Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги карши мухандислик-иктисодиёт институти


-Мазу.  Халкаро валюта-молия ва кредит муносабатлари



Pdf көрінісі
бет21/24
Дата02.01.2022
өлшемі0.74 Mb.
#452806
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24
ЖИ ва ХИМ

10-Мазу.  Халкаро валюта-молия ва кредит муносабатлари 
      режа  
1. Халкаро валюта тизимининг мохияти ва структураси. 
2.Халкаро валюта тизимининг ривожланиш боскичлари. 
3.Халкаро резерв валюта бирликлари. 
4. Европа валюта тизими. 
5.Халкаро валюта ва молия-кредит бозорлари.  
6.Россия халкаро валюта-молия ва кредит муносабатлари тизимида. 
Таянч иборалар 
 
1.Халкаро  валюта  тизими.  Миллий  валюта  тизими.  Бошкариладиган 
сузиб  юрувчи  валюта    тизими.  Олтин  андоза.  Сузиб    юрувчи  курс.  Тулов  
баланси.  Резерв  валюта  бирликлари.  Халкаро  валюта    бозори.  Иктисодий 
битимлар. 
 
XX  аср  урталарида  халкаро  иктисодий,  молиявий  ва  валюта  муносабатлари 
ривожланиши  янги  кучланиш  олди.  Очик  иктисодиёт  куришнинг  умумий 
тенденцияси 
савдо 
айирбошлашувининг 
тезлашишига, 
халкаро 
молиялаштиришнинг      ривожланишига,      янги      валюта  бозорларини  хосил 
булишига,  турли  мамлакатлар  орасида  валюта-молия  муносабатларининг 
кенгайишига имкон беради. 
Валюта   муносабатлари   пулнинг   жахон   пули функцияси билан боглик, 
булган иктисодий муносабатларни намоён килади. Пул жахон пули сифатида 
ташки  савдо  ва  хизматлар,          капитал          миграцияси,          фойданинг 
нивестициялари  кучайиши,  заём  ва  субсидиялар  бериш,  илмий-техник 
алмашув, туризм, давлат ва хусусий пул кучиришларига хизмат килади. 
Валюта  муносабатлари  миллий  ва  халк,аро  даражаларда  амалга  оширилади. 
Миллий  даражада  улар  Миллий  валюта  тизимлари  (МВТ)  сохасини  камраб 
олади. Миллий валюта тизими бу валюта конунчилиги билан белгиланадиган 
давлат  валюта  муносабатларини  ташкил  к,илишнинг  шаклидир.  МВТнинг 
узига  хос  томони  у  ёки  бу  давлат  иктисодиётининг,        шунингдек        ташки    
иктисодий  алокаларининг  ривожланиш  даражаси  ва  узига  хослиги  билан 
аникданади. 
Миллий   валюта   тизими   куйидагилар   билан характерланади: 
-миллий валюта бирлиги; 
-расмий олтин ва валюта захираларининг таркиби; 
-миллий   валюта  паритети   ва   валюта   курси шаклланишининг механизму; 
-валюта кайтиши шароитлари; 
-валюта чекланишларининг мавжудлиги ёки йуклиги; 


www.qmii.uz/e-lib 
86 
-давлатларнинг  ташки  иктисодий  хисоб-китобларини  амалга  ошириш 
тартиби ва бошкалар. 
Миллий валюта тизимларини богловчи звено булиб валюта курси ва паритет 
хизмат к,илади. Валюта курси алохида мамлакатлар валюталари нисбати ёки 
маълум  давлат    валютасининг    бошка    давлатлар    валютасида  хисобланган 
“нархи”ни намоён килади. 
Паритет  -  валюталарнинг  улардаги  олтинга  мос  келувчи  нисбатидир.  Аммо 
валюта курси амалда хеч качон паритет билан мос келмайди. 
Халкаро  валюта  тизими  (ХВТ)  жахон  хужалиги  доирасида  валюта 
муносабатларини  ташкил  килишнинг  шакли  хисобланади.  У  жахон 
капиталистик  хужалиги  эволюцияси  натижасида  пайдо  булади  ва  хукукий 
жихатдан     давлатлараро     келишувлар     билан расмийлаштирилган. 
Халкаро валюта тизимининг асосий элементлари куйидагилардир: 
-валюта бирликларининг миллий ва коллектив захиралари; 
-халкаро   ликвидли   активларнинг   таркиби   ва структураси
-валюта паритетлари ва курслари механизми; 
-валюталарнинг узаро алмашув шартлари; 
-халкаро хисоб-китоб шакллари; 
-халкаро валюта бозори ва жахон олтин бозори режими; 
-валюта-молия  ташкилотлари  (ХВФ,  ХТТБ  ва  б.)  ни  тартибга        солувчи    
давлатлараро    валюта-кредит ташкилотларининг макоми. 
Халкаро  валюта  тизимининг  асосий  вазифаси  -  мухим  иктисодий  усишни 
таъминлаш; инфляцияни камайтириш; 
ташки    иктисодий    алмашув  ва  тулов    оборотининг  тенглигини  куллаб-
куватлаш учун халкаро хисоб-китоблар ва валюта бозори сохасини тартибга 
солишдан иборат. 
Халкаро  валюта  тизими-динамик,  ривожланаётган  тизим.      У      доимо   
узгаради,   ривожланади.   ХВТ эвалюциясининг йуналиши Гарб давлатлари 
ик,тисодиёти  узгаришининг  илгор  тенденциялари,  умуман  жахон 
хужалигининг  шароитлари  ва  талаблари  узгариши  билан  аникланади.  Уз 
ривожланишида Халкаро валюта тизими мос равишда туртта халкаро валюта 
тизимларини намоён килувчи турт боскични босиб утди. 
Олтин  стандарт  деб  аталувчи  биринчи  тизим  стихияли  равишда  XIX  аср 
охирида  вужудга  келди.  Унда  катор  давлатларнинг  валюталари  уз 
давлатларининг  ички  бозорида  эркин  равишда  олтинга  айланарди.  Олтин 
стандарт тизими куйдагилар билан ажралиб туради: 
-валюта бирлигининг маълум олтин кийматига эгалиги; 
-валютанинг олтинга конвертацияланиши алохида бир давлатнинг ичида хам 
ташкарисида хам таъминланади; 
-олтин      куймалар      эркин      равишда      тангаларга  алмаштирилиши  мумкин; 
олтин  эркин  экспорт  ва  импорт  килинади,  халкаро  олтин  бозорларида 
сотилади; 
-миллий  олтин  захираси  ва  ички  пул  таклифи  уртасида  кучли  нисбатнинг 
сакланиши. 
Олтини  стандартга  асосланган  халкаро  хисоб-китоблар  механизми  кайд 


www.qmii.uz/e-lib 
87 
килинган  курсни  урнатади.  Олтин  танга,  олтин      куйма,      олтин      девиз   
стандартлари   олтин стандартларнинг  турларидир. Олтин стандартнинг бир 
туридан      иккинчисига      эвалюцион      утиш      халкаро  капиталистик 
тизимининг ривожланиши мобайнида руй берарди. 
Капиталистик  хужалик  фаолиятининг  аста-секин  мураккаблашуви,      жахон   
хужалиги      алокаларининг  кенгайиши  ва  чукурлаши,  даврий  равишда 
такрорланаётган  иктисодий  инкирозлар  иктисодиётни  тартибга  солишни, 
давлатнинг      иктисодий      жараёнларни      бошкаришга  аралашувини    
кучайтиришни    объектив    заруратга айлантирди. Давлатнинг иктисодиётга 
аралашувининг  кучайтириб  бориш  билан  эркин  ракобатчилик  капитализм 
ривожланишининг  аломатларига  жавоб  берувчи  олтин  стандарт  механизму 
билан  аникланадиган  кайд  килинган  валюта  курси  тартибга  солинувчи  бир-
бири билан боглик валюта курслари тизимига узгара бошлади. 
Иккинчи  тизим  -  Генуя  конференцияси  (1922й.)  карорлари  натижасида 
вужудга  келган  -  олтин-девиз  стандарти      тизимидир.      Кейинчалик      у   
купчилик  капиталистик  давлатлар  томонидан  тан  олинган.  Бунда 
банкноталар олтин эмас, балки кейинчалик олтинга алмаштирилиши мумкин 
булган 
бошка 
давлатлар 
девизи 
(банкнота, 
вексель, 
чеклар)га 
алмаштирилади. Девиз валюта сифатида доллар ва фунт стерлинг танланди. 
Олтин-девиз стандарти амалда тартибга солувчи валюта курслари стандарти 
тизими аввало олтин валюта стандарти тизимига утиш пиллапояси булди. 
Олтин-валюта  стандарти  тизими  30-йилларда  ташкил  топди  ва  50-йиллар 
охирида  тулик  шаклланди.  Бу  тизим  шароитида  когоз  пуллар  олтинга 
алмаштирилмайдиган булди. 
1944 йилда булган Бретгон-Вудс (АКШ)  халкаро конференциясида бу  тизим 
хукукий макомни олди. 
Бреттон-Вудс валюта тизимининг узига хос томонлари куйидагилардир: 
-олтин  давлатлар  орасида  якуний  пул  хисоб-китоблари  функциясини  саклаб 
колди; 
-олтин  билан  бир  катор  турли  давлатлар  валюталари  киймати  улчови, 
шунингдек туловнинг халкаро кредит воситаси сифатида тан олинган АК,Ш 
доллари резерв валюта булди; 
-доллар  бошка  давлатлар  марказий  банклари  ва  хукумат  идоралари 
томонидан  АКШ  хазинасида  1  троя  унция  (31,1г.)  га  35  доллар  булган  курс 
(1944  и)  буйича  олтинга  алмаштириларди.    Бундан  ташкари  хукумат 
органлари  ва  хусусий  шахслар  олтинни  хусусий  бозорда  сотиб  олишлари 
мумкин. Олтиннинг валюта киймати расмий киймат асосида шаклланарди ва 
1988 йилгача сезиларли узгармади; 
-валюталарни  бир-бирига  тенглаштириш  ва  уларнинг  узаро  алмашуви  олтин 
ва  долларда  белгиланган  расмий  валюта  паритетлар  асосида  амалга 
оширилган; 
-хар  бир  давлат  уз  валютасининг  бошка  валютага  нисбатан    курсини  
баркарор    саклаши    керак    эди.  Валюталарнинг  бозордаги  курслари  кайд 
килинган  олтин  ёки  доллар  паритетидан  у  ёки  бу  томони  1%  дан  ортикча 
узгармаслиги  керак  эди.    Паритетларнинг  узгариши  туловлар  балансининг 


www.qmii.uz/e-lib 
88 
доимий бузилиши содир булганда амалга оширилиши мумкин эди; 
-валюта муносабатларини давлатлараро тартибга солиш асосан Бреттон-Вудс 
конференциясида  ташкил  килинган  Халкаро  Валюта  Фонди  оркали  амалга 
оширилди.  У  аъзо  давлатлар  томонидан  расмий  валюта  паритетлари, 
курслари  ва  узаро  эркин  валюта  алмаштиришга  амал  килишларини 
таъминлаши керак эди. 
Бреттон-Вудс  келишуви  халкаро  валюта  тизими  ривожланишининг  энг 
мухим  боскичи  хисобланади.  Биринчи  марта  халкаро  валюта  тизими 
хукуматлараро келишувларга асослана бошлади. 
Олтин-доллар  стандарти  тизимини  мустахкамлаган  Бреттон-Вудс      тизими   
халкаро      савдо      оборотининг  кенгайишда,  саноати  ривожланган  давлатлар 
ишлаб чикаришининг усишида мухим рол уйнади. 
60-йилларнинг  охирига  келиб  Бреттон-Вудс  тизими  жахон  хужалигининг 
кучаяётган  байналминаллашуви,  трансмиллий  корпорацияларининг  валюта 
сохасидаги  фаол  чайковчилик  фаолияти  билан  карама-карши  чика  бошлади. 
Олтин-доллар  стандарти  режими  амалда  аста-секин  доллар  стандарти 
тизимига  айлана  бошлади.  Шу  билан  бирга  60-йиллар  охирида  долларнинг 
жахондаги  мавкеи  уз  иктисодий  кийинчиликлари  ва  биринчи  навбатда 
Гарбий  Европа  давлатлари  ва  Япониянинг  иктисодий  куввати  ва  таъсири 
ошиши  натижасида  сезиларли  ёмонлашди.  АКШдан  ташкаридаги  доллар 
захиралари  жуда  катта  суммада  булиб,  йирик  евродоллар  бозорини  ташкил 
киларди.  АКШ  тулов  балансининг  камомади  (дефицити)  мумкин  булган 
нормалардан  ортиб  кетди.  Бреттон-Вудс  тизимининг  долларни  олтинга 
айлантириш  хакидаги  талаби  АКШ  учун  огирлик  килиб  колди,  чунки  уз 
захиралари  хисобидан олтиннинг паст  нархини сакдаб туриш  керак эди. 70-
йиллар бошида Бреттон-Вудс тизими амалда бузилиб кетди.  
2. Асосий захира авуар килиш ва бошка резерв валюталарнинг ролини 
камайтириш максадида СДР (Special  drawing  rights - SDR)  - “махсус урнини 
олиш хукуки” стандарти киритилди. 
3.  Давлатларга  валюта  курсининг  хохлаган  режимини  танлаб  олишга  xyкук 
бериларди.  Давлатлар  уртасидаги  валюта  муносабатлари  улар  миллий  пул 
бирликларининг сузувчи курсига асосланадиган булди. 
Курсларнинг узгариши икки асосий омил билан белгиланади: 
а) давлатларнинг ички бозорларида валюталарнинг реал кийматлари нисбати 
билан; 
б) халкаро бозорларда миллий валюталар талаби ва таклифи нисбати билан. 
90-йилларнинг    бошига    келиб    сузувчи    курслар  факторини      амалга   
оширилиши      сабабли      куйидаги  элементлар  асосида  етарли  даражада 
мураккаб булган  халк,аро валюта тизимини ташкил килиш схемаси  вужудга 
келди: 
1)  Асосий  уступ  бирликлар  танланади,  улар  билан  миллий  валюталар 
муносабатларини, аникроги уз валюта курсларини саклаб колдилар; 
2)  Валюта  курслариниг  узгариш  даражаси  бир  хил  эмас,  диапазони  кенг. 
Бунда  маълум  диапазон  доирасида  факат  айрим  валюталарга  нисбатан 
валюта курси сакланади, бошка валюталарга нисбатан курс эркин узгаради. 


www.qmii.uz/e-lib 
89 
Амалда  давлатлар  эълон  калган  валюта  режимлари  жуда    хилма-хилдир.   
1988      йилда    58      давлат    уз  валюталарининг      асосий      хамкорларидан   
бирининг  валютасига  нисбатан  курсини  урнатишга  к,арор  килдилар.  Бу: 
АКШ  доллари  (39),  француз  франки  (франк  зонасининг  14  давлати)  ёки 
бошка валюта (5).  Айрим давлатлар  уз  валюталарини СДРга (17) ёки бошка 
валюталар  савотчасига  (29)  боглайдилар,  бундан  ташкари,  4  давлат  ягона 
валютага  нисбатан        чекланган        мослашувчанлик        режимини 
маъкуллайдилар.  Уз  навбатида  ЕИ  нинг  8  давлати  узлари  учун  валюта 
хамкорлиги  механизмини  таъсис  этдилар,  уз  валюта  курсларини 
баркарорлаштирдилар.  19  давлат  шу  жумладан,  АКШ,  Канада,  Буюк 
Британия ва Япония мустакил сузиш режимини танладилар. 
Ямайка  келишуви  жамоа  валюта  бирлиги  сифатида  “махсус  урнини  олиш 
хукуки” (СДР) ни тан олди. СДР 1969 йилда оддий кредит воситаси сифатида 
х;осил килинган эди. Бирок кейинчалик СДРни “халкаро валюта тизимининг 
захира  активи”га  айлантириш  вазифасини  куйилди.  Олдинига  СДР  бирлиги 
долларнинг олтин киймати (1970) га мое равишда олтинга тенглаштирилади. 
1974 йил июлда валюталарнинг сузувчи курсга утиши билан СДРнинг олтин 
киймати  бекор  килинди.  Бу  валюта  бирлигининг  курси  валюта  саватчаси  - 
ташки  савдоси  жахон  савдосининг  1%  дан  булмаган  16  давлат 
валюталарининг  уртача  курси  асосида  аникланарди.  1981  йилдан  бошлаб 
СДР 5 валюта (АКШ доллари, ГФР маркаси, япон иенаси, француз франки ва 
фунт стерлинг) тупламидан келиб чикдан холда аникланди. 
Валюта  корзинаси  бу  бир  валюта  уртача  хисобланган  курсининг  бошка 
валюталарнинг  маълум  тупламига  нисбатан  солиштириш  усулидир.  Валюта 
курсини  хисоблаш  унинг  таркиби,    валюта  компанентларининг  улчови, 
валюталарнинг долларга нисбатан бозор курсига боглик;. 
СДР 
фоизлар 
келтиради. 
Мамлакат 
агарда 
СДРдаги 
авуарлар 
ассосиацияларидан куп булса фоизлар  олади ва аксинча СДРдаги авуарлари 
асосиацияларидан  кам  булса  фоиз  тулайди.  СДР  бирлиги  бирликдир.  У 
ХВФнинг  махсус  счетларида  ХВФга  аъзо  давлатларга  ажратилган  квоталар 
асосида  келтирилади.  Бу  квоталардан  конвентирланадиган  валюта  сотиб 
олиш  ёки  тулов  баланси  дефицитини  тулаш  учун  фойдаланилади.  Аммо 
уларнинг  капиталистик  дунё  умумий  валюта  захираларидаги  улуши  унча 
катта эмас -6%га якин. 
Купгина  иктисодчилар  СДРни  камрок,  задира  валюта  сифатида,  купрок, 
кредит сифатида куриш мумкин деб хдсоблайдилар. Умумий фикр шуки улар 
хам задира валюта хам кредитдир. Уни яратувчилардан бири айтганидек СДР 
“айримлар  кора  йулли  oк,  айримлар  oê  йулли  êopa  хайвон  сифатида 
курадиган хайвон” - зебрага ухшайди. (14-жадвалга каранг). 
Валюта  саватчаси  киймати  асосида  белгиланадиган  яна  бир  жамоа  захира 
валюта  бирлиги  ЭКЮдир.  ЭКЮ  (Europe  an  curren  cy  unit)  ЕИга  кирувчи 
Европанинг  илгор  12  давлати  валюталарига  асосланади.  Улар  бир 
валютанинг  саватчадаги  огирлиги  аъзо-давлатларнинг  ЕЙ  ЯММси  ва 
Иттифок,   ичидаги   экспортдаги   улушига   мувофик белгиланади. 1 ЭКЮ 
тахминан 1,3 АКШ долларига тенг. СДРдан фаркли уларов ЭКЮнинг расмий 


www.qmii.uz/e-lib 
90 
эмиссияси  кисман  накд  олтин  ва  долларга  айлантирилган.  ЭКЮ 
эмиссиясининг хажми СДРдан куп. 
Хулди СДР каби ЭКЮ хам накдсиз шаклда - улар буйича накдсиз кучиришда 
марказий банклар (ёки тижорат банклари) счётларида ёзув сифатида намоён 
булади. 
Европа  валюта  тизимида  (ЕВТ)  ЕИ  хар  бир  аъзоси  валютасининг      ЭКЮда  
хисобланган      асосий      курси  белгиланган  (б-дифраммага  каранг).  Мана  шу 
асосий  курс  негизида  валюталарнинг  узаро  курси  хисобланади.  Бу  курсдан 
курслар  амалда  2,25%  дан  ортик,  фарк  килиши  мумкин  эмас.  ЕВТга 
кушилган  испан  песети  учун  имтиёзли  режим  ва  Италия  лираси  учун  1993 
йил августидан 15% гача узгаришлар чегараси урнатилган. 
ЭКЮ  яратихдан  максад  -  айрим  ЕИ  аъзо  давлатлари  валюта  курсларининг 
баркарорлигига  эришиш.  ЭКЮ  яратишга  ундаги    мухим  нарсалардан    бири 
АКШ  долларининг  олтинни  урнини  босиш  учун  етарли  даражада  ишончли 
эмаслигидир. 
Бундан  бошк.а  сабаб  хам  келиб  чикади.  ЭКЮни  яратиш  Европа  валюта 
тизимини  доллар  узгариши  ва  АКШнинг  иктисодий  тотал  диктатига 
богликликдан  озод  килиши  керак  эди.  ЭКЮ  кушма  фондлар  ва  халкаро 
валюта-кредит  молия  ташкилотларида  валюта  бирлиги  сифатида;  ягона 
кишлок,  хужалиги  нархлари,  ЕИ  аъзолари  марказий  банклари  валюта 
интервенцияси утказишда хисоб-китоблари валютаси сифатида ва б. чикади. 
500дан  ортик,  йирик  халкаро  ташкилотлар  ЭКЮдан  кредит  беришда 
фойдаланадилар. 
Европа      иктисодий      хамжамиятининг      тузилиши  олдинига  ягона  Европа 
валютасини яратишни кузда тутмаган эди. 
Аммо,  70-йиллар  урталаридан  ягона  валюта  иттифок  тузиш  йулларини 
кидириш  фаоллашди.  Европа  хамжамияти  лидерлари  нафакат  АКШ 
долларига мукобил  валюта бирлиги яратиш, балки  валюта интервенциясини 
амалга ошириш, валюта  узгаришларини давлат  томонидан назорат килишни 
амалга оширишга харакат килдилар. 
Мураккаб  музокаралар  натижасида  ЕИ  доирасида  1979  йилнинг  мартида 
Европа  валюта  тизими  (ЕВТ)  ташкил  килинди.  ЕВТ  -  умумий  иктисодий 
муносабатларни намоён к,илувчи,  иктисодий  интеграция доирасида  миллий 
валюталарнинг  ишлаши  билан  боглик  булган  халкаро  (минтакавий)  валюта 
тизими. ЕВТ - жахон валюта тизимининг энг мухдм таркибий кисмидир. 
Европа  валюта  тизимини  яратилиш  тарихининг  асосий  боскичлари 
куйидагилар.  1972  йилда  ЕИХ,  Вазирлар  Кенгаши          Х.амжамиятига     
кирувчи     давлатлар валюталарининг    бир-бирига    нисбатан    узгариши 
амплитудасини чеклаш хакида Карор кабул килди. Бу максадга эришиш учун 
Марказий 
банклар 
валюта 
бозоридаги 
интервенцияларини 
мувофикаштиришлари  лозим  эди.  Шундай  килиб  “Европа  валюта  илони” 
тугилди.  ЕИХ,  давлатлари  валюталарининг  бир-бирига  нисбатан  курсининг 
узгариши  турли  йилларда  ±  4,5%  гача  рухсат  берилди.  График  тасвирда 
“илон”  ЕИХ,  га  аъзо  6  та  давлат  (ГФР,      Франция,      Италия,      Нидерландия.   
Бельгия, Люксембург)     валюталарининг     узаро     курси узгаришларининг 


www.qmii.uz/e-lib 
91 
энг кам микдорини билдирарди, Агар мамлакат валютасининг курси мумкин 
булганидан  пастга  тушиб  кетса,  Марказий  банк  миллий  валютани  чет  эл 
валютасига сотиб олиши лозим эди. 
“Валюта  илони”  аъзо-давлатларнинг  у  ёки  бу  таркиби  билан  1979  йилда  В. 
Жискар  д,Эстен  ва  Г.  Шмидт  таклифи  билан  Европа  валюта  тизими 
киритилгунича амалда булди. ЕВТ узида уч мухим элементни камраб олади: 
1)ЭКЮ  -  ЕВТ  асосига;  2)валюта  курслари  ва  интервенциялари  механизми. 
Хамжамият давлатлари валюталари нисбатида хар икки томонга ± 2,25% дан 
ортик,  узгариш  мумкин  эмас  эди.  Европа  валюта  тизимида  валюта 
интервенцияси  билан  боглик,  вак,тинчалик  тулов  баланси  дефицити  ва 
хисоб-китобларни  коплаш  учун  Марказий  банкларга  кредит  бериш  йули 
билан  давлатлараро  минтакавий  валютани  тартибга  солиш  амалга 
оширилади. 
Европа валюта тизими олдига куйидаги максадлар куйилди: 
-ЕЙ ичида юкори валюта баркарорлигини урнатиш; 
-баркарорлик шароитида усиш стратегиясининг асосий элементи булиш; 
-иктисодий    ривожланиш  жараёнларининг  узаро  богликлигини  кучайтириш 
ва Европа жараёнига янги туртки бериш; 
-халкаро иктисодий ва валюта муносабатларига 
баркарорлаштирувчи таъсир курсатиш. 
Европа валюта тизими харакат механизми ЭКЮ ташкил килиш ва баркарор, 
аммо  тартибга  солинувчи  ЕИ  давлатлари  орасида  валюта  курслари  оркали 
кийматни  узаро  улчаш  негизини  урнатишни  кузда  тутади.  ЕВТ  валюта 
резервларини      умумий      фойдаланишга      берилишини  кафолатлайди. 
Яратилган тизим ЕИ ичида кредит механизмларининг бутун бир арсеналини 
харакатга  келтиради.  Европа  валюта  тизимининг  фаолият  жараёни  ва 
ривожланиш “Делар режаси” билан чамбарчас боглик,. 1989  йилда  ЕЙ нинг 
атокли  арбоби  (ЕИК  раиси)  Ж.Делар  Европа  валюта  бирлашувининг  уч 
боскичли  режасини  тасвирлаган  хисоботни  такдим  килди.  Бу  план 
куйидагиларни 
уз 
ичига 
олади: 
1)Алохида 
ЕИ 
двлатларининг 
мувофиклаштирилган иктисодий ва валюта сиёсатини амалга ошириш; 2) ЕИ 
Марказий  банкини  ташкил  килиш;  3)Миллий  валюталарни  ЕИ  нинг  ягона 
валютасига алмаштириш. 
1990  йилда  Европа  валюта  тизими  кенгайди:  унга  Англия,  Испания, 
Португалия  кирди.  1991  йилда  ягона  Европа  худудини  ташки  кдлиш 
хакидаги  Маастрихт  шартномаси  имзоланди.  Бу  шартномага  мувофик  ЕИ 
аъзоларининг хукумат бошликлари валюта итгифоки тузиш хакида келишиб 
оладилар. 
Гарбий Европа валюталари  узгаришини тартибга солиш максадида тузилган 
Европа  валюта  тизими  карийб  15  йил  мобайнида  уз  вазифаларини 
муваффакиятли бажарди. Аммо 1992 йилнинг кузидан у издан чика бошлади. 
Бир йил мобайнида 1992 йил сентябридан ЕВТ дан  Англия фунт стерлинги, 
Испания песети ва Португалия эскудоси девальвация килинди. 
Бунинг  асосий  сабабларидан  бири  -  кайд  килинган  давлатлар  марказий 
банкларининг  валюта  девальвациясига  умид  килиб,  курсни  пасайишига 


www.qmii.uz/e-lib 
92 
уйнаётган  биржа  олиб-сотарларининг  тобора  кучаяётган  хужумларига  дош 
беришга кодир эмасликларидадир. Натижада 1993 йил ёзида ЕВТ га рувчи 8 
пул  бирлигидан  5  таси:  Франция  ва  Бельгия  франки,  Дания  кронаси,  песета 
ва  эскудо  -  улар  учун  урнатилган  энг  паст  даражага  тушиб  колдилар. 
Марказий  банклар  томонидан  уз  валюталарини  сунъий  равишда  ушлаб 
туриш  керак  эмас  деган  êapop  кабул  килинди.  Улар  белгиланган  курслар 
атрофида  у  ёки  бу  томонга  15%га  узгаришлари  мумкин.  Марказий  банклар 
шунингдек алмашиш курсларини  куллаш максадида юкори даражада саклаб 
турган хисобга олиш ставкаларини пасайтиришлари мумкин. 
Мастрикт    шартномаси      матнига      мувофик      ЕИ  давлатлари  томонидан 
валюта иттифоки тузишнинг охири, миллий валюталар бир-бирига нисбатан 
якуний кайд килинадиган боскичи 90-йиллар охирида руй бериши керак. 
ЕИ режасига биноан валюта иттифокни ташкил килишни якуний кисмида уч 
боскичга булинади. 
1998 йилда бошланадиган биринчи боск,ичда валюта иттфок,ига кириш учун 
рухсатнома  берадиган  мезонли  жавоб  берадиган  давлатлар  аниканади.  
Маастрихт  шартномаси  томонидан  белгиланган  бу  мезонли  карорига 
куйидагилар киради: инфлация даражаси, давлат бюджети камомади (3%дан 
ортик  эмас),  хисобга  олиш  ставкасининг  улчами,  миллий  валютанинг 
баркарорлиги. 
Бу  мезонларга  тулик,  жавоб  берувчи  давлатлар  биринчи  гурухга  кирадилар. 
Бу гурух, валюта  иттифокини  ташкил килади. Хозирча бу мезонларга факат 
Германия  ва  Люксембург,  шунингдек,  Ирландия  ва  Австрия  жавоб 
берадилар. 1998 йилнинг охиригача Марказий Европа банки ташки килиш ва 
Европа Марказий банклар тизимини харакатга келтириш режалаштирилган. 
Иккинчи  боскичда  (1999-2001  йй.)  Марказий  Европа  банки,  биринчи  кадам 
сифатида  валюта  алмаштириш  бйича  операцияларда  ягона  валютани 
ишлатади.    Тижорат  банклари  ва  молиявий  ташкилотлар  хулди  шунингдек, 
ундан валюта бозорларида фойдаланишади. 
Кейинги кадам (2002-2003 йй.) миллий танга ва когоз пулларни янги Европа 
пул бирлиги ЕВРО билан алмаштириш булади. Янги ягона валюта накд пул 
муомаласига  киритилади.  Миллий  валютада  амалга  оширилаётган  хисоб-
китоблар  тизимига  мос  узгартиришлар  киритилади.  Бошланишида  (6  ой 
мобайнида)  янги  валюта  миллий  валюталар  билан  бир  вактда  муомалада 
булади.  Бу  даврнинг  охирига  келиб,  режага  мувофик  миллий  валюталар 
“тулов воситаси статусини йукотадилар”. 
Учинчи  боскичда  Европа  валюта-иктисодий  итгифоки  худудида  барча  банк 
счётлари  Европа  валютасига  конвертирланадиган  булади,  агар  бу  уз 
ихтиёрига кура руй бермаса. 
 
 
Ягона  Европа  валютаси,  иктисодчилар  фикрича,  дунёда  энг  кучлилардан 
бири булиши  учун барча имкониятларга эга. У инфляция билан курашишни 
енгиллаштириб,  АКШ  ва  Япония  билан  бозорлар  учун  курашда  ЕЙ 
давлатларитовар  ва  хизматларининг  рокобатбардошлилигини  ошириб  ЕЙ 


www.qmii.uz/e-lib 
93 
баркарорлигининг мухим омили булиши лозим. 
ЕВРО  нинг  пайдо  булиши  кимматли  кргозлар  билан  боглик,  барча 
келишувлар  хажмининг  ошишига  олиб  келиши  лозим.  Хозирги  вактда 
Европа  молия  бозорлари  таркоклиги  туфайли  жахон  инвестицияларининг 
факат жуда оз кисмини жалб кила олади холос. Бундай холат ЕИ реал молия 
ва  иктисодий  кувватига  мос  келмайди.  Ягона  валютанинг  киритилиши  эса 
бутун дунё инвесторларининг ЕИ га булган кизикишларини оширади. 
ЕВРО  ни  киритиш  бу  валюта  бозорини  дарров  жахондаги  жуда  мухим 
валюта  бозорига  айлантириши  керак.  Ягона  валютанинг  узи  эса  капитал 
бозорида  долларнинг  урнини  эгаллаш  учун  барча  имкониятларга  эга.  ЕВРО 
га  утиш  бутун  дунёдаги  молиявий  холатга  хал  килувчи  узгартиришлар 
киритиш мумкин. Ягона Европа валютаси доллар ва иена билан тенг ракобат 
кдлиши  мумкин.  Банклар,  конунга  кура,  келишувлар  сонининг  кескин    
усиши        ва        инвестицияларнинг        янада  байналминаллашуви      сабабли   
молиявий      бозорларда  оладиган  фойдаларининг  ошишига  умид  килишлари 
керак. 
Янги  пул  бирлиги,  шунингдек,  бор  валютани  бошка  валютага  алмаштириш 
билан боглик, булган сезиларли харажатларни юкотиш имконини беради. Бу 
харажатлар баъзи  хисоб-китобларга караганда йилига 40 млрд. дан 50 млрд. 
долларгача  боради.  Масалон,  2  минг  доллар  билан  10-12  Гарбий  Европа 
давлатлари  буйлаб  юрган  француз  бир  валютани  иккинчи  валютага 
алмаштиришда бу сумманинг к,арийб ярмини йукотади. 
Айни пайтда, ЕВРО нинг пайдо булиши ва мое равишда  барча  Европа  пул  
бирликлари    орасида  паритетларнинг      каттик      кайд      килиниши      биржа 
маклерларининг  бир  Европа  валютасининг  бош^а  валютага  нисбати 
арзонлашувига  уйнай  олмаслигига  олиб  келади.  ЕВРО  пайдо  булиши  билан 
негизида  ЕЙ  ичида  энди  тенглаштириладиган  хисобга  олиш  ставкалари 
фарки ётадиган операциялар хам йуколади. 
                   
                  Халкаро валюта ва молия-кредит бозорлари. 
Халкаро  валюта  ва  молия-кредит  бозорлари  жахон  хужалиги,  халкаро 
иктисодий муносабатларнинг жуда мухим бугимларидан биридир. Охирги ун 
беш  йилда  молия  бозорлари  гуркираб  ривожланди.  1980  йилдан  буен 
дунёнинг  илгор  давлатлари  умумий  молия  активлари,  уларнинг  ялпи  ички 
мах,сулотига  (ЯИМ)  нисбатан  2,5  баробар  тез  усди.  Жахон  валюта  ва  савдо 
операциялари к,ийматларининг нисбати нисбати 1980 йилдан буён дунёнинг 
илгор  давлатлари  умумий  активлари,  уларнинг  ялпи  ички  махсулотига 
нисбатан  2,5  баробар  тез  усди.  Жахон  валюта  ва  савдо  операциялари 
кийматларининг нисбати 1980-йилдаги 10:1 дан 1992 йилдаги 60:1 гача усди. 
Шу 
билан 
бирга, 
хориж 
экспертларининг 
фикрича, 
давлат 
облигацияларининг халкаро бозори баъзи бир катталиклар буйича факатгина 
1920  йилдагидек  фаолдир.  Капитални  мобиллигини  аср  бошидаги  даралсага 
якинлашмокда, холос. 
Фаолиятидаги  капитал  даврий  обороти  конунияти  молиявий  бозор 
ривожланишининг  объектив  асосидир.  Баъзи  жойларда  ортикча  эркин 


www.qmii.uz/e-lib 
94 
капитал  пайдо  булади,  баъзи  жойларда  унга  талаб  пайдо  булади.  Жахон 
валюта  молия-кредит  бозорлари  бу  карама-каршиликларни  жахон  хужалиги 
даражасида хал килади. 
Жахон  валюта,  кредит,  кимматли  когозлар  бозорлари  ташкил  топишининг 
нишонлари куйидагиларда намоён булади: 
-капиталнинг ишлаб чикариш ва банк ишида концентрацияси; 
-хужалик алокаларининг байналминаллашуви; 
-банклараро телекоммуникацияларининг ривожланиши. 
Валюта бозорлари нима? 
Валюта  бозорлари  -  хорижий  валютанинг  миллий  валютага  талаб  ва  таклиф 
асосида  хосил  булувчи  курс  буйича  олди-сотдиси  амалга  ошириладиган 
марказлардир.  Миллий      валюта      бозорлари      ривожланган      бозор 
иктисодиётига  эга  булган  барча  давлатларда  мавжуд.  Миллий  бозорлар  ва 
уларнинг  узаро  алокалари  ривожланиб  бориши  билан  ягона  жахон  валюта 
бозори  вужудга  келади.  У  уз  ичига  жахон,  минтакавий,  миллий  (махаллий) 
валюта  бозорларини  уз  ичига  олади.  Бу  бозорлар  валюта  операцияларининг 
хажми, характери ва операцияларда катнашаётган валюталар микдори билан 
бир-биридан  фарк,  килади.      Жахон    валюта    бозорлари    жахон    молия 
марказларида (ЖММ) тупланадилар. 
ЖММ - бу банклар, ихтисослашган кредит-молия институтлари йигиладиган 
жой. Унда халкаро валюта, кредит, молия операциялари, кимматли когозлар, 
олтин  олди-сотдиси      амалга      оширилади.      Халкаро      молия  марказлари 
орасида Лондон, Нью-Йорк, Франкфурт, Париж, Цюрих, Токиодаги бозорлар 
ажралиб  туради.  1973  йилдан  1992  йилгача  валюта  операциялар  хажми 
кунига 10-20 млн. долл. дан 900 млрд. долл.га усди. 
90-йилларнинг  бошида  халкаро  валюта  савдосининг  50%  га  якини  уч  жахон 
валюта бозорида амалга оширилади: 
Лондон - кунига 187 млрд. долл.; Нью-Йорк - кунига 129 млрд. долл; Токио - 
115  млрд.  долл.  90-йиллар  уртасига  келиб,  халкаро  валюта  операциялари 
умумий кунлик хажми 1 трлн. 230 млрд. долл. га етди.  
Валюта курсларининг баркарорлиги. 
Валюта      бозоралари      халкаро      хисоб-китобларни  оператив  амалга 
ошириш,  халк,аро  валюта  бозорларининг  кредит  ва  молия  бозорлари  билан 
узаро  алокдсини  таъминлайди.  Валюта  бозорлари  ёрдамида  банклар, 
корхоналар, давлатларнинг валюта захиралари тулдирилади. Ундан   тапхари,   
валюта      бозорлари      механизмидан  ик,тисодиётни  давлат  томонидан 
боихарилишида,  шу  жумладан  макродаражада  давлатлар  гурузх  доирасида 
(масалан,    ЕИ)    фойдаланилади.  Институцион  нуктаи  назарида,  валюта 
бозорлари  -  бу  биржа,  брокерлик  фирмалари,  банклар,  корпорациялар,  шу 
жумладан,  транс  миллий  корпорациялар  умумийлигидир.  80-йилларнинг 
охирида  банклараро  бозорда  узаро  бир-бирлари  билан,  шунингдек,  савдо-
саноат мижозлари билан 85-90% валюта савдосини амалга оширардилар. 90-
йиллар урталарида савдо келишувларининг тобора купчилиги  банклар  эмас, 
инвестицион фондлар томонидан амалга оширилади. 
                         Халкаро кредит-молия бозори 


www.qmii.uz/e-lib 
95 
Халкдро        кредит-молия        муносабатлари        ссуда  капиталининг  жахон 
кредит ва молия бозорларидаги харакати билан боглик булган муносабатлар 
тизимини камраб олади. 
Халкаро    кредит    бозорида    давлатлар    уртасида  кайтариш,  вактли,  фоиз 
тулаш шартлари буйича пул капиталининг харакати руй беради. 
Жахон кредит бозори -   ссуда капиталининг бир кисмидир. Ссуда капитали 
бозори  уз  ичига:  1)жахон  пул  бозори  (1  кундан  1  йилгача  киска  муддатли 
депозит-ссуда  операциялари,  шунингдек,  Евровалюталар  бозори);  2)жахон 
капитали  бозори  -  иккита  ташкил  килувчи:  урта  ва  узок  муддатли  хорижий 
кредитлар ва Еврокредитлар бозори   (1 йилдан 15 йилгача). 
Жахон  молия  бозори  -  бу  ссуда  капиталлари  бозорининг  бир  кисми  булиб, 
унда  асосан  кимматбахо  когозларнинг  эмиссияси  ва  савдо-сотиги  амалга 
оширилади.  Жахон  ссуда  капитали  бозори  миллий  ссуда  капитали 
бозорларининг  халкаро  операциялари  асосида  пайдо  булади,        уларнинг    
байналминаллашуви        давомида  ривожланади.  Жахон  ссуда  капиталлари 
бозори  охирги  ун  йилликда  тез  ривожланди.  Бунга  сабаб  ссуда  капитали 
харакатининг  узок  муддатли  анъаналари,  бу  харакатни  миллий  даражада 
тартибга  солувчи  давлатларнинг  хукукий  нормаларининг      либераллашуви,   
кимматли      когозлар  харакатининг  кенгайиши,  интеграцион  жараёнлардир. 
Жахон ссуда капитали бозори жахон хужалигида ссуда капитали харакатини 
таъминловчи  турли  компания,  банк,  валюта-кредит  муносабатлари 
бирлигини  камраб  олади.  Жахон  хужалиги  ва  халкаро  иктисодий 
алокаларнинг  ривожланишининг  XX  аср  охиригидаги  мухим  тенденцияси 
шундаки,  халкаро  кредит-молия  муносабатлари  усиш  суръатлари  буйича 
саноат ишлаб чикариш ва халкаро савдодан анча олдиндадир. 
XX асрнинг 50-йиллари охиридан бошлаб халкаро кредит-молия бозорининг 
ривожланиши  жахон  ссуда  капитали  бозорининг  узига  хос  томони  - 
Евробозорнинг вужудга келиши ва кенгайишига сабаб булди. 
Евробозор  -  бу  Евровалютада  кредит  заёмлар  буйича  операциялар  амалга 
ошириладиган бозордир. 
Евровалюта - мамлакатнинг бирор бир хорижий банк хисобига утказилган ва 
шу банклар томонидан барча давлатларда,  шу жумладан,  эмитент давлатда 
хам  операциялар        амалга        оширишда        фойдаланадиган 
конвертирланадиган валютасидир. 
Евробозорлар - давлат, хукумат бозори деган макомга эга эмаслар. Уларнинг 
пайдо  булишига  корхоналар,  инвесторлар,  шунингдек,  баъзи  давлатларнинг 
эхтиёжи  сабаб  булган.  Евробозорлардаги  операциялар  айрим  давлатларни 
давлат валюта тартибга солинувига ва солик конунчилигига буйсунмайди. 
Евробозорлар  50-йиллар  охирида  юзага  келди.  Бунга  куйидагилар  сабаб 
килиб курсатилади: 
1.Долларни        АКШдан        ташкарида        жойлаштириш  таклифининг  пайдо 
булиши; 
2. Европада долларга булган талабнинг катталиги; 
3.АКШдаги  тартибга  солишнинг  бу  давлатда  доллар  билан  валюта 
операцияларини 
утказишнинг 
эркин 
бозордагига 
нисбатан 


www.qmii.uz/e-lib 
96 
мушкуллаштирилганлиги; 
4.  Европа      банкларининг      халк,аро      операцияларини  молиялаштириш 
куроли топишга булган истаги. 
Евровалюталар  бозорида  олдинига  факат  Евродоллар  хукм  сурарди. 
Евродоллар  -  бу  Гарбий  Европа  банки  томонидан  жамгарма  сифатида 
олинган  долларлардир.  Франция  ёки  Англия  банкида  мажбурият  сифатида 
банк  пассивига  ёзиб  куйилган  доллар  -  Евродолларлардир.  Аста-секин 
Евродоллар  Европа  валюта  феноменига  айланди.  Масалан,  Люксембург  ёки 
Буюк  Британиядаги  банк  пассивида  булган  Француз  франки  ёки  немис 
маркаси еврофранк ёки евромаркадир. 
Хозирда  евробозорлардаги  операцияларда  евродоллар  билан  (70%  дан 
купрок,),  евромарка  билан  (20%)  ва  Швейцария  маркаси  билан  (6%) 
келишувлар асосий уринни эгаллайди. 
Таъкидлаб  утиш  керакки,  евродолларнинг  юзага  келишида  куп  жихатдан 
СССР  хукумати  сабабчи  булган.  М.  Пебронинг  айтишича,  совет  хукумати 
долларни  на  америка  банкларига  куйишни,  на  АКШ  валюта  бозорига 
жойлаштиришни  хохларди.  Бунга  сабаб,  АКШ  молия  кувватини  оширишга 
йул  куймаслик,  келишмовчиликлар  содир  булганда,  СССР  хисоб-китоб 
ракамларининг  хисоб-китоб  ракамларини  ёпиб  куйишларидан  куркарди  ва 
х.к.  Натижада,  СССРга  тегишли  булган  долларлар  СССР  давлат  банкининг 
Европадаги  филиали  Евробанкга,  кейинчалик  эса,  Лондондаги  Москва  Халк 
банкига куйилди. Уз навбатида Британия банклари хам евродоллар яратишда 
уз хиссаларини кушдилар. 
60-70  йилларда  евробозорларнинг  фаол  ривожланиши,  80-90  йилларнинг 
бошида улар фаолияти йуналишининг узгаришига олиб келди. 80-йиллардан 
бошлаб кимматли когозлар: еврооблигациялар, евроакциялар, евровекселлар, 
молиявий        инвестициялар        саноати        ривожланган  мамлакатларнинг 
инвесторлари  ва  заёмчилари  уз  актив  ва  пассивларини  валюталар 
комбинацияси  ва  тулов  вактлари  оркали  бошкдради.  Улар  шунингдек,  мос 
валюта  ва  кредит  хатарларини  тез  коплаш  ва  узгартириш  имкониятини 
оладилар. 
Евробозорларнинг  ривожланиши  жахон  микёсида  молиявий  ресурсларга 
талаб ва таклифнинг эркин нисбатини яратишга имкон берди. Евробозорлар 
корхоналарга  молиялаштиришга  булган  эхтиёжларини  ички  капитал  
бозорига    мурожаат    кдлмасдан    кондириш  имкониятини    беради.    Улар  
молиявий  ресурсларни рационал жойлаштириш имкониятини беради. 
Шундай  кдлиб,  евробозорлар  уз  фаолиятларини  деверсификация  киладилар 
ва  жахон  микёси  улчамларини  оладилар.  Улар  капитал  жойлаштириш  ва 
кредитлаш  буйича  операцияларни  барча  халкаро  операторларга  таклиф 
киладилар.  Евробозорлар  барча  йирик  халкаро  банклар,  бутун  дунё  молия 
марказлари  ва  барча  конвертирланадиган  валюталарни  мобилизация 
к,иладилар.  Евробозорларнинг  ривожланиши  янги  молия  марказлари 
(Сингапур,  Гонгконг,  Кувайт,  Кайман  ороллари  ва  б.)нинг  пайдо  булишига 
олиб  келди.  1981  йилнинг  декабрида  Нью-Йоркда  халкаро  банк  хизматлари 
эркин  зонаси  пайдо  булди.  80-йиллар  охирига  келиб  янги  жахон  молия 


www.qmii.uz/e-lib 
97 
марказларида      бутун      дунё      халкаро      валюта-молия  операцияларининг 
учдан бир кисми тупланган эди. 
Евробозорлар 
ривожланиши 
ва 
халкаро 
молиявий 
бозорлар   
байналминаллашуви      халкаро      иктисодий  муносабатлар  учун  товар 
бозорлари  ривожланиши  ва  байналминаллашуви  халкаро  мехнат  таксимоти 
сохасида кандай яхши холат булган булса, шундай холат булди.  
 
 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет