Тулаганов Анвар Балтабаевич мемлекеттік қызмет көрсетудің сапасы мен қол жетімділігінің нысаналы көрсеткіштерін басқару 6D051000 Мемлекеттік және жергілікті басқару Phd докторы дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖАҢҒЫРТУ БАРЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
жүктеу/скачать 0.57 Mb.
|
| ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖАҢҒЫРТУ БАРЫСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК
ҚЫЗМЕТТЕР КӨРСЕТУ 2.1 Әкімшілік реформа және мемлекеттік қызметтер көрсету процестерін есепке алу деңгейі Мемлекеттік басқару процесі көпшілік билігі субъектілерінің мемлекеттік билік өкілеттіктерін іске асыруға байланысты және заңдық нормалармен регламенттелген, қоғамдық ахуалдардың, оқиғалар мен құбылыстардың ауысуына негіз болатын саналы және нысаналы бағытталған қызмет болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда, мемлекеттік басқару процесінде басқарушылық нәтижелерді ықластық серпінге айналдыратын іс-әрекеттердің белгілі бір жиынтығы орындалады. Атап айтқанда, жоғары көпшілік билігі жариялаған заңдар мен саясат жүзеге асырылады. Сонымен бірге, мемлекеттік басқару – бұл белгілі бір функциялары тізбелегген орталық және жергілікті органдардың жиынтығы деп есептеу қате болар еді. Осыған байланысты В. Козбаненконың пікірімен келісуге әбден болады, оның айтуынша, мемлекеттік басқарудың табиғаты мен маңызын ғылыми тұрғыдан ұтымды түсіндіру оны қоршаған әлеуметтік ортамен өзара іс-әрекет жасайтын жүйе және процес ретінде жан-жақты қарауды көздейді. Мемлекеттік басқару жүйесін қоғамдық тіршілікке мемлекеттік биліктің ықпалын жүзеге асыратын мақсаттар мен қағидаттардың шағын жүйелері құрайды. Мұндай ықпал жасау әдетте құқықтық нысандарда көрініс табады. Ол мемлекеттік аппараттың ұйымдық құрылымдарын (мемлекеттік органдар), мемлекеттік бюрократия жүйесін (персонал), олардың іске асыратын функцияларының жиынтығын, пайдаланытылатын әдістердің, құралдар мен ресурстардың кешенін, сондай-ақ басқару субъектілері мен объектілері арасындағы тура және кері өзара байланыстарды, осы ретте қажетті ақпараттық тасқындарды, құжаттама айналымын және т.б. қамтиды. Мемлекеттік басқару іске асырылатын әлеуметтік ортаны зерделеу және осы басқару мен ортаның бір-біріне өзара тура және кері ықпал жасауын анықтау азаматтық қоғамның сипаттамасы мен осы қоғамның мемлекеттің билік жүргізу-басқару қызметіне ықпал ететін тәсілдері қандай болады деген сұраққа жауап іздеуді білдіреді. Осы ретте, іс жүзінде көпшілік билігінің, мемлекеттік әкімшілік пен азаматтық қоғамның арақатынасының, яғни мемлекеттік басқаруды іске асыру кезіндегі саяси институттардың өзара іс-әрекеттерінің проблемасы шешіледі [36, 47-бет]. Мемлекеттік басқару проблемасына жүйелі көзқарастың болмаған жағдайында оны жетілдіру процесіндегі кемшіліктер сақтала беруі мүмкін, бұл кемшіліктерге, ең алдымен, мемлекеттік басқару сапасының төмендігі және адами капиталы деңгейінің әлсіздігі жатады [37]. Мемлекеттік басқару проблемаларына жүйесіз көзқарастың орын алуы түбінде маргиналдылыққа (шектеулілікке) әкелуі мүмкін. Н. Акопянның айтуынша, қоғамдық өмірдің көптеген саласы жылдам қарқынмен маргиналдылыққа ұшырап жатқан ауыспалы қоғамда басқарудың маргиналдық түрі үстемдік етеді. Бұл басқарудың қайсыбір дүбара (гибридтық) типі болып табылады, ол дәстүрлі (аталған жағдайда – кеңестік) және жаңа (кеңестен кейінгі, нарықтық) типтердің арасындағы ортақ жерге орналасады. В. Новосельскийдің пікірі бойынша, қоғамда қанағаттанғысыз ахуалдың қалыптасуына, соңғы кезде жиі айтылып жүргендей, көбінесе жалпыұлттық идеяның (мақсаттың) болмауы себеп болуда. Мемлекеттік басқарудың тиімсіз жаңғыруының тағы бір белгісіне экономикада артық әкімшілік тосқауылдардың орын алуы жатады. Осы ретте, экономикадағы әкімшілік тосқауылдардың мемлекеттік органдардың шешімімен белгіленген қағидалар екендін ескерткеніміз артық болмас, бұл қағидалардың орындалуы, әдеттегідей, бюджетке келіп түспейтін, бюрократиялық рәсімдердің өткізілуі үшін төлемдер енгізетін нарықта қызмет жүргізудің міндетті шарты болып табылады. А. Аузан мен П. Крючкованың пікірлері бойынша, реттеудің «кедергілік» сипатында бірқатар елеулі олқылықтар орын алған. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі проблемалар, біздің пікірімізше, әкімшілік реформасын іске асыру процесіндегі зерттеу нысанасы мен олқылықтарды жою объектісі болып табылады. Мемлеметтік басқару жүйесіндегі проблемалар әкімшілік реформаны іске асыру процесіндегі зерттеу нысанасы және орын алған олқылықтарды жою нысаны болып табылады. Сонымен бірге реформаның уақыт тұрғысынан жылдам өтетін процесс емес екендігін, тиімді жаңғыртуға, кейбір басқарушылардың есептеуінше небәрі, айталық, 5-7 жыл ішінде қол жеткізу мүмкін емес екендігін айта кету қажет. Бұған қоса, бұл қоғамның саяси және әлеуметтік-экономикалық даму жағдайларына тұрақты бейімделетін жетілдіру процесі. Мұны әлемнің көптеген елдеріндегі мемлекеттік басқарудың теориясы мен практикасының тәжірибесі айқын растайды. В. Лобановтың айтуы бойынша, қазіргі уақытта «әкімшілік реформа» ұғымына үш негізгі көзқарас қалыптасқан. Солардың біреуі бойынша, әкімшілік реформа – республикалық билік органдарының құрылымының қайта құрылуы, ол өзіне ұйымдастырушылық өзгерістер мен басқару функцияларының қайта бөлінуін ғана қамтиды деп тұжырымдалады, алайда бұл аталған реформаның мағынасын тарылтады. Екінші көзқарас әкімшілік реформаны кең мағынада түсіндіреді, бұл ұғымның аясына жергілікті өзін-өзі басқару, сот жүйесі және деңгейаралық билік қатынастары жатқызылған. Алайда көптеген елдерде үшінші көзқарас басымдыққа ие болып отыр, оның мағынасы бойынша әкімшілік реформаның объектісі – атқарушы билік және сол биліктің жұмыс істеуі мен жетілдірілуіне байланыстының барлығы болып табылады. Басқаша айтқанда, мемлекеттің әкімшілік жүйесін жаңғырту және бюрократияны реформалау туралы сөз болып отыр. Сөйтіп, әкімшілік реформа мемлекеттік билік органдарының ұйымдық құрылымдары мен әкімшілік рәсімдеріндегі нысаналы өзгерістерімен сипатталады, бұл өзгерістер олардың жұмысының жетілдірілуімен, жауапкершілігіне алған қызметтер көрсетуі мен тауарлар өндіруінің тиімділігі мен сапасын арттырумен байланысты болады. Мұндай іс-әрекеттер мемлекеттің даму қажеттіліктеріне және ең алдымен мемлекеттік басқару жүйесінің сыртқы ортаның өзгерген факторларына жауап ретінде жүзеге асырылады. Қазіргі заманғы мемлекет, біріншіден – тиімді басқару мен көшбасшылықты, екіншіден – сапалы қызметтер көрсетуді, үшіншіден, ұлттық саясатты әзірлеуге қабілетті сенімді және тұрақты мемлекеттік институттарды білдіреді. Соңғы уақытта мемлекеттік басқару жүйесінде екі негізгі үрдіс (тенденция) басымдыққа ие болып отыр. Біріншісі, әкімшілік жүргізуді саясаттан ажыратып, мемлекеттік қызметшілердің, әсіресе олардың жоғары дәрежедегілерінің бейтараптығын сақтап қалуға барлық күштің жұмсалғанына қарамастан, нақты өмірде әкімшілік процестің саясатқа бейімделгенін, мемлекеттік бюрократияға қысым көрсету күшейтіліп, оның саяси бағыт әзірлеуге және саяси мәселелер шешуге тартылғанын білдіреді. Нәтижесінде қоғамның тарапынан сапалы мемлекеттік саясатқа сұраныс пайда болды. Екінші үрдіс – мемлекеттік басқару жүйесіне жеке меншік секторында пайдаланылатын менеджмент тұжырымдамасын ауыстырып қолдануға тырысу әрекеттерімен сипатталады. Деңгейлес (горизонталдық) кооперация, жүйелік құрылымдар, өзара келісім мен шарт жасасу принциптерінің рөлі бірте-бірте арта бастайды. Осының барлығы мемлекеттің және ең алдымен мемлекеттік сектордың бәсекеге қабілеттілігін арттыруы тиіс деп есептеледі [39; 44,45-беттер]. 2 сурет – Мемлекеттік мекемелерде әлеуетті пайдаланылатын жалпы үлгі (модель) А. Нещадиннің пікірі бойынша, әкімшілік реформаның өзінің түбіне жетуі мүмкін шектеулері бар [39; 45, 46-беттер]. Бірінші шектеу – билік органдарының кадрлар құрамы. Мұнда көптеген елдерде қолданылатын практиканы пайдаланып қалу керек, сол практикаға сәйкес жаңа сайланбалы басшының келуімен аппаратың негізгі мамандары шоғырланған ортаншы тобы ауыстырылмайды. Екінші шектеу – жоғарғы билік мүдделерінің жергілікті орындағы билік мүдделерімен сәйкеспеуі. Үшінші шектеу (ең қауіптісі) – реформаның мақсаттары шатастырылып, оның негізгі мақсаты популистік тұрғыдан мемлекеттік аппаратты қайта бюрократтандыру деп жарияланған жағдайда пайда болады, өйткені бюрократия – мемлекеттік билікті жүзеге асырудың өзіндік даму қисыны бар табиғи және жалғыз ғана нысаны. Сонымен, реформаның мағынасы: «меншік иесі» мен менеджердің функцияларын ажыратуды; билік сатысының жалпы функциялары қысқартылуы есебінен нығаюын, бірақ қалған функцияларының міндетті түрде орындалуын; атқарушы биліктің норма шығарушылық функциясының – бақылау жасау, лицензиялау және тікелей басқару функцияларынан бөлінуін білдіреді. Сонымен бірге А. Нещадиннің реформаның табысты болуы үшін: орталық пен өңірлердің мүдделерін үйлестіру; мемлекеттік басқару органдарының кадрлар құрамының кәсібилік деңгейін арттыру; билікті «қайта бюрократтандырмау», керісінше – бюрократияның заңдарын пайдалана отырып, мемлекеттік қызмет жүйесін жаңа мақсаттарға бағыттау қажет деген пікірімен толық келісуге болады [40, 13-бет]. Қазақстанда тәуелсіздік дамудың алғашқы күндерінен бастап әкімшілік реформа жалпы әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси реформалар жүргізу, мемлекеттік басқару жүйесін құру шеңберінде сынамалар және қателіктер әдісімен жүзеге асырылды. Экономика терең тұңғиықтан көтерілді, орасан көп сыртқы борыш және бюджет тапшылығы, гиперинфляция, халықтың тұрмыс деңгейінің құлдырауы және басқа да жағымсыз кезеңдер кейінге қалдыруға болмайтын, батыл әрі ең дұрыс шешім қабылдау қажеттігін алға тартты. Мұндай аса қиын жағдайда, А. Тастановтың пікірі бойынша, мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін қалыптастыру бойынша қайсыбір нысаналы жұмыс жүргізу туралы әңгіме көтерудің өзі мүмкін емес еді. Министрліктер мен ведомстволар ағымдағы міндеттерді шешуге қажетті нақты функцияларды орындау үшін құрылып, өзгерістерге ұшырып, бірте-бірте қалыптасып жатты. Макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу және 1990-шы жылдардың екінші жартысында экономикалық өсудің басталуы ұзақ мерзімді тұрақты дамудың стратегиялық мақсаттарын белгілеуге мүмкіндік берді. Ұзақ мерзімді «Қазақстан-2030» Стратегиясының шеңберінде басым міндеттердің бірі ретіндегі кәсіби мемлекет (үкімет) құруға байланысты енді ғана әкімшілік реформа санатына жатқызуға болатын мемлекеттік басқару жүйесінде шын мәнісінде жүйелі өзгерістер жүргізу басталды. Осы ретте, жалпы тұрғыдан республикада әкімшілік реформаның жүзеге асырылуының бірқатар ерекшеліктерін атап өтуге болады. Қазақстанда тәуелсіздік даму жылдарында орталық және жергілікті мемлекеттік органдар жүйесін жетілдіру бойынша дүркін-дүркін шаралар қолданылып отырды. Әкімшілік-аумақтық құрылыс саласының реформалары өңірлердің басқару жүйесін күшейту, басқару аппаратын қысқарту және оларды ұстауға арналған шығындарды азайту мақсатына қол жеткізуді көздеді. Сонымен бірге, біздің пікірімізше, іс жүзінде бұған қол жеткізілген жоқ: жергілікті мемлекеттік басқару органдары қызметкерлерінің саны азаюдың орнына өсіп кетті, оларды ұстауға арналған мемлекеттік қаражат та өсуде, өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтар да азаятын емес. Осының барлығы Қазақстандағы әкімшілік реформаның әзірше дәйектілікпен жүзеге асырылмай отырғандығын дәлелдейді. Бұл біздің еліміздегі мемлекеттік басқару жүйесін реформалаудың бірінші ерекшелігі болып табылады. Оның екінші ерекшелігі мемлекеттік басқару функцияларының орталықсыздандыру процестерінің де дәйектілікпен жүзеге асырылмай жатқандығында болып отыр. Сонымен бірге орталықсыздандырудың түпкілікті мақсаты – басқару сапасын арттыру екендігін түсіну қажет, ал Қазақстанда әзірше бұған қол жеткізілген жоқ. Әлемдік практика көрсетіп отырғандай, орталықсыздандыруға тек аясы тар мақсат ретінде ғана қарамау керек, оған мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру құралы ретінде қараған жөн және ол экономика мен қоғамның әрбір даму кезеңінде өзінің қажеттілігі мен лайықтылығына қарай қолданылуы керек [41, 10-бет]. Осыған байланысты бүгінгі таңда мынадай проблемаларды тізбелеп көрсетуге болады: 1. Тұтастай алғанда, мемлекеттік басқару жүйесінде мемлекеттік функцияларды жүйелеу және оңтайландыру мәселелері тамамдалған жоқ. 2. Мемлекеттік басқарудың орталық және жергілікті деңгейлері арасындағы функциялар мен өкілеттіктер айқын ажыратылған жоқ, функциялардың қайталануы сақталуда. 3. Бюджетаралық қатынастардың қолданыстағы жүйесі орта мерзімдік кезеңдегі тұрақтылықтың, бюджет деңгейлері арасындағы кірістердің, шығыстардың және бюджетаралық трансферттердің жоқтығымен ерекшеленеді. Тұтастай алғанда, кейбір олқылықтарға қарамастан, Қазақстанда жүзеге асырылып отырған әкімшілік реформа әзірше орталықсыздандыру, демократияландыру және либералдықтандыру принциптерінің, бюджетаралық қатынастардың тепе-теңдігін қамтамасыз етуде. Бұл принциптердің өміршеңдігі әлемнің бірталай елдеріндегі осындай реформалардың тәжірибесімен расталып отыр. Сонымен бірге, мемлекеттік басқару жүйесін жетілдірудің осындай маңызды принциптерін іске асыру орталық атқарушы биліктің өзінің және ең алдымен мемлекеттік аппараттың қызметін жетілдіру процестерінен тыс толық болмайды. Бұл тұста мемлекеттік органның жаңа даму тұжырымдамасына байланыссыз, Қазақстандағы әкімшілік реформа ұшін маңызды оның үшінші ерекшелігі көрініс табады. Практика көрсетіп отырғандай, мемлекеттік органдардың қызметін жетілдірудің ішкі факторларын, атап айтқанда, мемлекеттік шенеуніктердің қызметін назардан тыс қалдырмау керек, өйткені олардың жеке басының және корпоративтік күнделікті тынымсыз еңбегінің арқасында маңызды басқарушылық шешімдер қабылдау мүмкін болады. Мемлекеттік қызметті жетілдірудің ішкі проблемалары мемлекеттік басқару жүйесінің жалпы тиімділігінің маңызды қосылғышы болып табылады. Мемлекеттік қызметті оңтайлы ұйымдастыру басқаруда тиісті нәтиже береді. Мұндағы реформалар мынадай бір маңызды жағдайда табысты болып, нәтижеге жетеді: оларды әрбір мемлекеттік қызметші, өзінің басқару сатысының қандай деңгейінде тұрғанына қарамастан, психологиялық тұрғыдан қабылдауы тиіс, ал бұған қол жеткізу реформа жоғары тиімділікті қызметке нақты ынталандыратындай жағдай жасағанда ғана мүмкін болады. Мұндай міндетті орындаумен қатар, әкімшілік-командалық экономика кезінде қалыптасқан ережедей, шенеуніктердің санын міндетті түрде қысқарту қажет емес. Алайда, жүктелген функцияларды орындаған және мемлекеттік қызметтер көрсеткен кезде неғұрлым тиімді еңбек ету үшін міндетті түрде ынталандыру түрлері қолданылуы тиіс. Осы ретте мемлекеттік органдардың аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындарды қызметтің түпкілікті нәтижелерімен салыстырып есептейтін бағалау көрсеткіштері қолданылуы тиіс [42]. Көзіміз жетіп отырғандай, осы кезге дейін жүргізіліп жатқан әкімшілік реформаның тағы бір ерекшелігі оның мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасы мен қол жетімділігі сияқты бүгінгі таңдағы түпкілікті көрсеткіштерге жеткілікті бейімделмегендігі болып табылады. Тек 2010 жылы ғана мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын жетілдіру тренді бойынша орталық және жергілікті органдар көрсететін мемлекеттік қызметтер стандарттарын қалыптастыру процесін жеделдету және Мемлекеттік қызметтер көрсету тізілімін кеңейту қолға алынды. Мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалау мен мемлекеттік органдар жұмысының тиімділігін бағалау әдістемелері әзірленді. жүктеу/скачать 0.57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|