Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

Өйткені «сәдуақасовшылар – тұтас бiр ұлттық шоғыр» болатын. Олардың негiзгi мақсаты – «коммунистiк-колонизаторлыққа» қарсы күрес едi. Мұндай қарсылықты тудырған – кеңес өкiметiнiң аз ұлттарға қарсы бағытталған қастандық iс-әрекетi, ұлыдержавалық өктемдiгi мен үстемдiк көзқарасы еді. Ал ұлыдержавалық өктемдіктің:

Иә, расында да, М.Тынышбаев дұрыс айтқан, капитализмнің де, социализмнің де «жазалау жүйесiнiң күретамыры» – ұлттық, экономикалық, шовинизм болатын. Сондықтан да «социализм» орнату үшін жіберілген Голощекин Қазақстан экономикасындағы аймақтық ерекшелiктерді, өмiр сүрiп, тiршiлiк құрудағы ұлттық айырмашылықтарды, халықтың тарихи дәстүрiн қызыл қарындашпен бiр-ақ сызып тастады да, жергiлiктi жұрттың „қолындағы құрықтың орнына шанышқы ұстатпақ” болды. Алайда, шанышқымен iлiп жеу үшiн де табақта ас-дәм болу керектiгiн ұмытты. Тiптi араб алфавитiнен исламның «иісiн сезiп», жедел қарiп өзгертудi талап еттi.

Мұның барлығын кеңестендіріп, ауылшаруашылығын мәдениеттендіріп, шикізатты өнеркәсіптендіріп, социализмді орнату үшін шұғыл түрде қазақ жерін реформалау арқылы қазақтарды ығыстыру және сол жерді жаппай еуропалық ұлттармен қоныстандыру қажет деп тапты.

Ал жер – ұлттық дербес өмiр сүрудiң басты кепiлi. Жерсiз ұлт – дербес халық ретiнде жер бетiнде өмiр сүру құқынан, ұлттық қасиеттен айырылады. Жаһанданудың да жұлынын жеп отырған жегі құрт – осы жер. Әлемдік геосаяттың бәрі де осы жерге келіп тіреледі. Жердің иелігі шешілмей, тәуелсіздік те, оған ие ұлттың да, оны билейтін мемлекеттің де мүддесі шешілмейді. Түптеп келгенде, капитализм, имперализм, социализм дегеніміздің өзі де – жерді иеленудің бір формасы ғана. Жерсіз – ешқандай империяның мүддесі жүзеге аспайды. Жерcіз – ешқандай империяның халықаралық қауымдастықта ықпалы жүрмейді. Жерсіз империя – тұл империя. Ал империялық өктемдіктен бас тартқан мемлекет жоқ. Бұл ретте қазақтың тағдыры қосақталған Ресейдің дәмесі бұрын да зор болды, қазір де зор, ертең де өте зор болмақ. Сондықтан да В.И.Ленин:

Ресей сол саясаттың нәтижесінде 1917 жылға дейін ғана 45 миллион десятина жерді, яғни, күллі қазақ жерінің бестен бірін қара шекпенділерге тартып әперген еді. Енді «шығыста кіші октябрь» мен «социализмді қатар орнатуға» келген Сталиннің «әпермені» Голощекин қалған жерге реформа жасап (тартып алып – Т.Ж.), оған тағы да 360 мың «тың игеруші» орналастыруды ойластырып, қысылып-қымтырылмастан:

Бұл «Қужақтың» қалжыңы емес, шыны болатын. Жай қыр көрсету емес, алдын-ала жоспарланған жоба еді. Оны Сталиннің өзі:

Өйткені, қызыл империяның «жер реформасының» жоспары бойынша, шет аймақтағы ұлттар – ұлы жаhангердiң шикiзат қорын дайындап беретiн «ерiктi құлдар жасағын» құруы тиіс болды, яғни, дамыған социализм тұсындағыдай, экономикалық басыбайлы аймаққа айналдыру көзделді. Егерде, ұлт аймақтарын дер кезінде орыстандырып, оларды қоныстандырып алмай тұрып ұлттық өнеркәсiптi дамытса, онда қазақ ұлтының өкiлдерi, соның iшiнде жұмысшылар да, кейіннен кiрмелерге жол бермеуi мүмкiн едi. Ол үшiн оларды аштықпен есеңгiреттi. 1922 жылғы аштық бұл саладағы алғашқы «Тәжiрибе» ретiнде сынақтан өттi. Мұқым қазақ халқын «табиғи түрде жоюға» мұршасы жетпедi. Өйткенi қазақтың дәстүрлi көшпелi экономикасы мен өмiр сүру тәсiлi оған мүмкiндiк бермедi. Ендi, «мойынсерiк», «қосшы ұйымы», «керей қостары» арқылы тiрi қалудың, күн көрудiң, жұтамаудың ғасырлар бойы сыннан өткен тәсiлi мансұқталды.

Қауiптi күшейтпес үшiн ең алдымен ұлт аймақтарына, соның iшiнде Қазақстанға, 360 мың еуропалықтарды сiңiрiп жiберуге тырысты.

Жер дауы – қазақ ұлты үшiн бұрын да өте күрделi әрi ең талмауытты мәселе болатын. Сондықтан сол тұстағы қазақ зиялыларының бiрде-бiреуi жер, жер бөлiсi жөнiндегi мәскеулiк жобаны бекiттiрмеуге тырысты. Саяси көзқарастары мен қызмет орындарының әр саланы қамтығандығына қарамастан, мұндай «коммунистiк-колонизаторлыққа» қарсы тұрарлық ұлттық пікір қалыптасты. Қазақстандағы ұлттық қызметкерлердің ішіндегі ең жасы, ең өжетi, бiлiмдiсi Смағұл Сәдуақасов мұны:

Бұл – қазақ қауымының рухани өмiрiндегi ең шешушi әрi тарихи қажеттiлiктен туған заңды қарсылық едi.

Мұндай батыл пікірді айтқан Смағұл Сәдуақасов та Қазақстан үшін тосын тұлға емес. Ол республиканың ішіндегі саяси-ұйымдастыру, экономикалық басқару шараларына батыл араласқан, ысылған қайраткер еді. Әсіресе, Қазақстан автономиясының құрылуы, оның территориясының межеленуі, солтүстік облыстардың Қазақстанға қосылуы, қазақ қызметкерлерін іс басына тарту, 1921-1922 жылдардағы ашаршылықпен күрес, жер туралы заң жобасы мен экономикалық тұрғыдан тәуелсіз даму бағдарын анықтау, тарихи-мәдени, рухани құндылықтарды тану, бағалау барысында Смағұл өзгелерден жеке дара суырылып шықты.

Ол өзiн терең де батыл ойлы, шешiмшiл, өжет және ұлт мүддесiн қорғайтын қайратты да қызуқанды, тәлiмдi де тәжiрибелi мемлекет қайраткерi есебiнде көрсете бiлдi. Смағұл Сәдуақасовтың жер, ұлттық өнеркәсiп, мәдениет саласындағы саяси тұжырымдарының негiзiне «Алашорда» қозғалысының бағыт-бағдары мен тұжырымдары желi болып тартылды. Сол ұлы мақсатты кеңес өкiметiнiң саясатына бейiмдей отырып, «коммунист-отаршылдарға қарсы «ұлттық коммунистiк» үлгi ұсынды. Ол қазақ жерi туралы Ә.Бөкейханов ұстанған жер реформасы туралы жобаны қолдап:

Мiне, мәселе қайда жатыр! Иә, гәп – жерде. Жер – адамды жейдi. Көзiн өңменiңнен өткiзе қадап, телмiртiп отырған да сол жер, қазақтың жерi болатын. «Тың игеру» науқанын Столыпин сұм аяқтай алмай кеттi. Ал, большевиктер өздерi атып өлтiрген Столыпиннiң бастамасын үкiмет басына келiсiмен шұғыл түрде жүзеге асыруға құлшынды. Бiрақ оған ұлт көсемдерi жол бермедi. Өзге шарасы қалмаған кеңес өкiметi жаппай жазалау саясатына жүгiндi. Ұлт көсемдерiн шетiнен түрмеге қамады. Тергедi. Қинады. Сонда да алаш азаматтары алған беттерiнен қайтпады. Өйткенi жер мәселесi – қазақ ұлтының өмiрi мен өлiмiн анықтайтын ең шешушi мәселе едi.

Бұл платформа кеңеске дейін де, кеңес кезінде де, кеңестен кейін де большевиктер тарапынан жаппай сыналды, «ұлтшылдық платформа» деп бағаланды. Ақиқатына көшсек, Смағұл Сәдуақасұлының пiкiрi дұрыс әрi ол жалғыз өзiнiң ғана емес, сол кездегi алаш азаматтарының ақылдаса келiп қорытқан тұжырымды пiкiрi болатын. Әлихан, Ахмет, Мiржақып, Халел, Жаһанша, Мұхамеджан, Халел Ғаббасов, Әлімхан iспеттi ұлт көсемдерiне мiнбеге көтерiлуге тиым салынғандықтан да, солардың ақылына сүйенiп, солардың атынан сөйлеген сөзi едi.

Голощекиннің бұл жер реформасы – қазақтың жартылай көшпелі экономикасын (халық арасында «Ақ шом» деп аталған көшпелі экономика заңдылығы – Т.Ж.) бұзып, жаппай ашаршылыққа алып келетін. 1921-1922 жылдардағы аштық тұсындағы «реформаның» алғашқы «тәжірибесімен» бәрі де таныс еді. С.Сәдуақасов та, С.Меңдешев те, С.Сейфуллин де, О.Исаев та, Ұ.Құлымбетов те, И.Құрамысов та бұл ашаршылықты бастарынан кешірген болатын. Алайда өткеннің қасіретті сабағын коммунистер қаперіне алмады. Ал тергеу ісінің мәліметіне жүгінсек: сол тұстағы облыстық, кейін Өлкелік партия комитетінің екінші хатшысы С.Меңдешев басқарған бір мәжілісте аштан өлген 1 миллионға жуық адамның әруағының алдында беті шімірікпестен:

Мұндай «естен тандыру арқылы халықтың санын табиғи түрде азайтатын жер реформасының» қасіреті Голощекин мінбеде:

Сол платформаға сүйенген С.Сәдуақасов Қазақстанды өзі өндірген шикізаттың құлына айналдыратын жобаны ұсынған «саяси экономистерге» қарсы:

Шындығында да, жүннiң бiр қадағын қазақтардан 15 сомнан алып, 150 сомға қайта қазаққа сатудың қай жері интернационалдық? Қай жері социализм? Қай жері қандай ұлтшылдықпен күрес? Экономикалық жағынан өте тиімді, өзiн-өзi асырайтын, өзiнiң жерiн өзi дербес игеретiн, өзiнiң ұлттық даму дәстүрi мен тарихи танымын сақтайтын мұндай ұлттық социализм Голощекинге ұнамады. Смағұлдың бұл сөзіне тура жауап бермей, Шая-шаялығына салып:

Егерде қазақ ұлты жаппай аштан қырылып жатқанда сол ұлтты басқарып отырған Голощекиннің онда «ешқандай жұмысы болмаса», мемлекетті басқарып отырған орталықтың «онда жұмысы болмаса», онда өз елiн аштықтан арашалаймын деп қуғынға ұшыраған Смағұлдың «Мәскеудің заводтарында қандай жұмысы болуы» мүмкiн?!. Аштарға жөнелтiлген азық-түлiктi:

Сенесiз бе, қазақ ұлтының ел басыларының iшiнен де «қимасы қышитындар» шықты. Соның бiрi:

Алдымен Шаяның шаяны боп Смағұлды шағып, жұртын жұтатқан осынау «теңiзге қарап бақылдаған бақаның» (өз сөзi) өзін де отыз жетінші жылы «социализмнiң жалпақ табан түйесi таптап кеттi».

Өзінің «Кіші октябрь» жобасымен, көпірме пікірімен келіспеген, не қарсы шыққан партия, кеңес қайраткерлерін Голощекин аяусыз жазалап, олардың арасына қасақана іріткі салды. Ұлтын ашаршылықтан сақтап, «азаматтық соғыстың орынына азаматтық келісімді» ұсынған С.Сәдуақасов, Н.Нұрмақов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаев сияқты қызметкерлерді қырына алып, қазақ интеллигенциясына қарсы жазалау науқанының басталғанын ресми түрде мәлімдеді. «Ел билеген кемелдердің» көзін жою арқылы ұлттық сананы жою – ақ патшадан қалған «мұра» еді.

Ол қазақ зиялыларының арасына от тастау үшін әуелі Қазақстандағы жер реформасы, территориялық тұтастық, қоныстандыру саясаты, экономика, шаруашылық, оқу-ағарту жүйесі, ұлт тарихы, өнер мен әдебиет, көне мұраға көзқарас туралы баспасөз бетінде пікірталастарын жариялатты, түрлі мәжілістерде сөз сөйлетті, сөйтіп, партия, кеңес қайраткерлерін білдіртпей бір-біріне жанықтырды. Кезінде «Түрккомиссиясы» мен Мусбюроның құрамында болған жергілікті халықтан шыққан қайраткерлердің барлығын пантюркист, оппортунист, ұлтшыл, жікшіл деп жариялады.

Ол жиырмасыншы жылдардың басында тарихи даму жүйесі тудырған: ұлттық федерация, ортақ Түркістан, республика аралық жер межесі, 1921-1922 жылғы ашаршылық, 1922-1924 жылдар арасындағы Қазақстан мен Түркістанның арасындағы «Үлкен Түркістан» туралы пікір білдірген қайраткерлердің сөздерін жинастырып, олардың әрқайсысына „рысқұловщина”, „садуақасовщина”, „мендешовщина”, „сейфуллиновщина”, „қожановщина”, „төреқұловщина” деп мысқылдай ат қойып:

««Жалпы мен, топшылдық дегенде, ұлтшылдықты емеурiн етiп отырмын. Мен сәудақасовшыларды еске салғанда, қожановшыларды да, рысқұловшылардың барлығын да айтып отырмын. Олардың барлығы да бiр қалыптан шыққан», – деп жер тепкілеп баға берді.

Голощекин «щиналарды» қайтадан саяси сахнаға шығару арқылы тұтас ұлтты қақ жарып, сол кездегі ең беделді үш тұлғаны – Сәдуақасовты, Қожановты, Рысқұловты бiрiн-бiрiне қарсы қойғысы келді. «Алаш ісіндегі» тергеу ісі де осы үшеуін қалайда халық жауы етіп шығаруға бағытталды. Бұл ретте Зиновьевтің:

„Голощекин Қазақстанға барысымен, жергілікті ұлт интеллигенттері мен қайраткерлерін өзара қырқыстырып, ақыр соңында оларды қуғынға салып, үлкен қиянатқа душар етті”, – деген пікірі дұрыс еді.

Қастаншықпағыр мақсатына жету үшін ол өзінің идеологтары мен тарихшыларына 1921-1927 жылдардың аралығында өткен барлық жиналыстар мен конференциялардың, дикуссиялардың материалдарын жинаттырды. Сонда қабылданған қаулылар мен көтерілген мәселелерді қорыта тұжырымдап, мұны «щиналардың» кеңеске қарсы платформалары деп жариялады.

Бұл мәселелер жалпықазақтық сыпат алып, үлкен пікірталастар туғызған еді. Соның ішінде аса батыл пікірлерімен ерекшелетін Сұлтанбек Қожановтың ұстанымдары оның Қазақ өлкелік партия комитетінің атына жазған хатында толық баяндалды. Соның ішінде оны «ұлтшыл, топшыл, алашордашыл» етіп шығарған С.Қожановтың пікірлері мынадай:

Ол 1924 жылы 29 желтоқсанда жазылған бұл ұсынысты Түркістан мен Қазақстанның арасындағы межелеу жұмыстары жаңадан жүргізіліп жатқан кезде Сталинге жолдаған. Ал Голощекин мұны 1927 жылы «жаңа пікір» ретінде жариялап, халықтың назарын өзіне аударды. Бұл үш жылдың ішінде ол мәселелердің біразы күшін жойып, біразы ішінара шешіліп, біразы ескіріп кеткен болатын. Қазақ обкомы Қазақ өлкелік орталық партия комитеті боп өзгерді. Астана Қызылордаға, одан Алматыға ауысты. Бірақта Рысқұлов пен Қожановтың арасындағы таласты Голощекин бақталастыққа көтеріп, оған ұлтшылдық сыпат берді. Құжаттарға қарағанда екеуі де бір-бірін оңдырмай сүріндірген. Шындап келсе, мұның астарында талай-талай «шылыққа» малынған қоя жатыр еді (Біз тек тергеуге қатысты пікірлерді ғана іріктеп ұсынғанымызды ескерте кетеміз).

Әрине, тарихи оқиғаларды өрескел бұрмалап айту Қужақ үшін де, Қужақтың нұсқауына бейімделген тергеушілер үшін де пәлендей қиындыққа соққан жоқ. Әрбір әшкерелеуші мақала жарияланған сайын:

«Біз өз жауларымыздың көзін тек күшпен ғана жоймаймыз, керісінше, идеямыз арқылы көбірек жаулап аламыз», – деп «жасасындатып» (М.Әуезов) түсініктеме берді.

Ал «идеологияға негiзделген қоғам... өзiнiң көздегенiмен үйлеспейтiн көзқарастың барлығын «дұшпандық әрекет» (Ясперс) деп бағалады. Бұл жөнiнен алғанда кеңес өкiметi кез-келген тираннан асып түстi.

Мұндай қастандық психологиясын Ясперс «тек қана мойындамауға (отрицание) құрылған өмiр» деп баға бердi. Оның пайымдауынша:

Сталин де, оның жандайшабы Голощекин де, сондай «ештеңені мойынсұнбайтын тоңмойын», «өзінің көңілі толмағанның бәріне қарсы шығатын», «пәле-жаланы» әуелі «капитализмнен», «имперализмнен», буржуазиядан, либерализмнен, кейіннен ұлтшылдықтан, тап жауынан, интеллигенциядан, ақыр соңында большевиктердің ішінен шыққан халық жауларынан көрген «соқыр текелер» еді. Аймақтағы большевиктер де тура осындай қаскүнем психологияның толыққанды мойынсұнбас можантопайларына айналды.

Тұтас ұлтты қақ жарып, бiрiн-бiрiне қырғызды. Таптық санамен таптатты. Оған аз ұлттарды желiктiрiп, ақыры жерiне жеттi. Ендi өздерi қанқұйлы етiп көзi қанталаған жарымжан ұлт өкiлдерiнiң өзiн мәңгүрттенуген мәжбүр еттi. Басты мақсат: олардың санасындағы дербес ұлт деген ұғымды мүлдем өшiруге кiрiстi.

Голощекиннiң сол жылдардағы жаппай жазалау саясаты тiкелей осындай адамдардың дайындаған әшкерелеушi құжаттары мен баяндамалары, мәлiметтерi мен кеңестерi арқылы жүзеге асты. Соның нәтижесінде бір жылдың ішінде ұлттық интеллигенцияға деген ерекше өшпенділік сезімді қалыптасты.

Қазақ тiлiн бiлмейтiн, астанадағы үкiмет үйiнен аттап шықпаған, қазақ мәдениетi мен тарихынан, ғылымынан, саяси экономикасынан мақұрым шаян Шаяның тiлiне интеллигенттерге қарсы «идеологиялық у» жинап берген осы дәбiрлер едi. Олар:

«Ұлы iс – ұлы құрбандықты қажет етедi», – деген қазақстандық теорияны ойлап тапты.

Сөйтіп, бұрынғы ұлтшыл деген саяси желеу жайына қалды.

Ендi тiкелей ұлттың өзiне шабуылға көштi. Басты мақсат: олардың санасындағы дербес ұлт деген ұғымды мүлдем өшiруге, «ел билеген кемелдердiң» көзiн жою арқылы Ұлттық сананы жоюға шақырды. Саясаттың ағаш Атына теріс мінген Голощекин өзінің «шалған құрбандығына» өзі масаттанып:

«Топшылдарға жағдай жасау пиғылы әлi тоқтаған жоқ, олардың кәрi көсемдерi әлi де тiрi, оларды әлi де жер көтерiп тұр… Енді кез-келген топтың көсемi өлкелiк комитетке қарсы сөйлеп көрсiншi, олар бiр жетiнiң iшiнде жермен-жексен етiлетiн болады», – деп атой салды.

Демек, сол кезде тірі жүрген «қазақтың ұлтшыл-буржуазияшыл интеллигенциясынан» Сталин секем алған, ал Голощекин тікелей қауіптенген.

Сонда большевиктердің қауіптеніп отырған ең басты мәселесі не? Он жылдан кейін де Сталин ұмытпайтындай, әлі де қауіптенетіндей кеңес өкіметі мен «Алашорда» үкіметінің арасында шешілмеген қандай мәселе бар?

Ол – «Россия халықтары праволарының декларациясы» мен тұлғалардың азаматтық ұстанымы болатын. Сол Декларацияға кеңес өкіметі атынан қол қойған Сталин де, «Алашорда» үкіметінің атынан қол қойған «қазақтың ұлтшыл-буржуазиясының өкілі» Ахмет Байтұрсынов та бұл кезде тірі еді. Сталин «федерация мәселесi – демократияның мүддесiн қанағаттандырмайды» деп бас тартты, ал Байтұрсынов бұған мойынсұнбай үкімет құрамынан отставкаға кетті. Голощекин: «олардың кәрi көсемдерi әлi де тiрi, оларды әлi де жер көтерiп тұр», – деп өкіне сес көрсеткен екі «ұлтшыл-буржуазияшыл интеллигенцияның» бірі – А.Байтұрсынов, екіншісі Ә. Бөкейханов еді.

Ал жоғарыда аталған «құрбандықтар», яғни, Голощекин айтқан «әлi де жер басып жүрген ұлтшылардың кәрi көсемдерi» – Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мiржақып Дулатов, Жақып Ақбаев, Халел Ғаббасов, Халел және Жаhанша Досмұхамедовтер, Мұхамеджан Тынышбаев еді. Олардың кеңес өкiметi мен қазақ ұлтының һас дұшпаны екендiгiн әшкерелеп, жексұрын етiп көрсетудi Ораз Исаев өз мiндетiне алды. Ол сол тұстағы аймақтық комитеттiң Бочагов, Мартыненко, Шафиро, Брайнин iспеттi идеологтары мен тарихшыларына шұғыл түрде тапсырма бердi.

Деректерi бұрмалаған, кей тұстары қасақана қате аударылған, тек қана әшкерелеушi құжаттар ғана жинақталған «Алашорда» атты үш кiтап бiрiнен соң бiрi жарық көрдi. Кiтапты «өңдеп», алғы сөзiн жазған – Ораз Исаевтiң өзi едi. Мұны Бочаговтiң естелiгi толық растайды. Осы үш жинақтағы құжаттар „Алаш” партиясы мен „Алашорда” үкіметінің мүшелеріне басты айыптау айғағы әрі бейресми нұсқау-үкім ретінде басшылыққа алынды.

Тергеу орындары өзiнiң iс-әрекетiнiң бағыт-бағдарын анықтап, тиiстi нұсқау алған соң, ендi қалайда сол айыпты дәлелдеп шығу үшiн жанталасты. Бұл орайда баспасөз басты әшкерелеуші құралға, тыңшылыққа негізделген өкіметтің «құлағы мен көзіне» айналды. Газеттер мен журналдарда, кітапшаларда: