Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги карши мухандислик-иктисодиёт институти



Pdf көрінісі
бет4/24
Дата02.01.2022
өлшемі0.74 Mb.
#452806
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24
ЖИ ва ХИМ

2-Мавзу. Халкаро мехнат таксимоти. 
Режа. 
1.  Халкаро  мехнат  таксимоти  мохияти.  Ишлаб  чикариш  нисбий 
харажатларининг назарияси. 
2.  ХМТ ривожланишига таъсир килувчи омиллар. 
3.  ХМТ ривожланишининг замонавий узига хос томонлари, халкаро 
ихтисослашув ва ишлаб чикариш кооперацияси. 
4.  ХМТ ривожланишининг гарбдаги замонавий назариялари
 
Таянч иборалар 
 
1. 
Халкаро  мехнат  таксимоти.  Ишлаб  чикариш  нисбий  
харажатлар.  ХМТ  омиллари.  Халкаро  ихтисослашув.  ХМТнинг  замонавий 
куриниши.  
2. 
Ишлаб  чикариш  кооперацияси.  ХМТга  тегишли    назария. 
Киесий  устунлик.  ХМТнинг    вужудга  келиш  сабаби.  Ихтисослашувнинг  3 
гурухи. 
 
Халкаро  иктисодий  муносабатлар  мохияти,  маъносини  курсатувчи 
асосий курсаткичлардан бири халкаро мехнат таксимотидир. Дунёнинг барча 
мамлакатлари  у  ёки  бу  жихатдан  ХМТга  кушилган.  Унинг  чукурлашуви 
ИТИнинг  катта  таъсири  остида  булган  ишлаб  чикариш  кучларининг 
ривожланишидан келиб чикади. 
Халкаро  мехнат  таксимотида  иштирок  этиш  давлатларга  кушимча 
иктисодий  самара  бериб,  уз  эхтиёжларини  энг  кам  харажатлар  билан 
туликрок кондириш имконини беради. 


www.qmii.uz/e-lib 
12 
Мехнат  таксимоти  нима?  Мехнат  таксимоти  -  бу  тарихан  белгиланган 
ижтимоий  мехнат  тизимидир.  У  жамият  ривожланиши  жараёнида 
фаолиятнинг сифат жихатдан дифференциацияси натижасида келиб чикади. 
Мехнат  таксимоти  турли  шаклларда  булади.  Халкаро  иктисодий 
муносабатлар курсида халкаро мехнат таксимоти урганилади. 
Халкаро  мехнат  таксимоти  мохияти  ишлаб  чикариш  жараёни  мехнат 
фаолияти 
турли 
шаклларининг 
ихтисослашуви 
ва 
уларнинг 
кооперациялашуви,  узаро  хамкорлигида  намоён  булади.  Мехнат  таксимоти 
факат  ажратиш  жараёни  сифатида  эмас,  балки,  айникса  жахон  микёсида 
мехнатни бирлаштириш йули сифатида чикади. 
Халкаро мехнат таксимоти давлатлар уртасида мехнатнинг ижтимоий-
худудий таксимотининг даражаси хисобланиади. У алохида давлатлар ишлаб 
чикаришларининг ихтисослашувига асосланади. 
ХМТ  жахон  хужалигида  кенгайтирилган  кайта  ишлаб  чикариш 
жараёнларини амалга оширишда усиб бораётган роль уйнамокда. У:  
1) Бу жараёнларнинг узаро алокасини таъминлайди; 
2) халкаро 
сохавий 
ва 
минтакавий-сохавий 
пропорцияларни 
шакллантиради. 
Халкаро  мехнат  таксимоти  назарияси  буржуазия  сиёсий  иктисод 
классиклари 
А.Смит 
ва 
Д.Рикардо 
ишларида 
 
асосланди 
ва 
ривожлантирилди.  ХМТни  тахлил  килар  экан,  А.Смит  «Халклар 
бойлигининг  табиати  ва  сабаблари»  китобида  (1776  й.)  савдо  ва 
тадбиркорлик  эркинлиги  зарурлигини  исботлайди.  Чунки,  унинг  фикрича, 
савдо  эркинлигини  турли  чеклашлар  алохида  минтакалар  ва  бутун  бир 
давлатлар уртасида мехнат таксимоти чукурлашишига халакит беради. 
Тусикларнинг  йукотилиши  ва  халкаро  алмашинув  майдонининг 
кенгайиши  миллий  иктисодиётлар  ихтисослашувига  ва  уларнинг  узаро 
богликлигини  оширишга,  умужахон  хужалигининг  юзага  келишига  олиб 
келиши  керак.  А.Смит  кейинчалик  жуда  машхур  булиб  кетган  эркин  савдо 
шиорини олга сурди (laisser-faire). 
 А.Смит  гоялари  кейинчалик  инглиз  иктисодчилари  Д.  Рикардо,  Р. 
Торренс ва Жон Стюарт Милл ишларида ривожлантирилди. 
Классикларнинг  халкаро  мехнат  таксимоти  илмий  назариясидаги 
асосий  ютуклари  деб  ишлаб  чикаришнинг  нисбий  харажатлари  назарияси 
хисобланади  Бу  назария  халкаро  савдо  хакидаги  иктисодий  таълимотнинг 
«классик» асоси хисобланади. 
Ишлаб  чикаришнинг  нисбий  харажатлари  назарияси  асосида 
мамлакатлар  орасида  ишлаб  чикариш  шароитларида  фарк  мавжудлиги 
хакидаги гоя ётади. Бунга кура хар кандай мамлакатда хар кандай табиий ва 
иклимий  шароитларда  хар  кандай  товар  ишлаб  чикаришни    ташкил  этиш 
мумкин деб хисобланади. 
Масалан  Шотландияда  узум  етиштириш  мумкин.  Лекин  унинг  нархи 
жуда баланд, ундан олинадиган вино эса кам истеъмол килинган буларди. У 
ёки  бу  товар  ишлаб  чикариш  билан  боглик  булган  харажатларни 
солиштириш, талаб булган барча товарларни ишлаб чикаришдан кура энг кам 


www.qmii.uz/e-lib 
13 
харажат  талаб  киладиган  маълум  бир  товар  ишлаб  чикариш  фойдалирок 
деган  хулосага  олиб  келади.  Ушбу  товарга  ихтисослашиш  ташки  бозорда 
айирбошлаш йули билан бошка барча товарларни олиш имконини беради. 
Нисбий  харажатлар  назарияси  бирон-бир  товар  ишлаб  чикаришда  бир 
давлатнинг  бошка  давлатдан  абсолют  устунлиги  мавжудлигидагина  эмас, 
балки бундай устунлик мавжуд булмаган холатда хам ихтисослашув фойдали 
эканлигини исботлайди. 
Агар  халкаро  даражадаги  харажатларга  нисбатан  кам  харажат  билан 
товар ишлаб чикаришнинг иложи булмаса, харажатларнинг уртача даражадан 
куплиги  кайсидир  бир  товарда  энг  кам  булади.  Бошка  товарларга  нисбатан 
фойдалирок булган шу товар ишлаб  чикаришга ихтисослашиш керак. Хатто 
шу холатда хам ихтисослашиш самара беради. 
Тескари  холат  хам  назарда  тутилган.  Мамлакат  бир  неча  товарлар 
буйича  устунликка  эга  булса,  бу  устунлик  максимал  булган  товар  ишлаб 
чикаришга ихтисослашиш керак. 
Буржуаз  сиёсий  иктисоди  классикларининг  гоялари  Э.  Хекшер,  П. 
Самуэльсон,  Б.  Олин,  В.  Леонтьев  ва  бошка  хозирги  замон  иктисодчилари 
томонидан ривожлантирилди.  
 
Халкаро  мехнат  таксимотининг  ривожланишига  кандай  омиллар 
таъсир килади? 
 
Биринчи  навбатда  ишлаб  чикариш  унумдорлигини  ошириш,  ишлаб 
чикариш  самарадорлигини  ошириш,  ишлаб  чикариш  харажатларини 
камайтиришга интилиш зарурияти. 
Халкаро  мехнат  таксимоти  ривожланиши  жараёнида  асосий  нарса  бу 
шу  жараённинг  хар  бир  иштирокчиси  узининг  ХМТдаги  иштирокидан 
иктисодий фойда кидириши ва топишидир. 
Хар  кандай  давлатнинг  халкаро  алмашув  жараёнида  халкаро  мехнат 
таксимотининг  устунликларини  амалга  ошириши  кулай  шароитларда: 
биринчидан,  экспорт  килинаётган  товар  ва  хизматларнинг  ташки  ва  ички 
бозор  нархларидаги  фаркни  олиш;  иккинчидан,  арзонрок  булган  импортдан 
фойдаланиб миллий ишлаб чикаришдан воз кечган холда ички харажатларни 
камайтириш имконини беради. 
Жахон  хужалигини  тизим  сифатида  куриб  чикканда  ХМТни    бу 
тизимни ташкил килган бирлаштирувчи асос деб тасдиклаш мумкин. 
 
1-жадвал 
 
Халкаро мехнат таксимоти суръатларининг коэффициентлари 
 
 
1971-
1980й.й. 
1981-
1990й.й 
1991-
2000й.й. 
Жахон 
1,08 
1,21 
1,08 
Саноати 
ривожланган 
 
 
 
 
 
 


www.qmii.uz/e-lib 
14 
давлатлар 
1,11 
1,31 
1,15 
Ривожлан
аётган 
давлатлар 
 
0,99 
 
1,03 
 
0,80 
 
Саноати  ривожланган  давлатларнинг  ишлаб  чикариши  куп  холатда 
ташки  истеъмолчиларга,  ички  талаб  импортга  йуналган  булади  деб  тахмин 
килинмокда.  Ривожланаётган  давлатларда  ички  бозорнинг  нисбатан  тез, 
лекин экстенсив кенгайиши тахмин килиняпти. 
Сунгги ун йилликларда жахонда мисли курилмаган иктисодий, сиёсий, 
ижтимоий жараёнлар руй берди. Улар халкаро мехнат таксимотига сезиларли 
таъсир курсатди. 
Халкаро  мехнат  таксимоти  ривожланишининг  асосий  йуналиши 
халкаро  ихтисослашув  ва  ишлаб  чикариш  кооперациясининг  кенгайиши 
булди. 
Халкаро  кооперация  (ХК)  ва  халкаро  ихтисослашув  (ХИ)  халкаро 
мехнат таксимотининг шакллари булиб, унинг мохиятини намоён киладилар. 
Турли давлатлар корхоналарининг маълум бир товарга ихтисослашуви 
замонавий  ИТИ билан боглик.  Ишлаб чикаришнинг технилогик тизимининг 
мураккаблашиб  бориши  билан  тайёр  махсулотда  ишлатиладиган  деталлар 
купайди.  Масалан:  енгил  автомобилда  20  минггача,  прокат  дастгохларида 
100 минггача, электровозларда 250 минггача детал ишлатилади. 
Халкаро  ишлаб  чикариш  ихтисослашуви  (ХИИ)  иккита  йуналиш  - 
ишлаб  чикариш  ва  худудий  йуналиш  буйича  ривожланмокда.  Уз  навбатида 
ишлаб  чикариш  йуналиши:  а)  сохалараро;  б)  давлатлар  гурухи;  в)  алохида 
корхоналарнинг ихтисослашувига булинади. 
Худудий  халкаро  ишлаб  чикариш  ихтисослашуви:  а)  алохида 
давлатлар; б) давлатлар гурухи; в) худудларнинг жахон бозори учун маълум 
товарлар  ва  уларнинг  кисмлари  учун  ишлаб  чикаришга  ихтисослашувига 
булинади. 
Халкаро  ишлаб  чикариш  ихтисослашувининг  асосий  турларига:  1) 
предметли  (махсулот  ишлаб  чикариш);  2)  деталли  (махсулотни  ташкил 
килувчиларни  ишлаб  чикариш);  3)  технологик  ёки  боскичли  (яъни  алохида 
технологик  жараёнларни  амалга  ошириш.  Масалан:  йигиш,  буяш  ва  х.к.) 
ихтисослашиш киради. 
Халкаро  ишлаб  чикариш  ихтисослашуви  -  Халкаро  мехнат 
таксимотининг  динамик  шаклидир.  50-60-йилларда  бошлангич  сохаларда 
(автомобилсозлик,  авиасозлик,  пластмасса  ишлаб  чикариш  ва  х.к.) 
ихтисослашиш олдинги уринда эди. 70-80-йилларда соха ичидаги ХИИ илгор 
уринда эди. 
Халкаро  мехнат  таксимотининг  бошка  бир  шакли  -  халкаро  ишлаб 
чикариш  кооперациясидир.Унинг  объектив  асоси  булиб,  ишлаб  чикариш 
кучлари ривожланишининг  усиб бораётган даражаси, хамда мамлакат ичида 
ёки  ташкарисида  руй  беришидан  катъий  назар  мустакил  корхоналар 
уртасидаги баркарор ишлаб чикариш алокалари жараёни хисобланади. 


www.qmii.uz/e-lib 
15 
ИТИ  ишлаб  чикариш  кооперациясига  мухим  элемент  -  илм-фанни 
кушиб, унинг ривожланишига уз хиссасини кушди. 
Ишлаб  чикариш  кооперацияси  маълум  бир  муносабатлар  тизими 
сифатида фаолиятнинг сохаси ва хамкорликнинг усули хисобланади. 
Халкаро  ишлаб  чикариш  кооперацияси  узининг  ривожланган 
шаклларида хамкорликнинг турли сохаларини камраб олади.  
1.  Ишлаб чикариш-технологик хамкорлик. Улар: а) лицензиялар бериш 
ва  мулкчилик  хукукларидан  фойдаланиш;  б)  лойиха  конструкторлик 
хужжатларини,  технологик  жараёнларни,  махсулотнинг  техник  даражаси  ва 
сифатини,  курилиш  ва  монтаж  ишлари,  кооперациялашган  корхоналарни 
замонавийлаштиришни ишлаб чикиш ва мослаштириш; в) ишлаб чикаришни 
бошкариш, 
стандартлаштириш, 
унификациялаш, 
сертификациялашни 
такомиллаштириш, ишлаб чикариш дастурларини таксимлаш. 
2.   Кооператив  махсулотни  сотиш  билан  боглик  булган  савдо-
иктисодий жараёнлар. 
3.  Сотилган техникага хизмат курсатиш. 
Кооперация алокаларини урнатишда фойдаланиладиган уч асосий усул 
алохида курсатилиб утилади: 
1) Хамкорликдаги дастурларни амалга ошириш; 
2) Шартнома асосида ихтисослашиш; 
3) Кушма корхоналар ташкил килиш; 
Хамкорликдаги дастурларни амалга ошириш уз навбатида икки асосий 
шаклда  амалга  ошади:  пудратли  ишлаб  чикариш  кооперацияси  ва 
хамкорликдаги ишлаб чикариш. 
Шартнома асосида ихтисослашиш тшлаб чикариш дастурларини ишлаб 
чикариш  кооперацияси  иштирокчилари  орасида  таксимланишини  назарда 
тутади. 
Кушма корхона бу интеграциялашган кооперациядир. 
 
Халкаро  мехнат  таксимотини  модернизациялаштиришнинг  замонавий 
гарб назариялари. 
 
ХМТни  модернизация  килиш  сохасидаги  гарб  тадкикотларини  икки 
асосий гурухга булиш мумкин: 
1) «бир-бирига богликлик»нинг турли вариантлардаги концепциялари; 
2) ХМТнинг  мавжуд  моделларини  кайта  куриш  буйича  муайян 
режалари. 
«Бир-бирига 
богликлик»  коцепциясининг  вакилларидан  бири-
голландиялик  иктисодчи  К.  Нувенхузедир.  У  уз  фикрларини  тасдиклашда 
биринчи навбатда барча давлатлар  учун умумий булган экологик омилларга 
мурожаат  килади.  Уларга  куйидагиларни  киритади:  1)  атроф-мухитнинг 
баркарор  эмаслиги;  2)  ердаги  табиий  ресурсларнинг  чекланганлиги.  Чунки 
унинг  фикрича  ривожланган  давлатлар  ривожланаётган  давлатлардан  хом-
ашёда  карам,  ривожланаётган  давлатлар  эса  саноати  ривожланган 
давлатлардан  техника,  технология  ва  х.к.да  карам.  Демак  улар  бир-бирига 


www.qmii.uz/e-lib 
16 
богликдир.  Голланд  олимининг  фикрича  мана  шундан  келиб  чиккан  холда 
халкаро мехнат таксимотини куриш керак. 
Узаро  богликлик  концепциялари  умумий  характерга  эга.  Улар  бошка 
иктисодий  назариялар  гурухи-мавжуд  халкаро  мехнат  таксимотини 
«замонавийлаштириш» назариялари учун асос булади. 
Халкаро мехнат таксимотини замонавийлаштиришнинг асосий гоясига 
мувофик  ривожланаётган  давлатлар  протекционизм  сиёсатидан  воз 
кечишлари ва иктисодиётга хорижий капитални кенг жалб килишлари лозим. 
Купгина  ривожланаётган  давлатлар  худди  шундай  килдилар:  «очик 
эшиклар»,  «очик  иктисодиёт»  сиёсатини  эълон  килишди,  куплаб  кушма 
корхоналар,  эркин  тадбиркорлик  зоналари  ташкил  килишди    ва  х.к.  Бу 
айникса,  Шаркий  Осиё  ва  Лотин  Америкасидаги  «Янги  индустриал 
давлатларда»  кенг ёйилди.  Шу билан бирга улар протекционизм гояларидан 
хам тулик воз кечишмади ва ундан зарур булганда фойдаланишмокда. 
Саноати  ривожланган  давлатлар  иктисодчилари  нуктаи  назаридан 
«замонавий»  халкаро  мехнат  таксимоти  мохияти  нимада?  Асосий  маъно 
ривожланаётган  давлатларни  янги  сохаларга  йуналтиришдадир.  Улар 
биринчи навбатда саноати ривожланган давлатлар эхтиёжини кондириш учун 
экспортга  мехнатталаб,  материалталаб.  Стандартлаштирилган  товарлар 
ишлаб чикаришга мослашишлари лозим. 
Саноати  ривожланган  давлатлар  юкори  малакали  ишчи  кучи  талаб 
килинадиган  ва  ИТИ  тез  бораётган  иктисодиё  сохаларга  мослашишлари 
лозим. 
Бу назария аста-секин амалга оширилмокда. Масалан, ривожланаётган 
мамлакатларга  йуналтирилаётган  капиталнинг  умумий  хажмида  кайта 
ишлашга  йуналтирилган  капиталнинг  улуши  купаймокда.  «Зарарли»  ишлаб 
чикаришларнинг  кисман  ривожланаётган  давлатларга  кучиш  жараёни  руй 
бермокда. 
Сохавий ихтисослашиш уч боскичли схема буйича амалга ошмокда: 
1) «Янги  индустриал  давлатлар»  асосан  нисбатан  малакали  мехнат  ва 
замонавий технологиялар талаб килувчи товарлар ишлаб чикаришмокда; 
2) Ривожланаётган 
мамлакатларнинг 
камрок 
ривожланганлари 
мехнатталаб ишлаб чикариш ва жахон бозорига хом ашё етиштириб беришга 
ихтисослашганлар  (энг  кам  ривожланган  давлатлар  бу  схемага  умуман 
тушмайди); 
3) Саноати  ривожланган  давлатлар  капиталталаб,  юкори  технологияли 
товарлар ишлаб чикаришга ихтисослашган. 
Халкаро  мехнат  таксимотининг  замонавий  концепциялари,  уни 
замонавийлаштириш  режалари,  шунингек  бу  концепцияларни  амалга 
оширишни тахлил килиш шуни курсатадики, жахон ишлаб чикариш кучлари 
ривожланишининг 
хозирги 
даражасида 
саноати 
ривожланган 
ва 
ривожланаётган  давлатлар  уртасида  янги  турдаги  халкаро  ихтисослашиш  ва 
кооперациялашув  вужудга  келмокда,  ривожланаётган  давлатларнинг  жахон 
иктисодиётига интеграцияси кучаймокда. 
 


www.qmii.uz/e-lib 
17 
 
 
 


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет