi жеккөрiнiштi едi. Төбе шашы тiк тұрып, мұрты едiрейiп, алдына келген оқымыстыларды бишара күйге түсiрiп, қорлаудан масаттана ләззәт алатын мизаяны (паранойктi) көргенде Әлихан Бөкейханов:

«Сауатсыз, өзi бiлмейтiн, бiлгеннiң тiлiн алмайтынның нағыз өзi екен. Қазақты былай қойғанда, Ресейдiң соры ендi қайнайтын болды», – дептi Әлiмхан Ермековке.

Оның бұл айтқан пiкiрi расқа шықты.

Сталиннің өзі, тiптi, кеңес үкiметi мүшелерiнiң барлығы да можантопай, тек патшаның жазалау саясатын, түрменiң iшкi-сыртқы арандату әрекеттерiн өте жақсы бiлетiн тiсқаққан ысқаяқтар едi. Монархиялық диктатура – пролетариат диктатурасымен алмасты. Идеологиялық саясатпен, оның үгiт-насихаттық тәсiлi өзгергенмен де, мемлекеттiк құрылымға мойынсындыру әдiстерi сол күйiнде қалды.

Сот, прокуратура, тергеу мекемелерi жазалау құралына айналды. Пролетариат диктатурасының идеологиясына негiзделген заң тек қана кеңес өкiметiнiң мүддесiн қорғады. Жеке адамды, оның iшiнде тұлғаларды жаншып, қысым көрсетiп, жазалауға қызмет етті. Бұл ретте В.О.Ключевскийдің:

Өйткені олар Сперанский сияқты «көзінің жасын сыққан жоқ». Керісінше, Александр І мен Николай І жазалау саясатын адамдардың рухын жаныштап, еңсесiн езуге бағыттай отырып, айла тәсілдерін өзгертіп қолданса, Ленин мен Сталин бұл екi «амалдың» басын қосып, қысым құралының құрсауын бұрынғыдан бетер күшейттi.

Бұл реттен алғанда, патшалық самодержавие мен кеңес өкіметінің мемлекеттік-саяси ұстанымында ешқандай айырмашылық болмады. Билік иесі ауысса – сарай дәбiрлерi де қоса ауысып, алдыңғылар мiндеттi түрде басқару жүйесiнен шеттетiлді. Бұл «тәсiл» түрлі халықтық саяси «формулировкалар» арқылы өте әккiлiкпен қолданылды. Әсіресе, жеке адамның тағдырын қамтитын кадр мәселесiн жазалау арқылы шешiп, қылмыстың куәләрiн дер кезiнде жойып отырды. Басшы ауысқан сайын жазалаудың тактикасы мен стратегиясы да өзгердi.

Ленин жаңа экономикалық саясатты қауырт жүзеге асырды, iле Сталин еңсесiн көтерiп үлгергендердi тап жауы, кулак ретiнде тәркiлеп, тоз-тозын шығарды. Ленин «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкiметiнiң мүшелерiне бүкiлодақтық Орталық Атқару комитетiнiң 1919 жылғы 4 көкектегi және 1920 жылғы 15 көкектегi Лениннiң өзi қол қойған қарармен кешiрiм жасады, Ленин өлген соң оларды жаппай қудалай бастады. Ақыры көздерiн жойып тынды. Лениннің тұсында, яғни, 1920-1924 жылдар аралығында ұлттық федерация мен автономия, ұлт мәселесi жаппай талқыға түсіп, СССР құрылды. «Партиялық диспуттар» ұйымдастырды, iле Сталин бұл науқанда белсендiлiк көрсетiп, батыл пiкiр айтқандарды ұлтшыл, байшыл, буржуазия мүддесiн қорғағандардың қатарына қосып, тазалау науқанын жүргiздi. 1937 жылы «халық жауын әшкерелеу» басталды. «Жазалау әрекетi» шегiне жеткенде, 1938 жылы «асыра сiлтеушiлiк» туралы қаулы қабылдап, ендi алдыңғыларды халық жауы ретінде «әшкерелеушiлердiң» өздері «әшкереленіп», адал азаматты әдейi арандатқандар есебiнде түрмеге қамалды. Ақыры 1956 жылы: бұлардың барлығы жеке басқа табынушылықтың құрбаны болды – деген бүркеншік саясатпен Сталиннің өзі де сахнадан ысырылды. «Жылымық әкелген» Хрущевті Брежневтің «ыстық құшағы мен тәтті сүйістері» ерітіп жіберді. Горбачев мұның бәрін «қайта құруға ұмтылып» еді, оны пучча өртеп жіберді. Сөйтiп, ол күндердің де тiрi куәләрі жойылды.

Бұл өз кезегінде қазақ ұлтының да мәйегін ірітіп, жүйкесін жегідей жеп, тұрақты ұлттық ұстанымды ұйытуға мүмкіндік бермеді. Соның нәтижесінде мемлекеттік қайраткерлер емес, қондырғы қайраткерлер республиканы Мәскеудің емеуірінімен қақпайлап қана отырды.

Қазақстанда өзінің дербес құрылымдық-құқықтық, саяси-экономикалық, тарихи-мәдени, рухани дербес билігін жүргізген нағыз ұлттық тұлға болған емес. Бұл ұлттық тұлғалардың тұншықтырылуына алып келді. Көп өксік көмейіне тығылған ұлттың бұл саяси құмығуы түйнектеліп барып, өз кезегінде сексен алтыншы жылғы намыстың ызалы кегі боп атылды. Ол тәуелсіздікке ұласты.

Міне, Сталин осы тәуелсіздіктен қатты сескенді. Сондықтан да рухы қуатты ұлт қайраткерлерінің бірде-біреуіне Сталин сенбеді және мемлекет басына жолатпады. Тәуелсіз тұлғалардан сескеніп, «тұлғасыздарға» тұлға іздеген Сталин:

«Шығыста социализм орнамай – дүние жүзiнде коммунизм орнамайтынын», – деп жариялады.

Бұл арманына жету мақсатында Қазақстанға социализмді орнату үшін Голощекинді «десант» ретінде жіберді.

Гәп социализмде емес, сол социализмнен үмiт күтiп отырған «езiлген ұлттардың» тағдырында және соны жүзеге асыратын қазақ қызметкерлерінде болатын. Қазақ ұлты мен тұлғаларының шегер қасіретi мен көрер көрешегiне орай, халық «Қужақ» атап кеткен, азаматтық аты – Шая Ицкович, бүркеншiк есiмi – Филип Исаевич Голощекин Қазақстанға келе салысымен өзiнiң «сыпыра сыпыру» мен «жағалата жаппай жазалау» саясатын жүргізіп, әр түрлі «щиналарға» (қазақ қызметкерлеріне) «қарғыстың қамытын кигiзiп», оларды халық жауы ретінде әшкерелеуге кірісіп кетті. Ол өзiнiң «таққа тағайындалу» құрметiне орай 1925 жылы 1 желтоқсан күнi (мына сәйкестікті қараңызшы, Г.Колбин де сол желтоқсанда келді емес пе!) өткен Бүкiлқазақстандық бесiншi конференцияда:

«Шындығын айтсам, ауылда кеңес өкiметi жоқ, байлардың үстемдiгi, рулардың үстемдiгi ғана бар», – деп мәлiмдеме жасады.

Оның көзіне бұқара қазақ халқы көрінген жоқ, тек байлар мен «щиналар» ғана елес берді. Желтоқсанда жер тепкілеп келіп, бірден ашық тіміскілікке кірісті. 1926 жылы жаппай қудалауды бастады. 1927 жылы жаппай жазалау мен тұтқындауға көшті. 1927-1930 жылдары тергеуге алды. Соның нәтижесінде СССР Халық Комиссарлары Кеңесінің жанындағы ОГПУ коллегиясының 1930 жылғы 4 апрельдегi қаулысына орай:

Бел ортасындағылар ату жазасына кесіліп, жиырма бес жылға кесім алды, соңындағылар жер аударылды.

