Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет40/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

дарахт
сузи бошида ёки 
бодом
сузи уртасида (интервокал позицияда) кулланган “д” фонемасининг 
акустик-артикуляцион белгилари шу фонеманинг алохида (нуткдан ташкарида) 
олинган белгиларидан деярли фарк килмайди. Фонеманинг бундай куриниши 
шу фонеманинг асосий о тт ен к ас и ёки фонема каторидаги дом инанта деб 
каралади. Крлган барча куринишлар эса асосий булмаган (нотипик) оттенкалар


саналади. Нотипик оттенкалар фонетик куршовдаги товуш ларга купрок 
даражада карам булади.
2. 
Факультатив оттенкалар
(факультатив вариантлар
) — фонемаларнинг 
бир хил фонетик позициядаги икки хил куринишлари. Чунончи, 
улфат
сузида- 
ги “ф” шу позициянинг узида “п” куринишида хам кулланилади: 
улфат
- улпат 
каби. Бундай ходиса 
факрт
-
пацат, кррмок, - крлмок,, мусулмон
-
мусурмон 
сузлари талаффузида хам учраб туради. Булардаги ф -п , р-л, л - р алмашинувла- 
рида фонетик куршовнинг таъсири йук, улардан айримлари тарихий омиллар, 
психологик куннкмалар таъсирида, айримлари эса жонли сузлаш ув куникмала- 
ри билан боглик равишда юз беради. Факультатив отгенкалардан нуткда, ай- 
никса, бадиий асар матнида услубий максадларда фойдаланиш холлари хам 
йук эмас. Ш у сабабли оттенкаларнинг бу тури баъзан 
услубий оттенкалар
деб 
хам номланади.
3. 
Индивидуал оттенкалар
кишиларнинг анатомик-биологик жихатлари 
билан боглик равишда юз берадиган талаффуз к$фини
1илари (эркак ва аёлларда- 
ги овоз тафовутлари ёки нутк аъзоларидаги нуксонлар сабабли ю зага келадиган 
узгаришлар). Бундай оттенкаларнинг лисоний (лингвистик) киймати йук, шунга 
кура улар тилшуносликда урганилмайди.
III. 
Тилшуносликда о ттен ка, в а р и а ц и я ва в а р и а н т атам алари учраб тура­
ди. 
Оттенка
ва 
вариация
атамалари, аслида, бир туш унчани — бир фонеманинг 
нуткдаги турли куринишларини ифодалайди. Улардан бири (
оттенка
атамаси) 
Л .В. Ш черба назариясига, 
иккинчиси (
вариация
атам аси) эса Москва 
фонология мактабига хосдир. М асалан, “д” нинг 
одам
ва 
озод
сузларидаги 
икки хил куриниши (жарангли “ д” ва жараигсиз “т”) бир ф оиемапииг иккита 
оттенкаси
(Л.В. Шчерба терминологиясига кура) ёки иккита 
вариацияси 
(Москва фонология мактаби терминологиясига к^ра) хисобланади. 
Вариант
-
атамаси тилшуносликда икки хил маънода кулланмокда: М осква фонология 
мактаби вакиллари ишларида 
вариант
икки фонеманинг кучсиз позицияда 
муътадиллашувидан 
(нейтрапизацияланишидан) 
юзага 
келган 
бир 
хил 
куринишдир. Масалан, “савод” ва “сават” (талаффузда “савот” ва “сават”) каби. 
Бунда “ д” ва “т” фонемаларининг суз ичида муьтадиллаш уви содир булган-. 
д-т>Т каби. Бу к^риниш 
вариант
дсб номланади, у “д” ва “т ” фонемаларининг 
нуткдаги вакили булганлиги учун “д ” ва “т” ларнинг иккаласи 
гиперфонелш 
(“фонемалар гурухи”) дсб номланади.152
Прага тилшунослиги вакиллари ишларида 
вариант
атамаси купрок оттенка 
(бир фонеманинг икки-уч хил куриниши) маъносида кулланилади. Узбек тил-
1,2 Реформатский A.A. Из истории отечественной ф онологии. М ., 1970. С .1 16-118


шунослигида хам бу атама купрок шу маънода ишлатилмовда.153
IV . 
Тилшуносликда фонема отгенкалари, вариациялари ва вариантлари 
каби тушунчаларнинг кашф этилиши факат назарий жихатдаигина эмас, балки 
амалий жихатдан хам эътиборга лойикдир. Бундай кашфиёт нутк ва тил ходиса- 
ларини, тилнинг моддий ва мавхум бирликларини фарклаш билан бирга, фоне- 
малар билан оттснкалар уртасидаги умумийлик, хусусийлик ва алохидалик 
муносабатларини англаб олиш, куп сонли товушларни маълум микдордаги 
фонемаларга бирлаштириш, шу асосда алифбодаги харфлар микдорини хам 
чеклаш имконини беради. Айни шу жихатларнинг утмишда етарли хисобга 
олинмаганлиги узок йиллар давомида купчилик халкпарнинг адабин тил 
меъёрларини белгилашда, алифбо таркибини шакллантиришда, имло коидала- 
^ини тузиш да катор кийинчиликларга сабаб булганлиги тарихдан маълум. 
Узбек тилшунослиги хам бундан мустасно эмас (2-боб, 17-§га каранг).
С авол в а топш ириклар
1. Ф онемиканинг асосий бирлиги хакида маълумот беринг.
2. Ф онологиянинг узига хос жихдтлари нимадан иборат?
3. Тилшуносликда фонологиянинг фан сифатидаги макоми хусусида кан- 
дай фикрлар мавжуд?
4. Сегментал фонология ва суперсегментал фонология кандай фаркланади?
5. Сегментал фонологиянинг асосий предмета нима? Суперсегментал фо­
нологиянинг предмети-чи?
6. Фонологиянинг акустик фонетика, артикуляцион фонетика ва перцептив 
фонетика билан алокаси борми?
7. Ф онетик бирликларнинг лингвистик-функционал (демак, фонологик) 
жихатларини урганиш качон бошланган? Бунга ким асос солган?
8. Узбек тилшунослигида фонологияга оид кандай ишлар бор?
9. Ф онетика кандай фан? У нимани )грганади?
10. Ф онема нима?
11. Фонемаларпинг дифференциал ва интеграл белгилари хакида маълумот 
беринг. Бу белгиларнинг фонологик тизимдаги ролини тушунтиринг.
12. Фонологик оппозиция (фонологик зидланиш) нима?
13. Зидланишнинг кайси тури бирлик оппозиция хосил килади?
14. проф. А. Абдуазизовнинг хозирги узбек абадий тили консонантизмида- 
ги бирлик оппозициялар таснифи хакида маълумот беринг.
1,1 Каранг: Ш оабдурахм оков Ш., Аскарова М.. Х ож исв А ., Расулов 
И., 
Донкеров X. Хозирги узбек адабнй тили. 
1- кием.. Тош кент: У китувчн, 1980. 36-37-бетлар.
Турсунов У ., М ухторов Ж .. Рахматуллаев 111. Х озирги узбек адабнй тили. Тошкент: Укитувчн, 1992. 32-бст.
Набиева Д нлора Абдухамидовна. Узбек тилида лисоний бирликларнинг инвариант - вариант муносабаглари 
(фонологик сатх): Ф илол. фанлари иомю ди дисс... ав то реф. Тошкент, 1998. 29-бет.


15.Талаффузда иштирок этувчи асосий нугк аъзосн ва товушнинг хосил 
булиш урнига кура ундошларнинг кандай оппозициялари бор?
16.Артикуляция усули ва тусикнинг кандай хосил булишига кура 
ундошларнинг кандай оппозициялари мавж уд?
17.Жарангли-жарангсизлик фаркланиш белгиси асосида кандай оппози- 
циялар шаклланган?
18.Хозирги узбек абадий тили вокализм ида унлилар кайси белгилар 
асосида оппозиция хосил килади?
19.Тилнннг уч даражали кутарилиши белгисига к^ра узбек тили унлилари 
кандай оппозицияларга бирлашади?
20.Унлиларнинг лабланиш-лабланмаслик фаркланиш белгисига асослан- 
ган кандай оппозициялари бор? Бундай оппозицияларда тилнинг ётиц (горизон- 
тал) харакати кай даражада иштирок этади?
2 1 .Бир тилнинг фонологик оппозициялари турли тил товушларини карама- 
карши куйишга асосланадими?
22.Муайян бир тилнинг оппозициялари тизим и тарихан узгариб турадим и?
23.Фонема, оппозиция ва позиция туш унчалари уртасида кандай алока
бор?
24.Позиция категориясигз биринчи б^либ ким асос солган?
25.Фонологик оппозициялар диалектиканинг кайси конунларига таянади?
26.Корреляция нима? У кандай таркиб топади?
27.0ппозициядаги дифференциал (фаркданадиган) белгилар корреляцияда 
кандай вазифага эга б^лади?
28.0ппозициядаги 
интеграл 
белгилар 
корреляцияда 
диф ференциал 
белгилар вазифасини бажарадими?
29Д озирги узбек тили консонантизмида ундош лар кайси белгилар асосида 
корреляцияларга уюшади?
ЗОДозирги узбек тили вокализмида унлиларнинг кайси белгилари 
корреляцияларнинг таркиб топишида иш тирок этади?
31.Н.С. Трубецкой фонологик оппозицияларни кандай асосларга кура 
тасниф килган? Бу таснифнинг биринчи, иккинчи ва учинчи асослари хакида 
маълумот беринг.
32.Кандай оппозициялар бир улчовли саналади? Улар куп улчовли 
оппозициялардан кандай фаркланади?
33.Пропорционал ва 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   36   37   38   39   40   41   42   43   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет