Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!

«Қылмысты iске» «жаңа куәгерлер» тартып, оларға бөлек iс қағазын толтырды. «Қосымша қосылған» бұл адамдар кiм едi және Байтұрсыновтың соңынан шырақ алып түсiп, қалайда айыпкер, экстремист, контрреволюционер етiп көрсетуге тырысулары қалай? Осы жетпіс екі адамның басын бiрiктiретiндей ортақ мүдделерi болды ма? Соны айғақтайтындай дәлелдi себеп бар ма?

Бар. Ол – бұл адамдардың «Алашордаға» қатысты ортақ өмiрбаяны едi.

ОГПУ-дiң де, Голощекиннiң де көздеген түпкi нысанасы және барынша әшекерелеуге тырысқан қылмысы сол тұс болатын. Өйткенi «ұлтшыл», «пантюркист», «контреволюционер» деген ұғымды саяси – идеологиялық сахнада «ойнату» үшiн әуелi оны «тiрiлту» қажет-тiн.

Алдын-ала ескерте кетеріміз: сот барысындағы отарлау тарихы, ел, жер, конфискация, ашаршылық, әдебиет пен мәдени руханият туралы алаш қайраткерлерінің тергеу кезіндегі пікірлері мен сұрақ-жауаптары арнайы бөлімдерде тақырып бойынша жеке-жеке кең ауқымда талданатын болғандықтан да, бұл бөлімде тек әр азаматтың түрмеге жабылуына себепкер болған іліктес жайларды ғана, яғни, таза тергеу тарихын ғана қамтимыз. Сонымен қатар Заки Валидов пен «Қараноғай ісіне» қатысты сұрақ-жауаптарды да ыңғайластыра желіге тарттық.

З.Валидов:«Самара өкіметімен, оралдық казактармен, қазақстандық жасақпен жүргізген барлау жұмысымыз өте сәтті болды. Орал (Теке) – Ханордасы – Астрахань губерниясы – Гурьев (Үйшік), Омбы-Батыс тобы құрылды. Башқұрттың ұлттық ақыны Сеитгерей Мағаз, Шайхзада Бабич, өзбек ақыны Әбілхамид Сүлеймен (Шолпан), қазақтың жас журналисі Бірімжанов және тағы бір оқыған айтыскер ақын қазақ қызы қалаларда жасырын ұйым құрып, Орынбордағы орталықты құнды деректермен қамтамасыз етіп отырды. Қазақтың ақын қызы мен ақын Шайхзада Бабичтің басынан кешкен оқиғаларының қиын да, қызықты екені сондай, ол туралы роман жазуға болар еді. Мысалы: Қазақстанда кеңес өкіметін орнату тапсырылған Жангелдиннің ол қызға сенгені сондай, Москвадағы істің барысын толық баяндап отырды. ...Соның нәтижесінде Ашхабадтағы 11 шілде күнгі әскерлердің көтерілісі, ағылшын әскерінің Түркіменстан мен Бакуге басып кіруі, тіпті, ағылшын барлау топтарының Александров портына келуін, түрік армиясының Әзірбайжанға басып кіруін, Бөкей ордасындағы, Орал мен Гурьевтегі, Хиуа мен Бұқарадағы оқиғаларды қазақтың зерек қызы арқылы біліп отырдық», – дейді башқұрттың әскери министрі.

Бұл – өте қызықты әрі тағдырлы оқиға. «Айтыскер, ержүрек қыз кім, оның тағдыры қалай қалыптасты. Мысалы, алаш қозғалысы тұсында жауынгерлік тапсырмалар орындаған, өмірден ерте өткен Аққағыт (Аққағаз-? – Т.Ж.) Доспанова кім еді? Ұлтымыздың тәуелсіздігі жолында күрескен «Алаштың» батыр арулары да ұмытылмауы тиіс. Тарихи шындық сонда ғана қалпына келеді. Өкінішке орай батыр қыздар туралы деректер мәңгілікке із-түссіз сіңіп кетті ме деген қауіп бар. Мүмкін Ә.Жангелдиннің «қызыл керуеніне» қатысты құжаттарда аты аталып қалуы ғажап емес.

Сонымен, «төрт құбыладан» қадалған дұшпан қысымынан құтылудың жолдары талқыланған әскери кеңесте (оған «Алашорданың» атыннан Сеидазым Қадырбаев қатысқан) мынадай халықаралық саяси оқиғалар анықталады: Бакудегі түрік әскері Ашхабадқа бет алды, ал ондағы ағылшын әскері Ауғанстанға шегінбек; Ауғандықтар ағылшындармен соғысу үшін кеңес өкіметінен қару-жарақ алмақ. Егер оқиға осылай дамыса: онда кеңес өкіметіне қарсы соғысу – Түркиямен, Ауғанстанмен, Үндістанмен соғысу, Ресейдің жауы ағылшындармен одақтасу – деген сөз. Ал ол Ресей жағдайында мүмкін емес. Сондықтан да еріксіз кеңес өкіметін мойындаудан басқа амал қалмайды. Екінші себеп: Сібірдегі Колчак өкіметі де, Самарадағы Құрылтай кеңесі үкіметі де: Башқұртстан мен «Алашорда» әскерін күшпен таратып, олардың жетекшілерін ату жазасына кесу, сөйтіп олардың Түркістанға қосылып, Түркия мен Германияның әскери көмегіне қол артуына мүмкіндік жасамау туралы бұйрық шығаруы еді. Үшінші себеп «Қатирада»:

З.Валидов: «Алашорда» үкіметі өкілдерінің әкелген хабары. Олардың қатарында Ғазымбек Бірімжанов пен жазушы Мұхтар Әуезов болды. Колчак пен оның одақтастары: ұлттық әскер мен ұлттық үкімет құруға қарсы жазалау әрекетіне көшкендіктен де, олар да еріксіз кеңес үкіметімен келісуге мәжбүр болыпты. Кейіннен Ғазымбек Германияға келіп, сонда білім алды, ал отанына қайтып оралғаннан кейін зауалға ұшырады, – деп деп көрсетілген.

Мұхтар Әуезовтің «Алашорданың» атынан кеңес үкіметі жағына шығу туралы өкілдікке баруы Заки Валидовтың «Қатираларынан» басқа құжаттарда расталмайды. Бұл дерек М.Әуезовтің ісіне қатысты тұста қосымша талданады.

Бұдан кейін тергеушілер Ғ.Бірімжанов пен З.Валидовтің 1922 жылы Ташкентте кездескенін көргені туралы К.Жәленовтің ақпарын растату үшін екеуін өзара беттестірген.

К.Жәленов алдыңғы көрсетіндісінде З.Валидовты саяжайдағы үйіне паналатқаны жөнінде ешқандай мағлұмат берген жоқ болатын. Тергеуде қасарыса жауаптасқан адамның бірі де осы Кәрім Жәленов. Бұл мәселенің байыбы кейінгі жауаптарда нақтылана түседі. Ал З.Валидов өзінің «Қатираларында» құпия пәтер жалдаудың ешқандай қиынға соқпағаны туралы оның жауабының осыдан бес жыл бұрын шешіліп қойғанына мынадай уәж келтіреді.

З.Валидов: «Менің досым Убайдолла Хожаев заңгер ретінде: «Құрылтай жиналысына мүше болу үшін үміткердің қандай да бір жылжымайтын дүние-мүлкі бар екенін көрсететін бап бар. Бір нәрсе сатып алып қойыңыз», – деп кеңес берді. Оның ақылын тыңдап, Ташкенттің жанындағы Ахангарен өзенінің жағасындағы Аблық деген жерден бақшасы бар үй сатып алдым. Үйдің тұрған жері керемет еді, одан Шатқалдың қарлы шыңдары көрініп тұратын. 1917 жылы сатып алған мүкаммалыма көз қырын салудың реті түспеді, оның есесіне 1922 жылы басмашылар қозғалысына қосылғаннан кейін Башқұртстаннан келген біздің жігіттер осы үйде айлап тұрды. Сол кезде мен де көрсең көз сүйсіндіретін бақшасы бар, суы мол, жемісі төгіліп тұрған осы үйде бірер күн тұрдым», – дейді.

Бұқарада астыртын ұйымда жүрген З.Валидов Ташкентке өтетін құрылтайға қатысу үшін «Қызылқұм арқылы салт атпен жасырын келеді». «Түркістан ұлттық бірлігі» астыртын қозғалысы төрағасының Ташкентке жасырын келуі, құрылтай өткізуі, Ғ.Бірімжановпен, М.Тынышбаевпен, Т.Рысқұловпен кездесуі тергеу ісінде дәлелденбей қалды.

«Алашорда» ісіне негіз боп тартылған Заки Валидовтің 1922 жылы Ташкентке жасырын келгенде оның қайда тұрақтағаны туралы сұраққа ешкім де жауап бере алмаған. Бұл кәдімгідей бас қатырған мәселе болған. Тергеушілер қанша шұқшия тексеріп, шындығын аша алмаған бұл сапарды З.Валидовтің өзі былай еске алады:

З.Валидов: «Ақпан айында түрікмендерден Қақажан Бердиев, Қазақстаннан «Алаш Орданың» өкілдері Хайретдин Болғанбаев пен Мұхтар Әуезов (жаңылыс кетсе керек, негізі Ғазымбек Бірімжанов болуы мүмкін – Т.Ж.) пен Дінше және әлі көзі тірі екі кісі келді. «...Екінді намазы кезінде Ташкентке кірдік. Біздің мұндағы орталық кеңсеміз белгілі еді. Ол – қаланың қақ ортасындағы Қазақстан педагогикалық институтының ғимараты болатын. Бұл ғимарат патша кезінде гимназия еді. Саябақтың ортасында. Салт атпен институтың бақшасына кірдік. Мұғалім Ғазымбек Бірімжан бізді қарсы алды. (Онымен бірнеше жылдардан кейін Берлинде тағы да кездестім). Іздегеніміз де сол адам еді. Сол күні кеште Түркістан республикасының бұрынғы төрағасы, яғни бұрынғы Қоқан автономиясы ұлттық үкіметінің төрағасы Мұхамеджан аға Тынышбаевты көрдім. «Таңертең «Иванов» бағына келдік. Мені мұнда күтіп отыр еді. Шілде, тамыз айларында досым Әбдіқадырдың көмегімен Түркістан қаласына келген Нәфиса да (З.Валидовтің әйелі, Башқұртстаннан жасырын келген) сонда келді. Бізге Ташкент пен оның төңірегінде төрт жерде жасырын орын дайындалды: бірі – осы бақ; екіншісі – Ташкенттің Бесағаш деген қышлағындағы жалдамалы пәтер; үшіншісі – Келес ауылы қазақтарының мыңбасы Әбдірахманның үйі; төртіншісі – Аблықтағы өзіміздің қора -жайымыз. Күндіз Келесте кездесіп, жиындарды Бесағаш пен Иванов бағында өткізуге келістік», – деп жазды.

Демек, К.Жәленов саябақ пен саяжай тек кездесу орыны ретінде белгіленгенін айтқысы келген.

8. Ахмед-Сафа Юсупов

Тергелушілер де, сыпаттама берушілер де, естелік айтушылар да жақсы баға берген бұл адамның тарихы жұмбақ. А. Юсупов – М.Дулатовтың бажасы.

„Мен Ташкент қаласына 1921 жылы ақпан айында Қазақ ревкомының атынан Жангелдиннің тапсыруымен Шығыс халықтарының арасына үгіт жүргізу үшін жіберілген „Қызыл поездың” құрамында келдім. Онда Дулатовпен, Бірімжановпен бір пәтерде тұрдым. Бірімжанов Бұқараға барып кеді. Не үшін барды, ол жағын білмеймін. Ол онда „Ақ жол” газетінде істейтін әрі оқитын. Редакцияда тұрақты істеді. Мен де „Ақ жолда” жауапты хатшы міндетін атқардым.

Бұл мәліметті қалай түсінуге болады?

«Сексоттықтан» бас тартып, сыр сақтағаны үшін алғау керек пе, жоқ, алашқа тыңшы болуға келіскені үшін қарғау керек пе? Бұған анық жіп таға алмадық. Саяси астыртын ұйым жұмысы неше түрлі әдіс-тәсілге, амал-айлаға құрылады. Соның ішінде: «Алашорда» мүшелерінің соңынан қойылған аңду мен тыңшылық әрекеттерін біліп отыруы үшін оның «төтенше мекеменің сеніміне» әдейі кіргізілуі де мүмкін.

Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова апай бұл мәліметті алғаш естігенде қатты мазасызданып, Ахметсафаның ақ жарқын мінезін, балажандылығын айтып, «Алашордаға» тыңшылық жасауға әйелі Гүлшаһра да, бажасы Міржақыптың да мүмкіндік бермейтініне сендірген еді. Кейін тергеу ісімен тереңдей таныса келіп, сұрақ-жауаптарының астарын айтып, жоғарыдай пікірімізді білдіргенде: «Алаштың мүддесі үшін ондай тәуекелге баруы әбден мүмкін», – екендігіне келісті.

Қаралау үшін де, алғау үшін де емес, тек тергеу ісіндегі деректі жеткізу үшін ғана жоғарыдағы үкімді жанай құлаққағыс жасай кетуді жөн көрдік.

9. Хайретдин Болғанбаев

1988 жылғы Қазақ ССР жоғарғы сотының анықтамасынан: «Қылмыстық iстердiң материалдарында Әдiлев пен Болғанбаевтің 1921 жылы Ташкентте бiрге болғаны туралы, содан кейiн олардың Валидовпен жолығуы үшiн Бұхараға барғаны туралы деректер бар. Ал ол кезде (Валидовтің – Т.Ж.) қасында бұл екеуi емес, Ташкенттен барған Бiрiмжанов пен Битiлеуов болған. Олардың (Әдiлев пен Болғанбаевтің) берген жауабына қарағанда, Валидовтың көмегiмен шет елге кетудi көздеген, сол үшiн онымен (Валидовпен) келiсiм жүргiзу мақсатымен қызмет орнының командировкасын пайдаланған. Кейiннен бұлардың екеуi, Бiрiмжанов пен Битiлеуов шет елге оқуға кетуге мұрсат алды».

Соңғы соттың бұл анықтамасы бойынша, Әдiлев пен Болғанбаевтың Валидовке баруында саяси-контрреволюциялық iс-әрекет жоқ, жүзеге аспаған тiлек бар делінеді.

Жоғарыда көрсеткеніміздей, Д.Әділевтің Бұқараға барудағы мақсаты мүлдем басқа болып шықты. “Партизан”, бунтарь” Д.Әділев З.Валидовтің демеуімен шет елге өтіп кетуді көздеген. Алайда Бұқарадағы аумалы-төкпелі жағдай, өзінің шалдықпалы дертке ұшырауы ол ойын жүзеге асыруға мүмкіндік бермеген.

З.Валидовтің кейін 1967 жылы Стамбулда шыққан “Естеліктерінде” бұл екі азаматтың Бұқараға келуі барынша тиянақты айтылған.

Ал ендi осы Болғанбаев кiм?

Тергеу барысының хаттамасы ауызша жазылған болуы керек, сөз, пікір қайталаулары, аяқталмаған ойлар, жанама түсініктер, өзара байланыссыз мәтіндер орын алыпты. Алашордашыларға тағылған негізгі айыптың бастысы болғандықтан да, ОГПУ-дің Шығыс бөлімінің бастығы Петров жүргізген сұрақ-жауаптың жалпы желісін сақтай отырып, мазмұндап беруді жөн көрдік.

Мысалы, жоғарыдағы жауап 26 қаңтар күні қағазға түскен сияқты, ал екінші кісінің қолымен жазылған айғақта «29» деп. көрсетілген. Арасына қиылып, желімделіп қосылған. Тергеу барысында әр оқиғаны нақтылайтын сұрақтар қойылғандықтан да келесі жауаптар алдыңғы айтылғандарды толықтырып, нақтылай түседі:

„1922 жылдың наурыз-сәуір айында Бөкейхановқа, Байтұрсыновқа Валидовтен хат кеді деп естідім. Нақты қайсысына тиісті екені есімде жоқ. Менің Байтұрсыновпен таныстығым жақсы болатын және ол жеке пәтерде тұрды. Өте сирек баратынмын. Оған барсаң не ұйықтап жатады, әйелі: «Түнде кеш жатты», – деп оятпайды, не жазу жазып отырады. Негізінен ол өзі сөзге сараң адам. Оған сұрақ беріп сөйлетпесең, өзі сөз бастамайды. Ал Бөкейхановпен сөйлесу әлдеқайда жеңіл. Бөкейханов өзінің Валидовтен хат алғанын, онда оның арнайы адам жіберуді өтінгенін айтты. Бір жолы мені Сәрсенов өз бөлмесіне шақырды. Кіріп барсам Бөкейханов пен Әділев отыр екен. Олар хаттағы өтінішіне орай мені Валидовке жіберуге ұйғарып отырғандарын хабарлады. Мен өз орныма Сәрсеневті ұсындым. Олар маған: «Ол Оқу-ағарту комиссариатында жауапты қызметте, оның Бұқараға барғаны өзге адамдардың күдігін тудырады, сондықтан да болмайды», – десті. Ақыры мен келістім, Әділев те өзін менімен қоса жіберуді өтінді. Бөкейханов: Валидовтің қандай ойы бар екен, жоспары қандай, соны білуді және ешқандай уәде бермеуді, естіп-білгенімді Бөкейхановтың өзіне ғана мәлімдеуімді тапсырды. Әділев Ташкентке барып, Валидовті Бұқараның қай жерінен табуына болады, оған қалай жолығу керек, соны біліп, мағлұматтарды алдын-ала дайындап қою үшін Ташкентке жүріп кетті.