Сөйтіп, ұлт тұлғасыз тұл қала жаздады. Ал тұлғалардың тұлғасыздандырылуы Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың саяси сахнадан шеттетілуі тұсында басталды. Алайда ұлт іші мәйексіз емес еді.

2.

Қоғамдық құрылымдарды түбірімен қопарған ұлы төңкерістер өзінің жаңа қайраткерлерін тарих сахнасына әкелді. «Әскери коммунизм» мен «жаңа экономикалық саясаттың» арасындағы саяси қысылтаяң тұста қазақ зиялыларының ішінен екiншi бiр алаш ұранды ұлтжанды топ сүзiлiп шықты. Олар ұлт-азаттық идеясының ең нәзiк әрi тауқыметті кезеңіне тап келген заманына лайық «тар жол, тайғақ кешудi» таңдап алды. Кейiнгi тағдырлары әр қалай қалыптасқанымен де, өзiнiң тарихи қалыптасу кезеңiне орай iрiктелген бұл топтағылар жаңа жағдайға байланысты өмiрдiң өзi тудырған саяси күрестiң қайраткерi деңгейіне көтерілді. Өз орталарында ішiнара пiкiр қайшылығы қылаң бергенімен де, түпкi нысаналары бiр арнаға сайды.

Сол екiншi тегеуiрiндi толқынның қайраткерлiгiнiң нәтижесінде қазақтың қоғамдық-әлеуметтiк ойлау жүйесi өркениеттің даму сатысының жаңа деңгейіне көтерiлдi. 1919-1927 жылдар арасындағы Қазақстандағы саяси күрес тәжiрибесi оларды шынықтырып, буынын бекiттi. Интернационалдың ұйымдастыру жұмысына араласып, халықаралық беделге ие болған, федерация туралы пікірталастарында ұлттық мемлекет мәселесін көтеріп, Ресейдегі орыстан басқа халықтардың алдында саяси белсенділік танытқан екiншi толқынның өкiлдерiне тосқауыл қою Кремльге қиынға соқты. Олар қандайда бiр саяси, мемлекеттiк, экономикалық, дипломатиялық түйiнi қиын мәселелердi шешуге қабілетті болатын.

Ең бастысы – ұлттық ойдың өзегi үзiлмедi. Олар партияның мүшесi қатарында қала жүрiп ұлттық нысананың ұйытқысына айналды. Дербес қазақ мемлекетi құрылып, оның ұлттық ұйытқыда дамып, өркениетті ел қатарына қосылуына барынша бағытталып отырды. Әрине, бұл кезеңде саяси еркiндiк, толық бостандық туралы мәселе қозғау мүмкiн емес едi.

«Алаш iсi» атты тергеу iсiндегi құжаттар мен жауаптарға және олардың саяси көзқарасына қарағанда бұл топ негiзiнен «Алашорда» үкiметiнiң ұлттық бағытын жетекшiлiкке алған бiр кездегi «жас алаштар» едi. Кеңес өкiметi кезiнде мемлекет басына келген Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Қожанов, Тұрар Рысқұлов, Нығымет Нұрмақов, Жалау Мыңбаев, Ораз Жандосов, Ыдырыс Мұстамбаев iспеттi қайраткерлер 1921-1922 жылғы ұлттық федерация туралы пiкiр таласы тұсында сондай ұстанымдарын танытты. Бұлардың күрес сахнасына келуi заңды құбылыс еді әрі жаңа құрылымдағы қайшылықтарды шешуге ұлттық аймақтар мұқтаж да болатын. Негiзгi үйлестiрушiнiң мiндетiн Қазақстанда – Смағұл Сәдуақасов, Түркістанда – Тұрар Рысқұлов пен Сұлтанбек Қожанов атқарды. Бұлар 1920-1929 жылдардың арасында Қазақстанның саяси, мәдени өмiрiнде шешушi оппозициялық-ұлттық нысананы мақсат етiп, ой-пiкiрлерiн мемлекеттiк деңгейде талқыға салған ықпалды да қуатты саяси күш ретінді танылды.

Аз ұлттардың арасындағы мұндай саяси қуатты күш – кез-келген империяның қас жауы еді. Шындығында да Голощекиннің: