Вагиф абышов азярбайъанлыларын сойгырымы (1917-1918-ъи илляр) бакы нурлан 2007



бет4/7
Дата05.07.2016
өлшемі0.84 Mb.
#178928
1   2   3   4   5   6   7
ЫЫ ФЯСИЛ


ЕРМЯНИ-РУС БОЛШЕВИК ГЦВВЯЛЯРИНИН

АЗЯРБАЙЪАН ХАЛГЫНА ГАРШЫ СОЙГЫРЫМЫ СИЙАСЯТИНИН ЭЦЪЛЯНМЯСИ ВЯ ОНУН АЬЫР НЯТИЪЯЛЯРИ
2.1. 1918-ъи илин март -апрел айларында Азярбайъанлыларын сойгырымы

Гафгаз вя Иран ъябщясиндяки тцрк гошунлары тяряфиндян сыхышдырылан вя Брест сцлщцнцн шяртляриня (щямин сцлщцн шяртляриня эюря Ярдящан, Гарс вя Батум Тцркийяйя верилмишди) ямял етмяйя мяъбур олан рус – ермяни гошун бирляшмяляри гачырдылар (125, 85). Бу гошунун ясас щиссясини тяшкил едян ермяни щярби дястяляри Азярбайъанын шимал торпагларына – Иряван, Шярур-Дяряляйяз, Даьлыг Гарабаь, Бакы вя башга яразиляря эялирдиляр. Диэяр тяряфдян, Тцркийя яразисиндян гачан ермяниляр дя Азярбайъанын Гярб торпагларында мяскунлашырдылар.

Бакыда ися болшевикляр юзлярини вятяндаш мцщарибясиня щазырлайырдылар, щямин мцщарибянин нятиъяляри онлары Бакынын вя узун мцддят бцтцн Загафгазийанын ясл сащибляриня чевиря билярди (92, 123).

Яслиндя, бцтювлцкдя Ъянуби Гафгаза сащиб чыхмаг вя кечмиш рус империйасынын яразисини йенидян бир дювлят тяркибиндя бирляшдирмяк Ленинин арзусу иди. Чцнки Бакы нефти Русийада юз щакимиййятлярини горуйуб сахламаг истяйян вя буна эюря дя вятяндаш мцщарибяси апаран болшевикляря чох лазым иди. Она эюря дя Ленин башда олмагла Москванын болшевик щюкумяти Ст.Шаумйана щяр ъцр йардым етмяйя чалышырды. Бу йардымларын ичярисиндя щярби йардым хцсусиля цстцнлцк тяшкил едирди.

Бакыдакы сечкили гурумларда гануни йолла цстцнлцк газана билмяйян болшевикляр щакимиййятин яля кечирилмясинин йеэаня йолуну щярби зоракылыгда эюрцрдцляр. Болшевикляр 1918-ъи илин башланьыъында щакимиййятин динъ йолла яля кечирмяк мцбаризясиндян силащлы мцбаризяйя щазырлашмаг тактикасына кечирляр (165, 137).

1917-ъи илин йазында йарадылмыш ясэяр вя матрос депутатлары Советинин бюйцк бир щиссясиндя рящбярлик есер вя меншевиклярин ялиндя ъямляшмишди. Щятта, донанма вя щярби гарнизонларда актив иш апармаг цчцн есерляр тяряфиндян сосиал – ингилабчылар партийасынын Бакы щярби тяшкилаты йарадылмышды (121, 86).

1917-ъи илин йазында болшевикляр дя щярби щиссялярдя тяблиьаты иши эенишлян­дирмишдиляр. Бу тяблиьатларда, ясасян, рус вя ермяни нцмайяндяляри актив иштирак едирди. РСДФ(б)П Бакы Комитяси тяряфиндян щямин ишя А.Микойан, Ф.Губанов, М.Мелников, Г.Стуруа вя И.Чикарйов вя башгалары эюндярилмишди (21, 48).

Ясэяр вя матрослар арасында РСДФ(б)П Бакы Комитясинин тяшвигат-тяблиьат ишиндя болшевиклярин дюврц мятбуатлары мцщцм рол ойнайырды. Бу дюврдя чап олунан «Бакински рабочи» (рус дилиндя), «Щцммят» (Азярбайъан дилиндя), «Сосиал-демократ» (ермяни дилиндя) болшевик гязетляри юз сящифяляриндя, ордуда вя донанмада демократик дяйишикликляр уьрунда ясэяр вя матросларын мцбаризяси якс олунурду (121, 88).

1917-ъи илин йай – пайыз айларында болшевик тяблиьаты Йелизаветпол, Нахчыван, Шащтахтын, Шуша, Ъулфа, Шамахы, Губа вя башга гарнизонларын ясэярлярини ящатя едирди (121. 88). Бурада да гейд етмяк йериня дцшяр ки, щярби щиссялярин ясэяр вя матрослары ясасян рус, бир гисми ися ермянилярдян ибарят иди.

Болшевикляр щярби щиссялярдя сийаси органлар тяшкил едир, ясэярляри забитляря гаршы гойур вя онлары сыхышдырараг щиссялярдян узаглашдырмаьа наил олурдулар. Болшевикляр Бакы гарнизонундакы щиссялярин командирлийиня мцнасиб шяхсляр йерляшдирдикдян сонра, Бакы Советинин орду командирляринин сечкиляри щаггында гярарына ясасян, 1917-ъи ил декабрын 2-дя щямин щиссялярин мцвяккилляринин иъласы кечирилмишди. Бу иъласда подпоручик, болшевик Йефремов гарнизон ряиси, болшевик Клешшов Бакы шящяр коменданты, Бакы стансийасынын коменданты, болшевик Неудачны сечмишдиляр (94, 79).

Гафгаз ордусунун ингилаб Советинин 1917-ъи ил 28 декабр тарихли иъласында иъраедиъи орган – Гафгаз ордусунун Щярби-ингилаб комитяси сечилмишди. Ордунун тярхис едилмясини вя яксингилабла мцбаризя ишини йахшы тяшкил етмяк мягсядиля, Щярби ингилаби комитянин гярары иля, Шярги Иран ъябщяси районунунда – Янзяли, Урмийа, Ъулфа, Шащтахты стансийасы вя Ван эюлц ятрафында Ярзурум, Ярзинъан, Сарыгамыш вя Трабзон районларында йерляшян рус гошун щиссяляриндя щярби – ингилаб комитяляри йарадылмышды (41, 254-255).

Болшевикляр Ъянуби Азярбайъанын Тябриз, Гязвин, Шяряфхан, Дилман, Салмас вя башга шящярляриндя йярляшян рус щярби щиссяляринин ясэярляри арасында да актив тяблиьат апарырдылар. Болшевикляр Янзялидя дя (Иран) ясэярляр вя щярби тяшкилатлар арасында эениш фяалиййят эюстярирдиляр (94, 68). Шцбщясиз, бурада да ясас тяблиьатчылар рус вя ермяни болшевикляри идиляр. Мящз, бунун нятиъясидир ки, 1917 – 1918-ъи иллярдя ермяни дашнаклары азярбайъанлылара гаршы кцтляви гырьынлар тюрядяндя, ян чох зийан чякян бюлэялярдян бири дя Ъянуби Азярбайъан олмушду. Кясрявинин йаздыьына эюря бир сутка ярзиндя Урмийядя юлдцрцлянлярин (ермяниляр тяряфиндян – мцял.) сайы 10 мин няфяря чатмышды (30, 73).

1918-ъи илдя рус ордусунун Ъянуби Азярбайъаны истила етмясиндян истифадя едян ермяниляр милли ермяни – ассори силащлы дястяляри тяшкил едиб, Маку, Хой вя Урмийядя дя кцтляви гырьынлар тюрятмишдиляр. Ермянилярин Урмийядя тюрятдикляри кцтляви гырьын щяля дя, Урмийя эюлц ятрафында сакин олан Азярбайъан тцркляринин хатиряляриндян силинмямишди (61, 57).

Цмумиликдя, рус силащынын кюмяйи иля ермянилярин щярби тяъавцзц нятиъясиндя, 1918-ъи илин биринъи йарысында Урмийа, Хой, Салмас, Гярби Азярбайъанын бир сыра кянд вя гясябяляриндя азярбайъанлыларын дящшятли сойгырымы тюрядилмишди (30, 74-75).

Бакы Совети Шимали Азярбайъанын баш шящяри олан Бакыда сийаси щакимиййятини мющкямляндирмяк цчцн кющня инзибати вя мящкямя органларыны ляьв етмяйя башламышды. 1918-ъи илин йанварында щярби – ингилаби Комитя йанында Ингилаби трибунал тясис едиб, Бакы Советинин комиссары С.Тер-Габриелйаны шящяр идарясинин башчысы тяйин етмишди (21, 101).

Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, Гафгаз ъябщясиндя дюйцшян ясэярляр арасында болшевикляр ня гядяр тяблиьат апарсаларда, йеня дя онларын нцфузу, демяк олар ки, чох ъцзи олмушду. Бурада ясас нцфуз сащибляри есер вя меншевикляря мяхсус иди. Буну Тифлисдя кечирилян Гафгаз орду гурултайы да сцбут етмишди. 1917-ъи ил апрелин 23-дян майын 26-дяк Тифлисдя Гафгаз ордусу нцмайяндяляринин юлкя гурултайы кечирилмишди. Гурултайын 1200 нцмайяндясиндян чоху, онларын рящбярлийини юз ялляриня алмыш меншевик вя есерлярин архасынъа эетмишди. Гурултайын бошевик фраксийасы бир нечя няфярдян – Г.Андрийевски, С.Кавтарадзя, М.Кедров, Г.Корганов, И.Малыэин вя башгаларындан ибарят иди (21.48). Йелизаветпол ясэяр депутатлары Совети иъраиййя комитясинин цзвц С.Осепйан да бурада иштирак етмишди (95, 87).

1917-ъи илин декабрында Ясэяр Советинин икинъи гурултайындан сонра болшевикляр Тифлисдя йерляшян Юлкя Орду Советинин рящбярлийини яля кечирмяк истямишдиляр, лакин онларын бу нийяти баш тутмамыш, болшевикляр бурадан говулмушдулар (164, 360-361).

Тифлисдя йерляшян Гафгаз ъябщясинин гярарэащы Русийанын йени ингилаби щюкумятини танымырды вя Тещрандакы чарын нцмайяндяси иля йахындан ялагя сахлайырды (178, 22).

Гафгаз ъябщясиндя олан рус ясэярляри щеч вахт Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы болшевиклярини мцдафия етмямишляр. Буну Тифлисдя кечирилян Ордунун 1-ъи вя 2-ъи Юлкя гурултайы да эюстярмишди. Йыьынъагларда ясэярлярин щямин вахтларда Тифлисдя фяалиййят эюстярян есер партийасынын ардынъа эетдийини, ордуда ясэярляр арасында болшевиклярин икитирялик салмаг истядиклярини эюрмцшдцляр. Диэяр тяряфдян, Империйа даьылдыгдан сонра рус ясэярляри, аиляляриндян наращат олдуьундан, вятянляриня гайытмаг истяйирдиляр. Совет тарихчиси Сеф йазыр ки, рус ясэярляри щяр шейдян яввял юз евляриня дюнмяйи цстцн тутурдулар. Мцяллиф йазырды ки, ня цчцн орду сечилмиш органы фяал мцдафия етмяди. Еля бурада да мцяллиф мясляйя бир тяряфли йанашараг, ъаваб верир ки, ъябщядян эедян орду шимала эетмяйя ъан атырды ки, орада торпаг уьрундя эедян мцбаризядя ингилабы актив мцдафия етсин (164. 52). Ялбяття, мцяллифин бу мювгейи айдындыр, чцнки совет гурулушу щяр бир щадисяйя ингилаби дон эейдирирди, якс тягдирдя башга ъцр ола да билмязди. Реал мянзяря ися ону эюстярирди ки, Русийада баш верян гармагарышыглыгдан горхан ясэярляр юз аиляляринин вязиййятиндян наращат олараг, тезликля онларын йанына гайытмаг истямишдиляр.

Башга бир Совет тарихчиси Е.А.Токаржевски Гафгаз ъябщясиндян гайыдан рус ясэярляринин Русийайа гайытмаларыны Азярбайъандакы ингилаби гцввяляр цчцн бюйцк итки щесаб етмишди. Мцяллиф, Азярбайъанда Совет щакимиййятинин гялябяси уьрунда ингилаби мцбаризядя щярби гцввялярдян истифадя етмяк цчцн Бакы Совети ясэярлярин бюйцк бир щиссясини сахлайа билмядийиня щейифслянирди (168, 41).

1917-ъи ил декабрын 25-дя фящля вя ясэяр депутатлары Совети Иъраиййя Комитясинин гярары иля Щярби Ингилабы Комитя йарадылмышды (23,213-214). Комитянин сядри ермяни Г.Корганов иди. Тифлисдян Бакыйа эялмиш Гафгаз ордусунун щярби-ингилаби комитяси ингилабын силащлы гцввяляринин щазырланмасында мцщцм рол ойнамыш олду (165, 137). Комитя Бакы шящяринин бцтцн силащлы гцввялярини юзцня табе етмиш вя яслиндя бцтцн Загафгазийада гырмызы ордунун (оху: - ермяни ордусунун) гярарэащына чеврилмишди. 1918-ъи ил йанварын 18-дя башда Г.Н.Корганов, Б.П.Шеболдайев вя И.В.Малыгин олмагла Щярби Ингилаби Комитя Бакыйа кючцрцлмцшдц. Комитянин бцросу ися Биляъяри стансийасында йерляшдирилмишди (99, 27).

Бакыда А.Эцлхяндйанын рящбярлийи алтында Ермяни Милли Шурасы йарадылдыгдан сонра ермяни силащлы дястяляринин йарадылмасына хцсуси диггят верилмяйя башланмышды. Ейни заманда Керенскинин хейир – дуасы иля Тцркийя ъябщясиндя дюйцшмяк цчцн Ермяни Милли Шурасы тяряфиндян ермяни корпусу йарадылмаьа башланмышды. Бу ишин тяшкили ися эенерал Багратунийя тапшырылмышды (93, 43).

Дашнаклар башга яразилярдя дя щийля иля дягиг иш эюрцрдцляр. Онлар дашнакларын ермяни ясэярляри васитясиля Эянъядя вя башга йерлярдяки щярби щиссяляри дя юз тяряфляриня чякмяйя чалышырдылар. Бунун цчцн онлар тяблиьат апарырдылар ки, бцтцн мцсялманлар яксингилабчылардыр вя онлар тцрклярин тяряфиня кечмяйя щазырлашырдылар. Она эюря дя бирляшмиш гцввялярин кюмяйи иля хаинлярин ахырына чыхмаг лазымды (169, 38).

Бу дюврдя Бакыда Дашнаксцтйун партийасы вя Ермяни Милли Шурасына табе олан йахшы силащланмыш щярби дястяляр йерляшмишди. Кечмиш Иряван губернийасынын ермянилярин йашадыьы кяндлярдя дя дашнакларын силащлы дястяляри варды. Онлара кечмиш рус ордусундан бюйцк мигдарда силащ галмышдыр. Ейни заманда кифайят гядяр пул вясаитиня малик олан Ермяни Милли Шурасы тярхис олунан рус ясэяр­ляриндян, ясасян тцфянэ алмышдылар (170, 12). Бундан башга дашнаклар кечмишдян щярби тяърцбяйя малик идиляр. Беля ки, онлар рус ордусунда хидмят етмиш вя Тцркийядя партизан ямялиййатлары щяйата кечирмишдиляр (133. в. 103).

1917-ъи илдя Ермяни Милли Шурасы ящалийя мцраъият едяряк, онлары милли ордунун сыраларына йазылмаьа, мадди имканы йахшы олан ермяниляри ися пул вермяйя чаьырырды. Ермяниляри ермяни милли шурасынын тапшырыгларыны йериня йетирмяйя тювсийя етмишди (143, 72).

Ермяни Милли Шурасынын сяранъамында олан ермяни щиссяляри ъидди бир гцввя тяшкил едирди. Бакыда Октйабр ингилабы дюврцнядяк бир нечя мин силащлы ермяни ясэяр вя забити вар иди ки, онлар бурайа ъябщянин мцхтялиф йерляриндян эялмишдиляр вя Загафгазийада тяшкил едилмиш ермяни корпусуну комплектляшдирмяк цчцн сахланмышдылар (21, 88).

Ермяниляря Бюйцк Британийа, АБШ вя Франса да мцяййян малиййя йардымы эюстярирди. Мясялян, 1917-ъи ил декабрын 18-дя Лондондакы АБШ-ын сяфири Пейъ дювлят катиби Р.Лансинэя хябяр верирди ки, 10 эцн бундан габаг инэилис щюкумяти юзцнцн нцмайяндясиня сялащиййят вермишди ки, Ъянуби Русийада айры-айры яксингилаби гцввяляря, ейни заманда ермяни вя эцръцляря малиййя йардымы тяшкил етсин (143, 72).

Ермяни дашнакларынын щярби щиссяляри йахшы тялим эюрмцш вя тцркляря гаршы дярин нифрят рущунда тярбийялянмишдиляр. Март гырьыны яряфясиндя ермяни милли щярби щиссяляри Г.Коргановун йаратмаьа башладыьы силащлы гцввяляри иля бирляшдиляр. Бакыда март гырьыны яряфясиндя ися Гырмызы Ордунун эярарэащ ряиси, чар ордусунун кечмиш полковники, «Дашнаксцтйун» партийасынын цзвц З.Аветисов иди (102, 20).

Загафгазийада сийаси вя щярби вязиййятин мцряккяб олдуьуну нязяря алан Загафгазийа Комиссарлыьы 1917-ъи ил 18 декабрда ъябщядян эетмиш ордунун йериня милли корпусларын йарадылмасы щаггында гярар верир (20, 122). Бу гярардан истифадя едян ермяни сийаси тяшкилатлары фяал сурятдя силащлы щярби щиссяляр йарадыр вя бу силащлы гцввялярин кюмяйи иля, Азярбайъан торпаглары щесабына, йашайыш мяскянляри ялдя етмяк цчцн планлар ъызырдылар. 1917-ъи илин декабрында вя 1918-ъи илин йанварында Загафгазийа яразисиндя вя ъябщяйаны хятлярдя ермянилярин 3 пийада бригадасы варды (101, 111).

Эцръцляр корпус гурмаг гайяси иля онлара дцшян силащ пайларыны алдылар. Ермянилярин пайына дцшян силащлар да Ирявана эюндярилди. Эцръц вя ермяниляр инэилис вя франсызлардан алдыглары пулларла ермяни вя эцръц корпусларыны щазырламагла мяшьул идиляр (76, 106-107).

Гафгаз ъябщясинин ляьв олунмасы нятиъясиндя вятяня гайытмалы олан рус алайларынын ясэяр вя забитляри силащ вя сурсатлары дяйяр-дяймязиня руслара (молоканлара) вя даща чох ермяниляря сатырдылар (22. 298). Лакин чох вахт ясэярляр силащларыны да юзляри иля апарырдылар. Эери гайыдан силащлы рус ясэярляри ачлыг вя сяфалят ичиндя олдуьу цчцн кечдийи йол бойунъа таланчылыгла мяшьул олурдулар (37, 38).

Болшевикляр юз сийаси мягсядляри цчцн Ирандан гайындан рус ясэярлярини дя Бакыда сахламаг цчцн бцтцн васитялярдян истифадя етмишдиляр. Беля бир вахтда Ъянуби Гафгаз Комиссарлыьы Тифлис – Бакы дямир йолу иля Гафгаз ъябщясиндян Русийайа гайыдан щярби щиссяляри тярксилащ етмяк планыны щазырламышды. Ъянуби Гафгаз Комиссарлыьынын бундан мягсяди, Загафгазийа болшевиклярини, Бакы Советини бу силащлы гцввяйя архаланмаг имканындан мящрум гоймаг вя ейни заманда, ясэярлярин ялиндян алынмыш силащдан юз дястялярини силащландырмаг цчцн истифадя етмяк иди (21, 105).

Ъянуби Гафгаз Комиссарлыьынын гярары иля Гафгаз ъябщясини тярк едян рус ясэярляринин силащынын бир щиссяси дя азярбайъанлылара чатмалы иды. 1918-ъи ил йанварын 7-дя Ъянуби Гафгаз Комиссарлыьынын эюстяриши иля, она табе олан зирещли гатары Шамхор (индики Шямкир району – мцял.) стансийасында Гафгаз ъябщясиндян гайындан рус щярби ешалонуну тярксилащ едирляр. Бу ишдя онлара Мцсялман Милли Шурасынын нцмайяндяляри йахындан кюмяк едирди.

Украйналы ясэярляри апаран ики гатар Шямкир стансийасында дайандырылмыш вя онларын башчылары иля данышыглар апарылмышды. Ясэярляр Эянъя стансийасында лазым олан бцтцн ярзаг вя лявазиматларла тяъщиз едиляряк йола салынмышдылар. Бу тядбирляр нятиъясиндя бир топчу батарейасы, атлар вя башга силащлар да ялдя едилмишди (26, 220).

Лакин диэяр рус щярби щиссяляринин тярксилащ едилмяси динъ йолла мцмкцн олмады. Беля ки, Азярбайъан нцмайяндя щейятинин силащлары динъ йолла тящвил вермяк тялябиня ъаваб олараг, рус ясэярляри атяш ачмаьа башладылар. Кюнцллц милис дястяляри иля казаклар арасында бир нечя саата гядяр дюйцш давам етди вя нящайят, казак гатарларында аь байраглар эюрцнмяйя башлады. Чарясиз галан казаклар бцтцн силащларыны тящвил вердиляр. Милли комитя казак йаралыларыны хястяханайа эюндярди, саь галан казаклар ися ярзагла тямин едилдиляр. Даьыдылан релсляр йенидян тямир олундугдан сонра гатар Русийайа йола дцшмцшдц (26, 221).

Йени силащлы дястяляр йарадылмасы цчцн силащ чатышмырды. Буну нязяря алан Эянъя Мцсялман Шурасы шящярдя олан кечмиш чар ордусунун 219-ъу алайыны, щямчинин Гафгаз ъябщясиндян Русийайа гайыдан бир нечя щярби ешалону тярксилащ етмяйя разы олду. Бу тядбирин щяйата кечирилмяси нятиъясиндя 15 мин тцфянэ, 70-я йахын пулемйот вя 20 топ ялдя едилмишди (22, 292).

Лакин азярбайъанлыларын силащланмасындан Ст.Шаумйан бярк наращат олмушду. Азярбайъанлыларын онлара чатаъаг силащлары ялдя етмяк истяйяндя, Ст.Шаумйан щай-кцй галдырараг, буну гулдурлуг кими гиймятляндирирди. Щалбуки, юзляри ъябщядян гайыдан рус ясэярляринин силащларыны яля кечирмяк цчцн бцтцн васитяляря ял атырдылар. Ст.Шаумйанын йахындан иштиракы иля йарадылан вя ермяни Г.Коргановун рящбярлик етдийи Щярби – Ингилаби Комитя ермяниляр цчцн ясас щярби дайаг, истигамятвериъи силащ – сурсат мянтягяси иди.

Март гырьыны яряфяси Бакы болшевики Авакйан, вязиййятиндян вя вязифясиндян асылы олмайараг, Комитяйя эялян бцтцн ермяниляря силащ вя патрон пайлайырды. Ермяниляр артыг бир нечя ай иди ки, ъидди силащланырдылар, шящярин ермяниляр йашайан щиссясиня, Ермяникяндя вя онларын йашадыьы Бакы кяндляриня силащ, патрон, пулемйот дашынырды. Бцтцн бунлар, Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы Советинин эюзц гаршысында баш веририди вя яслиндя юзляри дя буна кюмяклик едирдиляр.

1918-ъи илин йанвар – феврал айларында юзляриня чох архайын олан ермяни забит вя ясэярляри Бакынын кцчяляриндя сярбяст щярякят едир вя истядикляри юзбашыналыглар едирдиляр. Бу да тясадцфи дейилди, чцнки онларын Русийада В.И.Ленин кими щимайядарлары, Гафгазда ися Ст.Шумйан, А.Микойан кими архалары варды (7, 81).

Русийада еляъя дя, Ъянуби Гафгазда йаранмыш гармагарышыглыгдан истифадя едян ермяниляр вя эцръцляр рус ордусунун тяркибиндя олан юз ясэяри гцввялярини бир йеря йыьа билмишдиляр. Чцнки вахтиля чар Русийасында, ермяниляр вя эцръцляр христиан олдугларындан онлары ордуйа сяфярбярлийя алырдылар. Щярби щазырлыг вязиййятиня эялдикдя азярбайъанлылар ермяниляря вя эцръцляря нисбятян чох эеридя галырды.

1828-ъи илдян 1918-ъи илядяк, йяни чар Русийасынын ясарыти алтында олдуьу 90 ил ярзиндя Азярбайъан халгы щеч вахт ордуйа чаьрылмайыб. Она эюря дя азярбайъанлыларын щярби тяърцбяси, демяк олар ки, йох иди. Беля бир вязиййятдя тяпядян дырнаьа гядяр силащланмыш вя узун мцддят щярби тяърцбяйя малик олан ермянилярин гаршысына чыхмаг олдугъа чятин иди.

Цмумиййятля, Азярбайъанда фяалиййятдя олан щярби щиссялярдя азярбай­ъан­лыларын бир няфяр дя олсун нцмайядяси йох иди. Чцнки ня чаризмин, ня дя Мцвяггяти щюкумятин дюврцндя азярбайъанлылардан ордуйа чаьрылмырды. Щямин дюврдя «Ачыг сюз» гязети йаздыьына эюря ясэяр Советляринин ичярисиндя азярбайъанлыларынын олмамасынын ясас сябяби, онларын ясэярлийя чаьрылмамсы иля баьлы иди. Она эюря дя ясэярляр ичярисиндя азярбайъанлылары тямсил едян сялащиййятли нцмайяндя йох иди (5, №497, 1917).

Ясэярляр арасында Азярбайъан зийалыларын тяблиьат апармалары мцмкцн дейилди. Болшевик, есер, дашнак вя меншевиклярин ясэярляр арасында актив тяблиьат апармаг имканлары ися чох йцксяк иди. Щямин партийаларын сечкиляр заманы ясэярлярин сясини газанмалары азярбайъанлылара нисбятян асан иди. Мясялян, айры-айры щярби щиссяляр арасында Мцяссисяляр Мяълисиня сечкиляр заманы бу, юзцнц даща айдын бцрузя вермишди. Нахчыван гарнизонунда есерлярдян сонра (1522 сяс алмышдылар) сечиъиляр ян чох сяси бошевикляря (562 сяс) вермишдиляр. Дашнаклара 231, меншевикляря 122, кадетляря 63 сяс верилмишди (94, 69). Бунунла йанашы, »Мцсават», щятта болшевик йюнцмлц олан «Щцммят» партийалары щярби щисся­лярдяки сечкилярдя иштирак едя билмямишдиляр.

Бцтцн бунлара бахмайараг, Азярбайъан Милли Шурасы ордунун йарадыл­ма­сына хцсуси диггят вермяйя башлайыр. Эюркямли Азярбайъан зийалысы Й.В.Чямянзяминли ордунун йарадылмасынын ваъиблийини юня чякяряк, гейд едирди ки, гошун дцзялдин! Зярурят вахты юлкямизи ямин – аманлыьа чыхаран милли ясэяр олаъаг (28, 26).

Бакыда, Йелизаветполда вя Азярбайъанын башга шящярляриндя йарадылан мцсялман милли щиссяляринин юзяйини вя мцсаватчыларын силащлы истинадэащыны бурайа Петроград ятрафындан эятирилмиш «Татар сцвари полку» дейилян полк тяшкил едирди. 1917-ъи ил нойабр айынын орталарында мцсаватчылар Бакыда прапоршикляр мяктяби ачмышдылар (21, 88).

Совет дюврцндя азярбайъанлыларын йаратмаг истядикляри ордуйа щяр ъцр миллятчи дамьасы вурмаьа чалышсалар да, щяр щалда, бу эцн щямин мялуматлардан факт кими истифадя етмяк мцмкцндцр. Бунула ялагядар олараг, Совет тарихчиси А.Галустйанын фикирляриня диггят едяк. Мцяллиф йазырды: «1917-ъи ил нойабрын 5-дя Йелизаветполда Гафгаз мцсялманларынын 1- ъи гурултайы ачылды. Онун гярары там мцртяъе – миллятчи характер дашыйырды. Гурултай, мцсялман (азярбайъанлы) щярби щиссяляриня вя хцсуси корпусун йарадылмасына ясас диггяти йюнялтмишди (119, 17).

Азярбайъан Милли Шурасынын тяшкил етмяк истядийи ордунун гурулмасы иши аьыр эедирди. Онун гурулмасы цчцн щеч бир кюмяк йох иди. Гафгазда Русийанын щярби ямялиййаты Туркийяйя гаршы чеврилмяси вя азярбайъанлыларын да тцрклярля тарихи, дини, етник, дил бирлийинин олмасы мцяййян шцбщялярин йаранмасына шяраит йарадырды. Беля бир шяраитдя азярбайъанлылар цчцн щярби ъящятдян тяшкилатланмасы чох чятин иди (75, 84).

Диэяр тяряфдян, Рус чаризми дюврцндя мцсялманлар щярби мцкялляфиййят дашымырдылар. Бунунла баьлы М.Я.Рясулзадя юзцнцн «Чаьдаш Азярбайъан тарихи» адлы ясяриндя йазырды: «Чарлыьын Азярбайъан тцркляриня ендирдийи бюйцк зярбя­ляр­дян бири, ону ясэярлик щикмятиндян мияф тутмасыйды. Бу сурятдя фитрятин ъянэавяр булунан бура тцркляриня ясэярлик щаггыны унутдурмаг вя бу сурятля онлары русийа империализми зярярсиз бир щала гоймаг истямишди» (70, 2).

Бу дюврдя Бакыда щакимиййят уьрунда цч сийаси гцввя арасында ъидди мцбаризя эедирди: биринъи гцввяйя дашнаклар, саь есерляр вя меншевикляр; икинъи гцввяйя болшевикляр вя сол есерляр; цчцнъц гцввяйя ися мцсялман тяшкилатлары иля иттифага эирян «Мцсават» партийасы дахил иди. Лакин мцбаризянин шиддятли бир вахтында биринъи ики гцввяляр ермяни-рус болшевиклярин рящбярлийи алтында мцсялманлара гаршы бирляшдиляр.

Рус мямурларына, рус фящляляриня вя ясэярляриня истинад едян меншевик, есер, кадет, дашнак вя болшевик олмаг цзря мцхтялиф сийаси фиргяляр ятрафында бирляшян Азярбайъандакы руслар «Мцсават»ын йаратдыьы щярякат гаршысында дахили мцбащися вя мцбаризялярини унудуб вя «Мцсават»а гаршы ващид ъябщядя бирляшдиляр (56, 70).

Беля бир вахтда Бакыда рус вя ермяни силащлы дястяляри Азярбайъан ящалисини гарят етмяйя башлайыр. Сойьунчулуг, гармагарышыглыг вя юзбашына ахтарышлар (юзц дя бу ахтарышлар, анъаг азярбайъанлыларын йашадыьы мящяллялярдя баш веририди – мцял.) ящалини горхуйа салмышды. Буна етираз едян мцсялман таъирляри бцтцн маьазалары баьламышдылар.

1917-ъи ил декабрын 26-да Бакыда тцрклярин дцкан вя маьазаларынын, демяк олар ки, чоху баьланмышды. Щадисялярдян тялаша дцшян азярбайъанлылар наращат олмаьа башлайырлар. «Исмаилиййя» бинасынын гаршысында митинг кечирилир вя бурайа 3000 няфяря гядяр тцрк топлашыр вя онлар Мцсялман Иътимаи Тяшкилатлары Комитясиндян тяляб едир ки, шящярдя гайда-ганун йарадылмасы цчцн тядбир эюрсцнляр. Чыхыш едян натигляр сойьунчулуьа, зоракылыьа вя юзбашына ахтарышлара етираз едирдиляр (103. 230). Натиглярдян бири Мцсялман Иътимаи Тяшкилатынын нцмайядясиня мцраъият едяряк демишди: Бундан сонра дюзя билмярик. Бизи кюмяксиз адамлар кими дюйцрляр. Яэяр бизи мцдафия едя билмясяниз, онда биз юзцмцз юзцмцзц мцдафия етмяйя мяъбур олаъаьыг (115, №273, 1917).

Митингя эялян Бакы Совети Иъраиййя Комитясинин сядр мцавини П.Чапаридзе ящалини сакиляшдирмяк мягсядиля, Совет тяряфиндян щяр ъцр юзбашыналыьа сон гоймаг цчцн лазыми юлчц эютцрцляъяйиня сюз верир. Митингдя, ейни заманда, шящяр милисинин ряиси Г.Варшамйан чыхыш едяряк, ясэярлярин тюрятдикляри юзбашыналыгдан тяяссцфляндийини билдирир вя хащиш едир ки, бу щадисяляря милли рянэ верилмясин (115, №273, 1917).

Йыьынъагда иштирак едян М.Я.Рясулзадя шящярдя гармагарышыглыг олмасын дейя, 5 няфярдян ибарят комиссийа йарадылмасыны тяклиф едир. Узун мцзакирялярдян сонра гябул едилян гятнамядя эюстярилирди ки, юзбашына ахтарышларын апарылмасына вя силащларын мцсадиря олунмасына йол верилмясин, мцсялманларын йашадыьы сащяляря мцсялман милисляри гойулсун. Ейни заманда, гейд олунурду ки, гябул едилмиш гярарлары щяйата кечирмяк цчцн hярби iнгилаби Комитя иля бирэя 5 няфярдян ибарят комиссийанын йарадылмасыны Милли Комитяйя тапшырылсын. Еля щямин эцн гойулан тялябляри йериня йетирмяк цчцн Милли Комитянин тяъили йыьынъаьы кечирилир. Бу йыьынъагда Я.Топчубашов, Б.Ашурбяйов, М.Я.Рясулзадя, И.Щейдяров вя М.Щ.Щаъынски иштирак едирди (103, 230).

Лакин Ст.Шаумйан башда оламагла Бакы болшевикляри бу тяклифи гулагардына вурараг, азярбайъанлылары юз ятрафында топлайан вя онлары милли-азадлыг мцбаризясиня йюнялдян «Мцсават» партийасына, Мцсялман Милли Шурасына, щямчинин, онларын сосиал дайаглары олан Азярбайъан ящалисиня гаршы кцтляви гырьынлар тюрятмяк цчцн ъидди щазырлыг ишляри эюрцрдцляр.

Беля бир дюврдя, Урмийа ъябщясиндян гайыдан рус – ермяни ясэярляринин бир щиссяси Бакыйа топлашырды. Бунун да бир нечя сябяби варды: яввяла, Русийада октйабр чеврилишиндян сонра щакимиййятя эялян бошевикляр мцщарибяни давам етдирмяк истямирдиляр. Рус ордусунда башыпозуьлуг йаранмышды вя онларын чоху юз йерляриня гайытмаг истяйирдиляр. Ъябщя хяттиндян ясэярляр юзбашына чыхыб эедирдиляр. Лакин бязян йолларын баьланмасы вя горхулу олмасы бу щярби гцввялярин юз йерляриня эетмяляриня мане олурду. Икинъиси, Бакы болшевикляри ясэярляр арасында ъидди тяблиьат апарараг онларын юз тяряфляриня ъялб етмяйя чалышырдылар. Бу дюврдя болшевиклярин еля бир щярби эцъц олмадыьындан онлар рус-ермяни силащлы дястяляриндян юз сийасятлярини щяйата кечирмяк цчцн истифадя етмяк ниййятиндя идиляр. Болшевиклярин юз ятрафында бирляшдирдийи щярби щиссяляр вя бюлмяляр Азярбайъан халгынын мювъудлуьуна тящлцкя йарадырды. Цчцнъцсц ися, «Дашнаксцтйун» партийасы вя Ермяни Милли Шурасы Бакыйа топлашан ермяни силащлы гцввяляриня нязарят етдийиндян, онлар бу гцввялярдян юзляринин Ермяни дювляти йаратмаг мягсядляри цчцн истифадя етмяк ниййятиндя идиляр. Бурада да, болшевиклярля ермяни шовинистляринин мягсядляри цст-цстя дцшцрдц. Беля ки, яэяр бошевикляр Бакыда юзляринин тяк щакимиййятлярини йаратмаг фикириндя идилярся, ермяниляр дя Ермяни дювляти йаратмаг истяйирдиляр вя онларын бу мягсядлярини щяйата кечирмякдя Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы Совети дя йахындан кюмяклик етмишди.

1917-ъи илин сонларына йахын Бакыда азярбайъанлылар ермяни гошунларынын шящярдя топлашмасындан наращат олмаьа башламышдылар. Бакы Советиндя олан болшевикляр вязиййяти низама салмаг цчцн щеч бир тядбир эюрмямишдиляр.

Яэяр яввялляр, болшевикляр онлары сцпцрцб бир кянара ата биляъяк «татар – ермяни» гырьыны вя вятяндаш мцщарибясиндян узаглашмаьа чаьырырдыларса, инди ики миллят арасындакы тоггушмаларын юз хейирляриня олдуьуну айдын баша дцшцрдцляр. Чцнки потенсиал ъящятдян болшевикляр цчцн даща тящлцкяли олан азярбайъанлылар Бакыда щярби ъящятдян щяля зяиф идиляр; диэяр тяряфдян, щятта дашнакларын гялябяси дя шящярдя ермяни азлыьынын даими щакимиййяти иля нятиъяляня билмязди. Ст.Шаумйанын чыхышларында шиддятли чарпышмаларын лабцдлцйц даща тез – тез нязяря чарпдырылырды (75, 122).

Ст.Шаумйан 1918-ъи ил мартын 15-дя чыхыш едяркян Бакы Совети Загафгазийа вятяндаш мцщарибясинин мяркязиня вя истещкамына чеврилмялидир демишдир (174, 114).

Шаумйан йазырды: «Бизим сийасятимиз – вятяндаш мцщарибясидир. Ким бу сийасятин ялейщиня эедир, щямин адамлар дцшмянляримиздир» (173, 265).

Азярбайъанлыларла ачыг ихтилафда олан Бакы Совети дашнакларын силащлы гцввяляриндян горхмурдулар. Шаумйан йахшы баша дцшцрдц ки, Бакы дашнаклары болшевикляр цчцн щеч бир горху тюрятмяйяъяк (75, 123).

Цмумиййятля, Бакы Советинин силащлы гцввяси 6 мин няфядян ибарят иди. Бундан 3-4 миня гядяри олан дашнак гошун щиссяляри дя Бакы Советинин ихтийарына верилмишди (41, 349).

Яслиндя Бакы Советинин щярби гцввясини ермяни дашнак силащлы дястяляри тяшкил едирди ки, онларын да азярбайъанлылара дцшмянчилик мцнасибятляри чохдан мялум иди.

Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи вя цзвляринин чоху ермянилярдян ибарят олан Бакы Советинин щакимиййятдя галмасыны «Дашнаксцтйун» партийасы вя Ермяни Милли Шурасы да арзулайырды. Ермянилярин РСФСР ХКС сядри В.И.Ленинин онлары мцдафия едян декретиндян вя бу декретин йериня йетирилмясинин Ст.Шаумйана тапшырылмасындан да хябярляри варды. Ермяниляр «Мцсават» партийасынын эцълянмясини вя Бакыда щакимиййятин Азярбайъан тцркляринин ялиня кечмясини дя истямирдиляр.

«Ващид вя бюлцнмяз Русийа» тяряфдары олан есерляр Азярбайъанын айрылмасына чалышан мцсаватчыларын гцввятлянмясиндян горхурдулар (21, 97).

Бу дюврдя болшевикляр, есер, дашнак, меншевик тяшкилатлары дахилиндя Бакыны тамамиля бцтцн Азярбайъандан сцни олараг айырмаг фикири юзцнц эюстярирди. Кадетляр, цмумиййятля, Бакыны Азярбайъан шящяри щесаб етмирдиляр (139, 170). Ст.Шаумйан юз чыхышларында билдирирди ки, Мцсялман миллятчиляри Бакыны Азярбайъанын пайтахты етмяйи арзулайырдылар (174, 117). Онлар Загафгазийадан тамамиля айрылмаг цчцн мцбаризя апарырдылар ки, Бакы Азярбайъанын пайтахты олсун; Яэяр онлар Бакыда цстцнлцк ялдя етсяйдиляр, шящяр Азярбайъанын пайтахты елан едилярди (173, 223).

1918-ъи ил майын 16-да фящляляр гаршысында чыхыш едян Ст.Шаумйан билдирмишди ки, мцсаватчыларын Бакыны Мухтар Азярбайъанын пайтахты елан етмяк планы вардыр. Ст.Шаумйаны горхудан Азярбайъанын мухтариййяты, Азярбайъан тцркляринин мцстягил дювлят олмаг шансы иди. О, щеч ъцр разылаша билмирди ки, Азярбайъан мцстягил олсун. Бакыда дашнакларла беля ямякдашлыг едян вя бцтцн дцнйа мцллятляринин гуртулушундан бящс едян болшевикляр азярбайъанлыларын мухтарий­йатыны буржуазийанын мухтариййяти щесаб едирди (56, 70).

Ермянилярин мцстягиллийиня эялдикдя ися, Ст.Шаумйан ъани дилдян бу ишин щяйата кечмясиня чалышыр вя юзц дя щямин ишя рящбярлик едирди.

Бакы вя ъиварларынын болшевикляшдийини зянн едян Ст.Шаумйан ермяниляри вя рус ясэярлярини, хцсусиля, Хязяр щярби дяниз донанмасы матросларыны азяри тцркляриня гаршы тящрик етмяйя чаьырмышды (26, 226).

Гейд етмяк лазымдыр ки, Бакы Советинин айры – айры ермяни рящбярляринин Азярбайъанын мухтариййяти мясялясиня дцшмян мцнасибяти болшевиклярин азярбайъанлылар арасында нцфузунун ашаьы дцшмясинин ясас сябяблярдян иди (152, 50).

Ст.Шаумйан «Мцсават» партийасынын ялейщиня якс тяблиьат апараркян чох ещтийатлы щярякят етмишди. Яэяр Ст.Шаумйан мцсялманларын ялейщиня ачыг тяблиьат апарсайды, онда Азярбайъан кцтляляринин чоху «Мцсават»ын ятрафында даща сых бирляшяъякди. Ермянипяряст эюрцнмямяк наминя болшевикляр юзляринин «Бакинъки рабочи» (рус дилиндя. Бу гязетин редактору, яввялъя Ст.Шаумйан, сонра А.Ямирйан олмушду – мцял.) гязетиндя «Мцсават»ы писляйяркян «Дашнаксцтйун» партийасына да ъцзи тянгиди йер айырмышдылар. Шцбщясиз, бу, эюздян пярдя асмаг иди, яслиндя Ст.Шаумйан, А.Микойан, А.Ямирйан, Г.Корганов, Дашнаксцтйун партийасы вя Ермяни Милли Шурасы Ермяни дювлятини йаратмаг сийасятини еля болшевик байраьы алтында апармышдылар.

Ст.Шаумйан йахшы баша дцшцрдц, ня гядяр ки, Мцсават партийасы вя Мцсял­ман Милли Шурасы мювъуддур, онларын тякщакимиййятлилийи мцмкцн олмайаъагдыр. Чцнки Бакынын мцсялман (азярбайъанлылар) ящалисинин демяк олар ки, щамысы Мцсаваты вя Мцсялман Милли Шурасыны мцдафия едирди. Щямин тяшкилатларын ящали арасында нцфузу эцнц – эцндян дя артырды.

Азярбайъанлыларын ясас щиссясини юз архасынъа апаран «Мцсават» партийасы Бакы Советиня имкан вермирди ки, шящярдя щакимиййяти тамамаиля юз ялиня алсын (152, 50).

Яйалятлярдя дя там цстцнлцк Мцсават партийасынын вя Мцсялман Милли Шурасынын тяряфиндя иди. Она эюря дя болшевикляр баша дцшцрдцляр ки, шящярдя щакимийyят уьрунда мцбаризядя илк нювбядя «Мцсават»ын сийаси тясири арадан галдырылмалы вя онларын сосиал дайаглары мящв едилмялидир. Онлар ян мцхтялиф методларла шящярдя «Мцсават»ын мювгейинин бундан сонра эцълянмясиня имкан вермямяйя чалышырдылар (141, 179-181).

Ермяни – болшевик иттифагынын ясас истигамятляриндян бири дя, шящярин мцсялман ящалисини ващимяйя салмаг, онлардан баъардыгъа даща чох гырмаг, саь галанлары ися дидярэин салмаг вя йа юзляринин щакимиййятиня табе етмяк иди.

Бакы Совети, март гырьыны яряфяси, шящярдя щяля там щакимиййятя сащиб дейилди. Беля ки, шящярдя, болшевикляря табе олмайан Дума фяалиййят эюстярирди. Бакы шящяр Думасынын тяркибиндя ися Азярбайъан милли-демократик щярякатынын танынмыш эюркямли нцмайяндяляриндян А.А.Ямиръанов, М.Ш.Ясядуллайев, М.Р.Вякилов, М.Щ.Щаъински, М.Я.Рясулзадя, Я.М.Топчубашов, Ф.Х.Хойски вя башгалары вар иди (143, 79).

Бцтцн бунлар йалныз, болшевикляри дейил, щям дя ермяни дашнакларыны да щяйяъанландырырды. Она эюря дя Бакы Совети вя ермяни дашнаклары бцтцн гцввялярини бирляшдирмяйя башламышдылар.

Ст.Шаумйан азярбайъанлыларын силащланмасындан горхараг она гаршы мцбаризя апардыьы щалда, Гафгаз ъябщясиндян тярхис олунан, йахуд гачан рус ясэярляринин силащыны алыб ермяниляря вермякля йанашы, Бакыда олан ермяниляри дя силащландырырды. Ст.Шаумйан билдирирди ки, эцълц щярби гцввямиз олмадан Бакыда щакимиййятимизи мющкямлядя билмярик. Беля олдуьу щалда, «бейнялмилялчи» Шаумйан, азярбайъанлыларын силащланмасындан горхурду.

1918-ъи ил март гырьыны яряфясиндя, щятта ондан хейли яввял, болшевикляр вя ермяни дашнаклары сцрятля силащланмаьы давам етдирирдиляр (154, 50).

Ермяни ящалисинин бцтцн синифляринин нцмайяндяляри бу мцщарибядя иштирак етмяйи юзляриня «боръ» билирди. Бурада нефт сянайечиляри, мцщяндисляр, щякимляр, контор ишчиляри, бир сюзля ермяни ящалисинин бцтцн тябягяляри юз «вятяндашлыг» боръуну иъра едирдиляр (72, 412).

Ст.Шаумйан башда олмагла болшевикляр партийасы, еляъя дя онун рящбярлик етдийи Бакы Совети ялавя олараг ермяни фящля вя кяндлилярини дя силащландырараг динъ азярбайъанлыларын цстцня эюндярмяйя щазырлашырды. Бцтцн бунлар азмыш кими, Ст.Шаумйан Москвадан щярби кюмяк алмаг цчцн мцраъият етмишди. Ст.Шаумйан Сталиня мяктуб йазараг, хащиш едирди ки, Гафгаз гырмызы ордусуну тяшкил етмяк цчцн тяъили олараг он милйон манат (рубл) айырсынлар (173, 160).

Бакы Совети тяряфиндян бцтцн районларын фящляляриндян тяшкил олунан Гырмызы орду буржуазийа вя мцлкядарларын яксингилаби чыхышларыны арадан галдырмаг эцъцня малик дейилдиляр. Она эюря дя Совет, шящярдя йерляшян дашнак щярби щиссяляриндян истифадя етмяли олмушду (162, 149).

Болшевикляр онларын сийасятини гябул етмяйян бцтцн гцввяляри яксингилабчы адландырараг, юзляринин ганунсуз ямялляриня ися щагг газандырмаг истяйирдиляр. Совет тарихчиляри дя узун илляр болшевиклярин ганунсуз ямялляриня тарихи дон эейдирмякля мяшьул олмушдур.

Ст.Шаумйан силащ эцъцня, зорла юзляринин тякщакимиййятлярини йаратмаг цчцн азярбайъанлылары тяхрибата чякмяк истяйирдиляр.

1918-ъи илин йанвар айында Мцсялман корпусунун командири эенерал Ясяд бяй Талышинскинин Бакыда щябси шящярин тцрк – мцсялман ящалиси арасында гязяб доьурмушду (45. в.15).

Эенерал-майор Талышински рус-йапон мцщарибясиндя Порт – Артурун гящряманъасына мцдафиясинин иштиракчысы олмушду. Шаумйанын эюстяриши иля мцсялман дивизийасы гярарэащынын Бакы ваьзалында бирбаша щябс едилмяси халгын гязябиня сябяб олду. Бакыда вя ятраф кяндлярдя ящалинин етираз нцмайишляри башланмышды (167, 207).

Ермяни-болшевик тяхрибатлары ися давам едирди. Мягсяд «Мцсават» партийасына, Мцсялман Милли Шурасына, бцтювлцкдя Азярбайъанын мцстягиллийини дцшцнянляря, динъ инсанлара диван тутараг юзляринин тякщакимиййятлийини гурмаг вя эяляъякдя, Азярбайъанын торпаглары щесабына гурулаъаг Ермяни дювляти цчцн шяраит йаратмаг иди.

ХХ ясрин совет тарихчиляриндян С.Е.Сеф гейд едирди ки, болшевикляря силащлы мцбаризя апармаг цчцн йалныз бящаня лазым иди (165, 138).

Щягигятян дя щадисялярин сонракы эедиши Ст.Шаумйан вя онун ермянилярдян ибарят ятрафы шящярин мцсялманлар йашайан щиссясиня щцъум етмяк цчцн йалныз бящаня лазым олдуьуну сцбут етмиш олду.

Нювбяти тяхрибат «Евелина» эямисиндя Лянкярана эетмяйя щазырлашан ясэярлярин тярксилащ едилмяси щадисяси олду. Беля ки, Мартын 29-да мяшщур капиталист Ш.Ясядуллайевин оьлу, забит Я.Ясядуллайевин команданлыьы алтында «Дикайа дивизийа» щиссяляри Совет щакимиййяти органларынын иъазяси олмадан (яслиндя щеч иъазя дя лазым дейилди – мцял.) Лянкярана йолла дцшмяк цчцн Бакы лиманында «Евелина» параходуна миндиляр (21, 118).

Шящярдя чохсайлы ермяни силащлы дястяляринин олмасына эюз йуман болшевикляр, мартын 29-да эями иля Лянкярана гайытмаг цчцн топлашан мцсялман забит вя ясэярлярини Ст.Шаумйанын тапшырыьы иля тярксилащ етдиляр. Бу тяхрибатын тяшкилатчылары чалышырдылар ки, азярбайъанлылары ъаваб щярякятляри иля тяхрибата сювг етсин вя онлара гаршы ясл мцщарибяйя башламаг цчцн бящаня ялдя етмиш олсунлар (102, 19).

Ермяни дашнак-рус болшевик силащлы дястяляринин «Евелина» эямисиня щцъум едяряк азярбайъанлылары тярксилащ етмяси ящалийя бярк наращатлыг эятирди. Онлар Бакы мясъидляриндян биринин щяйятиня йыьылараг Совет тяряфиндян «Евелина» эямисиндян мцсадиря олунмуш силащларын эери гайтарылмасыны тяляб едян гярар гябул етдиляр. Нювбяти эцнц мцсялман нцмайяндяляри силащларын гайтарылмасыны Советдян хащиш етдилар.

Архив сянядиндя эюстярилир ки, мцсаватчылар алынмыш силащларын гайтарылмасы щаггында ингилаби комитяйя цлтуматум вердиляр вя бу мягсядля юз нцмайяндя щейятлярини эюндярдиляр (9. в.8). Щямин эцн Щярби-Ингилаб Комитясиндя Ст.Шаумйанын, еляъя дя «Мцсават» партийасы нцмайяндяси М.Я.Рясулзадянин иштиракы иля кечирилмиш тяъили мцшавирядя алынмыш силащларын «Щцммят» тяшкилаты васитясиля гайтарылмасы гярара алынды. Болшевиклярин рящбярляриндян бири олан Ъапаридзе дя бу тялябин йериня йетирилмясиня сюз верди, лакин бу заман кцчядя атышма башланды (133. в.107).

Ст.Шаумйанын габагъадан щазырладыьы тяхрибат баш тутду вя бу, вятяндаш мцщарибясинин башланмасы цчцн сигнал олду (9. в.8).

Кимин биринъи атяш ачмасы ящямиййят кясб етмир. Ясас одур ки, 1918-ъи ил мартын 30-да ахшам саат 6-да Бакы ясас дюйцш мейданына чеврилмишди (133. в.107).

Болшевикляр цчцн йахшы тактики шяраит йетишмишди. Беля ки, щяля чаризм дюврцндян щярби хидмят кечмяйян азярбайъанлылар щярби ъящятдян чох зяиф иди (16. в. 519).

Гыьылъымлар тядриъян бюйцк бир йаньына чеврилди. Тяхрибатын яввялиндя юзляринин битяряфлийини билдирян Ермяни Милли Шурасы вя она табе олан бцтцн ермяни силащлы гцввяляри, сонрадан Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы Советинин тяряфиня кечдиляр. Ермяни дашнак–рус болшевик гцввяляринин азярбайъанлылара гаршы март гырьынына башлама яряфясиндя меншевик, есер, кадет вя дашнаклар бцтцн гцввяляри иля онлара кюмяк эюстярди, даща доьрусу, Ст.Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Советини мцдафия етдиляр. Бу дюврдя Бакы Совети шящярин бцтцн ящалисиня цнванладыьы мцраъиятиндя юзляринин бяд нийятлярини эизлятмяк цчцн йаландан бейнялмилялчиликдян дям вурараг, йцзлярля фящля мцсялманлары силащландырдыгларыны билдирирдиляр (112, №67, 1918). Щалбуки, Бакы Советинин щярби-ингилаби комитясиня рящбярлик едян ермяни Коргановун йаратдыьы «ингилаби» ордуйа бир няфяр дя олсун азярбайъанлы гябул едилмирди. Ермяниляр ися йени йарадылан ордуйа ъялб едиляряк ъидди силащландырылырды. Бу факты ермяни мцяллифляринин юзляри дя етираф етмишди. Сурен Шаумйан йазырды: Бакы Советинин ордусунун йалныз ады советлярин сийащысындадыр, яслиндя щямин орду ермяни Милли Шурасына табе иди (175, 29.)

Болшевикляр тяряфиндян мартын 31-дя бцтцн мцбаризяни юз цзяриня эютцрян ингилаби мцдафия Комитяси йарадылыр (165, 140). Бу комитянин тяркибиня П.Ъапаридзе, Г.Корганов, И.Сухартсев (сол есер), Ст.Шаумйан дахил идиляр. Ейни заманда март дюйцшляри эцнляриндя Бакыда болшевик дястясинин ряиси Н.Ананченко, комиссары ися С.Мартикйан иди (41, 349).

Азярбайъан ящалисиня гаршы вурушмада ермяни милли щиссяляриндян истифадя етмяк вя саь есерлярин вя дашнакларын архасынъа эедян рус вя ермяни фящляляри Совет щакимиййяти тяряфиндян мцбаризяйя ъялб етмяк цчцн Ингилаби Мцдафия Комитяси щямин партийаларын нцмайяндялярини дя дявят етмишдиляр (21, 119).

Йени йарадылан ермяни-болшевик Комитяси апрелин 1-дя сящяр тездян пийада гцввяляри, еляъя дя топ вя тяййарялярдян истифадя етмякля бцтцн гцввяляри иля щцъума кечмишди (165, 141).

Бакыда азярбайъанлылар, ермяни дашнак-рус болшевик силащлы дястяляринин актив фяалиййятини эюрдцйцндян, юзцнцмцдафия тядбирляри эюрмялийди вя силаща ял атмаьа мяъбур идиляр. Лакин азярбайъанлыларын щярби тяшкилаты вя сурсаты кифайят гядяр дейилди, щятта, демяк олар ки, йох дяряъясиндя иди. Беля олан щалда, тябидир ки, мцбаризядя азярбайъанлыларын галиб эялмяси мцмкцн дейилди. Буну йахшы баша дцшян Ст.Шаумйан вя ермяни дашнаклары Бакы шящяриндя габагъадан планлашдырылан вя хцсуси щазырлыг эюрцлмцш дящшятли гырьынлара, гарятляря башладылар. Бцтцн фаъияляр азярбайъанлыларын йашадыьы мящяллялярдя баш верирди.

Фювгяладя Истинтаг Комиссийасынин сянядиндя гейд олунур ки, Ермяни Милли Комитясинин щярби дружинасы адландырылан Йегиша Пахлавунинин рящбярлик етдийи ермяни силащлы дястяси мцсялманларын йашадыьы яразиляря атяш ачмаьа башлады. Демяк олар ки, ейни бир вахта Левон Саатсазбековун ермяни дястяси шящярин «Шамахинка» адланан щиссясини атяшя тутду. Мартын 19-да сящяр тездян, щяля мцсялманларын ойанмадыьы бир вахта, ермяни ясэярляри щцъума кечдиляр. Ермянилярин биринъи щцъуму шящярин «Кярпичхана», «Мяммядли» вя «Зибилли Дяря» адландырылан щиссясиня истигамятлянмишди. Бурада йашайан ящалинин, демяк олар ки, щамысы мцсялманлар иди. Шящярин бу району вя башга мцсялман районлары дяниздян «Ярдящан» вя «Жанр» щярби параходларынын топларындан атяшя тутулурду, Ермяникянд тяряфдян ися, ермяниляр топлардан атяш ачырдылар (9. в.49). Ермяни щярби щиссяляри Совети вя болшевикляри мцдафия бящаняси иля азярбайъанлылара амансызъасына вя гяддаръасына диван тутурдулар (47, №100, 1992).

Русларын Хязяр дянизиндя олан щярби донанмасы ермянилярин фитвасына уйараг шящярин мцсялманларын сых йашадыьы мящялляляри топ атяшиня тутдулар. Бу атяш нятиъясиндя мцсялманларын ясас ибадят йери сайылан «Тязя пир» мясъидинин минаряляри аьыр зядя алды. Мянбянин вердийи мялумата эюря рус матрослары мцсялманлара гаршы чыхыш етмяк истямирдиляр. Ермяниляр онлары алдадараг, инандырмышдылар ки, мцсялманлар руслары, цмумиййятля, бцтцн христианларын щамысыны доьрайыблар. Лакин матрослара айдын оланда ки, мцсялманлар руслара няинки тохунмайыблар, яксиня онлары мцдафия едибляр вя йедиздирибляр, йалныз бундан сонра топлардан атяши дайадырдылар (9. в.49). Бцтцн бунлара бахмайараг, бу топ атяшляри нятиъясиндя щяр щалда шящярин тикилиляриня вя ящалисиня бюйцк зийан дяймишди.

Sейид Ъяфяр Пишявяри «Бакыдакы илк Совет щюкумятинин мцгяддяраты» адлы мягалясиндя йазырды: «Мян дашнакларын вящшиликлярини, сайсыз – щесабсыз эцнащсыз адамларын, хцсусиля битяряф иранлыларын юлдцрцлцб карвансараларда мейитляринин йандырылмасыны юз эюзцмля эюрмцшдцм. Бу чох фаъияли вя нифрятляндириъи бир щярякят олмушду. Щеч бир ясас вя цнван олмадан йалныз кин вя ядавят цзцндян дашнакларын тюрятдикляри ъинайят щяр бир инсанын рущуну сыхыб кядярляндирирди» (64, 68).

М.Я.Рясулзадя йазырды: «Бу цздяндир ки, Ъцмщуриййятин гурулдуьу сырада мцсяллящ рус ордусу гцввяляриня дайанан болшевикляр, Азярбайъанын баш кянди Бакыны зябт етдиляр, тцрк – мцсялман ящали цзяриндя гятли йапдылар» (70, 2).

Ермяни дашнаклары болшевик байраьы алтында, ялверишли мювгедян истифадя едяряк, яввялъядян щазырладыглары плана уйьун олараг, Бакы шящяриндя 1918-ъи ил матрын 30-дан апрелин 1-ня кими, цч эцн ярзиндя тцрк халгына гаршы гырьын тюрятдиляр ки, бу да минлярля инсанын юлцмц иля нятиъялянди (26, 228). Азярбайъанын истиглалы йолунда илк гурбанлар бурада верилди (79, 110).

Ермянилярин биз болшевик, сосиалист билмярик, мцсялмансан кифайятдир, дейя щятта мцсялман сосиалистлярини гятля йетирмяляри бир даща ону эюстярир ки, онларын ясас планы азярбайъанлылары даща чох гырмаг, горхутмаг вя юз доьма торпагларындан говмаг олмушдур (44, 134).

Щятта, дашнак силащлы дястяляри Н.Няримановун евиня дя басгын едяряк гардашыны щябс етмиш, юзц ися гачмагла ъаныны гуртармышды (60, 32).

Болшевик Н.Н.Колесникова юз хатиряляриндя щямин дюврдя Бакыда баш верянляри беля шярщ едяряк йазырды ки, мцсаватчылар сыхышдырылыб шящярдян узаглашдырылан кими айры-айры силащлы дашнак дястяляри шящярдя гырьына, евляри йандырмаьа, таланлар тюрятмяйя, щеч бир шейдя эцнащы олмайан динъ вятяндашлары, башлыъа олараг азярбайъанлылары гятля йетирмяйя башладылар. Ермяни силащлы дястяляринин ряиси Татевос Ямиров бизимля сых ялагя сахлайырды (139, 71).

Март дюйцшляри эцнляриндя гятл вя сойьунчулугда ян чох азьынлыг едян дашнаклар олмушдур, чцнки буну етмяйя дашнакларын даща чох имканы вар иди (41. 355). Бу имканы онлара, нязарятляри алтында олан вя дюйцш тяърцбясиня малик ермяни силащлы дястялярин олмасы, ейни заманда Бакыда ермяни-болшевик Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы Совети вермишдир.

1918-ъи ил ийулун 15-дя мцсялманлар цзяриндя зоракылыьы тядгиг етмяк цчцн комиссийанын тяшкилинин ваъиблийи щаггында Хариъи Ишляр Назири М.Щ.Щаъынскинин Назирляр Шурасынын сядри Ф.Х.Хойскийя щесабат йазысында дейилирди: Артыг 4 айдыр ки, Азярбайъанын яразисинин мцхтялиф бюлэяляриндя болшевик байраьы алтында мясулиййятсиз ермяни щярби щиссяляри вя башгалары динъ мцсялман ящалисинин ямлакына вя щяйатына гаршы эюрцнмямиш вящшиликляр тюрядирляр. Ейни заманда щямин гулдур дястялярин тяшкилатчылары тяряфиндян эюндярилян йалан мялуматлар ясасында Авропа юлкяляриндя бцтцн иътимаи фикири тамамиля якс истигамятя йюнялдя билмишдир.

Цмумдювлят мянафейи вя ящалинин зярярчякян групларынын мянафейи еля бир тяшкилатын йарадылмасы тяляб едир ки, о: 1) Бцтцн зоракылыг щадисяляринин дягиг гей­дий­йатыны апарсын; 2) бу зоракылыгларын щяйата кечирилдийи шяраити мцяййянляшдирсин; 3) Ъинайяткарлары ашкар етсин вя онларын вурдуглары зярярин цмуми щяъмини мцяййянляшдирсин.

Бу тяшкилат Фювгяладя Истинтаг Комиссийасы характери дашымалыдыр, бунунла беля, бу комиссийанын ишинин ясас Авропа дилляриндя (рус, франсыз вя алман дилляриндя, ялбяття, тцрк дилиндя) елан едилмяси вя эениш йайылмасы ваъибдир (12. в.1).

Щямин илин август айынын 31-дя Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин сядри Ф.Х.Хойски Эянъя шящяриндя имзаладыьы гярара ясасян, 7 няфярдян ибарят Фювгяладя Истинтаг Комиссийасы йарадылыр. 1918-ъи ил август тарихли Азярбайъан щюкумятинин гярарына ясасян, тяркибиндя Комиссийанын сядри андлы иъласчы – Ялякбяр бяй Хасмяммядов, цзвляри ися – Эянъя даиря мящкямясинин цзвляри – Исмайыл бяй Шащмалыйев, Андрей Фомич Новатски, щямин даиря мящкямяси прокурорунун мцавини Нясряддин бяй Сяфикцрдски, Эянъя кючцрмя идарясиндян Николай Михайлович Михайлов, щягиги мцлки мцшавир В.В.Губвилло вя мцяллим Мирзя Ъавад Ахундзадя тяйин олунурлар (12. в.2). Бу комиссийа, ясасян, ермянилярин азярбайъанлылара гаршы тюрятдикляри ъинайятляри тядгиг етмяли иди. Гыса бир мцддят ярзиндя Фювгяладя Истинтаг Комиссийасы ермяни гулдур дястяляринин ганлы ямялляринин тящгиги сащясиндя бюйцк ишляр эюрмцшдцр. Зяряр чякмиш йцзлярля вятяндаш вя шащид диндирилмиш, чохлу материал, мадди дялил – сцбут, фотосяняд топланмышды (47, №100, 1992).

Бакы шящяриндя мцсялман ящалисиня гаршы ермянилярин тюрятдикляри ганлы ъинайятлярини ачыб эюстярян сянядлярдя гейд олунур ки, йахшы силащланмыш, тялим кечмиш ермяни ясэярляри чохлу мигдарда пулемйотларын мцщафизяси иля щцъум едирдиляр. Ермяниляр мцсялманларын евляриня сохулур, бу евлярин сакинлярини гырыр, онлары гылынъ вя хянъярлярля доьрам-доьрам вя сцнэцлярля дешик-дешик едир, ушаглары йанан евин аловлары ичярисиня атыр, цч-дюрд эцнлцк чаьалары сцнэцнцн уъунда ойнадыр, баш эютцрцб гачан валидейнлярин атыб эетдикляри сцдямяр кюр­пя­лярин, демяк олар ки, щамысыны юлдцрцб, валидейнлярин юзлярини ися еля йахаладыглары йердя асыб-кясирдиляр. Мцсялманлары гырыб-чатмагла йанашы, ермяниляр онларын ямлакларыны да мящв едир, аз-чох гиймятли олан шейляри ися юзляри иля апарырдылар. Сонралар тякъя бир йердя торпаьын алтындан 57 мцсялман гадын вя гызын мейиди тапылмышдыр. Онларын гулагларыны, бурунларыны кясмиш, гарынларыны йыртмышдылар (47, №100, 1992).

Фювгяладя Истинтаг Комиссийасынын сянядляриндя щямин щадисялярин шащидляринин ифадясиня ясасян, 1918-ъи илин мартында, йалныз Бакыда дашнаклар болшевикляр, меншевикляр вя башга партийаларла бирэя 15 миндян чох эцнащсыз мцсялманын гятля йетирилдийи эюстярилмишди (163, 34-35).

Артыг юз мягсядляриня наил олдугларыны эюрян Бакы Совети 1918-ъи ил апрелин 1-дя Мцсялман тяшкилатларына ултиматум вермишди. Щямин ултима­тумда: 1) Бакы фящля, ясэяр вя матрос депутатлары Советинин щакимиййятини ачыгъа вя данышыгсыз олараг танымалы вя онун бцтцн сяранъамларына тамамиля табе олмалы; 2) яксингилабчы ясэяри щисся олан «Дикайа дивизийа» (ермяни – рус болшевикляринин фикириня эюря ясасян азярбайъанлылардан тяшкил олунан «Дикайа дивизийа» - Татар сцвари полку яксингилабчыдыр, тякъя Бакы шящяриндя минлярля динъ инсаны вящшиъясиня гятля йетирян ермяни силащлы гулдур дястяляри ися ингилабчыдыр – мцял.) Бакы вя онун районлары яразисиндя сахланыла билмяз. Диэяр мцсялман милли ясэяри щиссяляри, щабеля ермяни ясэяри щиссяляри (ермяни ясэяри щиссяляри няинки шящярдян чыхарылды, яксиня онлар йеня дя болшевиклярин ясас щярби гцввяси олараг галырды – мцял.) йа шящярдян чыхарылмалы, йа да тамамиля фящля, ясэяр вя матрос депутатлары Советиня табе едилмялидирляр. Ящалинин бцтцн силащы фящля, ясэяр вя матрос депутатлары Советин нязаряти вя учоту алтында олмалыдыр; 3) Бакыдан Тифлися гядяр ва Бакыдан Петровска гядяр дямир йол хяттинин ачылмасы цчцн тяъили тядбирляр эюрцлмяси эюстярилирди (45. в.15). Бу тяляблярин йериня йетирилмяси мцддяти 1918-ъи ил апрелин 1-дя, эцндцз саат 3-я тяйин олунмушду.

Данышыглар ахшам саат 5-дя башламышды. Сцлщ данышыгларында ингилабы мцдафия комитясиндян Ъапаридзе, Саакйан, Зевин, Фиолетов вя Дудин, «Мцсават» партийасындан Казымзадя, «Русийада Мцсялманчылыг» партийасындан Таьыйев, шящярин ряиси Илйушкин, Загафгазийа Милли Комитясинин цзви А.М.Топчубашов, Молла Щаъы Мир Мирмющсцн вя Щаъы Щцсейн Таьыйев, Ермяни Милли Шурасындан Л.Атабекйан вя Тер-Микаелйан, эюркямли мцсялман вя ермяни иътимаи хадимляри, Иранын консулу вя башгалары иштирак етмишди (45. в.15).

Азярбайъан нцмайяндя щейятинин цзвляри тялябляри йериня йетирмяйя разы олдугларыны билдирмишдиляр вя ъаваб сянядиня имза атмышдылар. Лакин бу разылашмайа бахмайараг, Ст.Шаумйанын фитвасы иля ермяни дашнак–болшевик силащлы гулдур дястяляри йеня дя Бакы шящяриндя кцтляви гырьынлары, сойьунчулуьу давам етдирмишдиляр.

Н.Няриманов вя башга щцммятчиляр дя узун мцддят юз мягаля вя чыхышларында, мцраъиятляриндя март щадисяляринин милли гырьын кими сяъиййялян­дирмишдиляр. Щятта, болшевик мювгейиндян чыхыш едян Щцммят партийасы март гырьынларына лагейд гала билмямишди. Партийанын мятбуат органы олан «Щцммят» гязети март щадисяляри иля баьлы юз сящифясиндя мяктуб дяръ етдирмишди. Мяктубда дейилирди ки, яввял сийаси характер дашыйан мцбаризя сонрадан милли характер алды. Биз болшевик кими галараг, ейни заманда, имкан вермярик ки, мцсялман йохсулларынын эцнащсыз ахан ганлары нятиъясиз галсын. Биз вар гцввямизля чалышаъаьыг ки, мцсялманлара гаршы тюрядилян бцтцн бу наняъиблийи ашкар едяк (38. №37, 1918).

Яслиндя щцммятчилярин щямин дюврдя еля бир имканы вя эцъц йох иди ки, болшевикляря гаршы чыха билсинляр.

Н.Няриманов «Уъгарларда ингилабымызын тарихиня даир» адлы ясяриндя йазырды: «Мян сцбут етмяйя чалышырдым ки, вятяндаш мцщарибясини индики вахтда башламаг тящлцкялидир, беля ки, о милли гырьына чевриля биляр. Мян буну она эюря дейирдим ки, о заман Бакыда анъаг дашнаклардан ибарят олан чохсайлы ермяни щярби милли щиссяси йерляширди. Бакы шящяри цзря цч эцн вящшиляшмиш дашнакларын дящшятли азьын­лыьы баш вермишди. Нятиъядя, дашнаклар, йяни «Совет щакимийятинин мцдафиячиляри» ялиушаглы мцсялман гадынларыны ясир едирляр. Бурада бизим мцдафиячиляримиз дашнаклар тяряфиндян гадынлар цзяриндя тюрядилян алчаг тящгирляр щаггында сусмаг лазым эялир (60, 32-33).

Тарихи сянядляр сцбут едир ки, ермянилярин Бакыда вя онун ятрафында вящшиъясиня тюрятдикляри кцтляви гырьынлар, билаваситя азярбайъанлылара гаршы чеврилмишдир. Даща доьрусу, онларын бу ямялляри азярбайъанлыларын физики ъящятдян мювъудлуьуна гаршы олмагла йанашы, ейни заманда, онун мянявиййатына гаршы йюнялмишди.

Шящярдя Бакы Советинин ермяни дашнак-рус болшевик гцввяляри азярбай­ъанлылара гаршы ганлы гырьынлары заманы иътимаи вя шяхси биналара да чох бюйцк зийан дяймишдир. Беля ки, «Ачыг сюз» вя «Каспи» гязетляринин редаксийалары йандырылмыш, Бакыда ян ири мясъид бомбаланмышды (16. в. 520).

Бакыда Исмаилиййя Хейриййя Ъямиййятинин бинасы, Ширваншащлар Сарайы ансамбылына дахил олан ХЫВ ясрдя тикилмиш Кейгубад мясъиди, октйабр айында Ъянуби Азярбайъандакы авшарларын мяскун олдуьу Урмийа шящяринин абидялярини рус ясэярляри ермянилярля бирликдя йандырыб кцля дюндярмишдиляр (85, 12) Бунунла ялагядар олараг, Фювгяладя Истинтаг Комиссийасынын сянядляри ичярисиндя чохсайлы материаллар варды. Беля сянядлярдян бири, 1918-ъи ил нойабрын 22-дя Комиссийа цзвляри Мяммяд хан Тякински иля А.Е.Калугенин бирэя тяртиб етдикляри протоколун материалларыдыр. Щямин сяняддя эюстярилир ки, бу илин сентйабрында Азярбайъан – Тцрк ордусунун Бакы шящяриня дахил олмасы иля Фювгяладя Истинтаг Комиссийасынын сядри Ялякбяр бяй Хасмяммядовун тапшырыьы ясасында, комиссийанын цзвц Мирзя Ъавад Ахундзадя фотограф Литвиновун кюмяйи иля Бакыда эюркямли иътимаи вя мцсялманларын шяхси биналарынын шяклини чякдирмишди. Чякилян шякилляр ашаьыдакылардыр:

1. Николайевск кцчясиндяки «Каспи» гязетинин редаксийа бинасы даьыдылмышды.

2. Мцсялман Хериййя Ъямиййятинин «Исмаилиййя» бинасынын шярг тяряфи даьыдылмышды.

3. «Даьыстан» мещманханасынын йерляшдийи, Базар кцчясиндяки Ханларовун еви даьыдылмышдыр. Бурада ясасян мцсялманлар йашайырдылар.

4. Базар кцчясиндяки кечмиш «Исэяндяриййя» мещманханасынын бинасы даьыдылмышды. Бурада да ясасян мцсялманлар йашайырдылар.

5. Базар вя Губернски кцчяляринин тининдяки «Исламиййя» мещманханасы даьыдылмышды. Бурада да ясасян мцсялманлар йашайырдылар.

6. Топ атяши нятиъясиндя Тязяпир мясъид бинасынын ъянуб тяряфи зядялянмишдир. Щямин бинанын шярг щиссяси дя о ъцр даьыдылмышды.

7. Топ атяши нятиъясиндя Шащ мясъиди минарясинин шярг тяряфи зядялянмишди (9.в.174).

Щямин щадисялярдян бящс едян башга бир сяняддя эюстярилир ки, бир дястя дашнак ясэярляри вя Шаумйанын адамлары «Ъямиййяти – хейриййя»нин (бурада «Исмаилиййя» бинасы нязярдя тутулур – мцял.) гаршысына эялиб о бинайи – мцгяддяся, о мющтяшям имарятя, о мцяззям бинайа хаинаня бир сурятдя од вурдулар, ону йандырдылар (77, 135).

Шящярдя вязиййятин эярэинляшдийи бир вахтда Бакы меншевикляринин лидери Айолла, есерлярин башчысы С.Саакйан панисламизмя гаршы вурушаъагларыны билдирмишдиляр. Щятта, болшевикляря дярин нифрят бясляйян кадетляр беля, «рус иши» уьрунда мцбаризя апаран болшевикляри мцдафия едяъякляриня сюз вермишдиляр.

Шящярин бцтцн гейри – азярбайъанлы щиссяси март гырьыны башланан кими синифи фярг гоймадан христианлыг зямининдя мцсялман – тцрк ящалисиня гаршы бирляшмишди. Ермяни ордусунун щиссяляри, юзлярини болшевик, меншевик адландыранларын щамысы бу ишдя иштирак едирдиляр. Гярибя бурасыдыр ки, Бакыдакы ермяни гошунлары цзяриня тутдуглары болшевик маскасынын рянэи щяля гурумамыш юз зярбялярини биринъи нювбядя мцсялман зящмяткеш вя фящлясинин цзяриня салдылар. Пайтахтымзын кцчяляри фящля мейитляри иля долу иди (36, №31, 1994).

Фювгяладя Истинтаг Комиссийасына вердийи изащатда Бакы сакини Мирзя Ящмяд Щцсейнзадя щямин дящшятли эцнляри беля йада салырды: Бу илин март айынын орталарында мян Вачийансы бир груп силащлы ермяни иля, сцлщ баьланан эцнц, евляря эиряряк мцсялманлары ясир ады алтында апарараг йолда онларын щамысыны юлдцрдцйцнцн шащиди олмушам. Николай кцчясиндяки Тябриз мещманханасында 88 няфяр иран таъири вар иди, онларын щамысыны Вачийанс кцчяйя чцхарыб, сяккиз няфярдян башга, 80 няфяр таъири юлдцрдц. Баш вермиш щямин щадися щаггында Иран консулу да билир (9. в.5).

1918-1920-ъи иллярдя Ермяни дювлятинин Баш назири олмуш Качазнуни йазырды ки, бизим кюмяйимизля Бакыда болшевикляр «Мцсават»ы дармадаьын етдиляр (1918-ъи илин мартында), биз ися болшевиклярин вя рус елементляринин кюмяйи иля Бакыны тцрк – татар щцъумундан горуйа билдик (137, 21).

Ермянилярин динъ мцсялманлары гятля йетирмяляри, йалныз 36-ъы Тцркистан полкунун тялябиндян вя дянизчилярин щядяляриндян сонра дайандырылмышды. Дянизчиляр тяляб етмишдиляр ки, яэяр ермяниляр мцсялманлары юлдцрмякдян ял чякмясяляр, онда ермянилилярин йашадыьы щиссяляря топлардан атяш ачаъаглар. «Ярдящан» вя «Красноводск» щярби эямиляри шящярин шярг щиссясиндя йерляшян лиманына йахынлашды (9. в.49). Йалныз бундан сонра ермяниляр мяъбур олуб атяши вя гырьынлары дайадырмышдылар.

Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы Совети ися гырьыны дайандырмаг цчцн еля бир ъидди ъящд эюстярмямишди. Свйатаховски йазыр ки, яксиня, бу гырьынлардан разы галан вя «дюйцшцн нятиъяляри бизим цчцн яладыр» - дейян Шаумйан апрелин 13-дя «гялябяни» Халг Комиссарлары Советиня севинъля мялумат вермишди (75, 124).

Ст.Шаумйанын 1918-ъи ил апрелин 13-дя РСФСР Халг Комиссарлары Советиня эюндярдийи мяктубунда гейд едилирди ки, мартын 30-31-дя вя апрелин 1-дя Бакы шящяриндя баш вермиш вурушмада бизим тяряфдян Совет гырмызы гвардийасы, тяшкил етдийимиз бейнялмилял гырмызы орду, гырмызы донанма вя ермяни милли щиссяляри вурушурдулар (23, 333). Даща сонра о, йазырды: Щям йерли Советин, щям дя бурайа эялмиш Гафгаз ордусунун гцввялярини щярби-ингилаб комитянин сяйлярини бирляшдиряряк 6000 няфяр йахшы силащлы гцввя тяшкил едя билдик. «Дашнаксцтйун»ун да 3-4 мин няфярлик милли щиссяляри вар иди, онлар да бизим ихтийарымызда иди. Милли щиссялярин иштиракы вятяндаш мцщарибясиня гисмян милли гырьын характери вермишди, лакин буна йол вермямяк мцмкцн дейилди. Биз билярякдян буна йол верирдик. Мцсялман йохсуллары бюйцк зяряр эюрмцшляр (23, 334).

Ст.Шаумйанын юзц эцнащсыз азярбайъанлыларын юлдцрцлмясини етираф ется дя, йеня дя гырьына синфи дон эейдирмяйя чалышараг, юз ганлы ямялляриня щагг газандырмишды. 1918-ъи илин май айында Ст.Шаумйан йазырды: «Дцздцр, Бакыда йохсул мцсялманлардан юлянляр варды, лакин онлар бяй вя ханлар тяряфиндян алдатма йолу иля Совет щакимиййятиня, фящляляря гаршы галдырылмыш гара кцтляляр идиляр (174, 191).

Ст.Шаумйан Бакыда ермяни дашнак-рус болшевик силащлы дястяляри тяряфиндян гяддарлыгла гятля йетирилян 15 миндян чох азярбайъанлыны гара кцтля адландырыр вя бунунла да юзляринин ъинайяткар ямяллярини юрт-басдыр етмяк истяйирdi. Лакин ъинайяти эизлятмяк мцмкцн дейилdi, чцнки минлярля динъ инсанын ганы тюкцлмцшдц вя шащидляр варды.

Степан Шаумйанын оьлу Сурен Шаумйан етираф едяряк йазырды: «Щамы бир сясля дейир ки, Бакыда ермяни – татар гырьыны эедир вя бу гырьыны ермяниляр тюрятмишдир» (175, 18).

1918-ъи ил апрелин 28-дя болшевик Тер-Габриелйанын Щяштярхандан Шаумйана йаздыьы мяктубунда гейд едирди ки, щазырда Бакыдан кцтляви сурятдя эялян русларын сосиал вязиййятиндян асылы олмайараг, щяр щансы бириндян Бакыда Совет мцбаризяси щаггында сорушдугда, щамысы бир сясля дейир ки, Бакыда ермяни – татар гырьыны эедир вя гырьын ермяниляр тяряфиндян тюрядилиб (175, 94-95).

Ермяни Милли Шурасынын органы олан вя Бакыда чап едимиш «Наша времйа» (рус дилиндя) гязети йазырды ки, щеч ким инкар едя билмяз ки, Бакы шящяриндя мцсялман ящалисиня гаршы, айры – айры ермяни груплары, йахуд ермяни олмайанлар, вящшиликляр едилмишди (114, №60, 1919).

1918-ъи илин мартында Бакыда тцрк – мцсялманларын кцтляви сурятдя гырьынлара, зоракылыглара вя таланлара мяруз галмасы ермянилярин ъинайяткар ямялляриндян биридир. Мящз бу ганлы ъинайятдян сонра болшевиклярин Бакыда мяьлубиййятинин ясасы гойулмушду. Бакы Советиня инанмайан азярбайъанлылар март щадисясиндян сонра ондан тамамиля цз дюндярмишди (152, 53).

1918-ъи илдя Бакыда вя еляъя дя Азярбайъанын диэяр йерляриндя тюрятдикляри ъинайятляри юрт – басдыр етмяк цчцн сосиал – демократларын меншевик вя болшевик рящбярляри тяряфиндян Ъянуби Гафгаз Сейминин рящбярлийиня дя йалан мялуматлар вермишдиляр. Онлар Ъянуби Гафгаз Сейминин еля бир сийаси вя щярби эцъя малик олмадыьыны йахшы билирдиляр.

Азярбайъанлылара гаршы гырьынларда, билаваситя эцнащкар олан ермяни вя эцръц ингилабчылары, юз ъинайятлярини юрт-басдыр етмяк цчцн, варлыьыны щеч вахт танымадыглары вя бирдян-биря эцйа таныдыглары, сийаси вя щярби эцъя малик олмайан Сеймя йалан мялуматлар вермякдян беля чякинмямишдиляр. Буну щямин дюврдя няшр олунан гязетлярин сящифяляриндян дя эюрцрцк. Бу гязетлярин, демяк олар ки, щамысы ермяни вя эцръцлярин мювгейиндян чыхыш едяряк, баш вермиш щадисялярин ясл мащиййятини эизлядяряк, анъаг азярбайъанлылары эцнащландырыр вя йа юз ямялляриня ингилаби дон эейдирирдиляр.

1918-ъи ил мартын 26-да Бакыдан Тер-Газарйанын Сеймин рящбярляриндян Жорданийанын, Чхеидзенин, Эеэечгоринин, Рамишвилинин цнванына эюндярдийи радиотелеграмда сосиалист вя демократик ингилаби партийаларын Баки районларынын мцдафияси цчцн Бакы Совети иля бирляшмясиндян йазса да, ермяни – рус болшевик щярби гцввяляринин Бакыда вя онун ятраф кяндляриндя динъ азярбайъанлылара гаршы тюрятдикляри гырьынлардан бир ъцмля беля гейд етмямишди (112, №71, 1918).

О, Сеймин щярби гцввяляринин Бакыйа гаршы чыхмасынын йол верилмязлийиндян йазмышды (162, 160).

Мартын 27-дя Бакыдан щярби-ингилаби комитянин комиссары Корганов тяряфиндян Сеймин сядри Н.С.Чхеидзеинин адына эюндярдийи телеграмда 15 миндян чох динъ азярбайъанлынын гятля йетирмялярини эизлятмяк цчцн милли гырьыны вятяндаш мцщарибяси чярчивясиндян чыхмайан щярякятляры кими дяйярляндирмишди. Щятта, Бакы сосиал-демократларын меншевик тяшкилаты да, Бакы Советинин болшевик рящбярляри иля иттифага эиряряк, онлар тяряфиндян тюрядилян ганлы ъинайятлярдя иштирак етмяляриня щагг газандырмышды. Бакыда сосиал-демократларын меншевик Коми­тясинин сядри Григори Айоллонанын Сеймин сядри Чхеидзенин цнванына эюндярдийи телеграмында бунун бир даща шащиди олуруг (112, №71, 1918).

1918-ъи ил апрелин икисиндя Ъянуби Гафгаз Сейминин йыьынъаьында Бакыда чеврилиш щаггындакы мясяля мцзакиря олунса да, бурадакы ермяни вя эцръц нцмайяндяляри щямин гырьынын ясл мащиййятини эизлятмяйя чалышмышдылар. Беля ки, йыьынъагда чыхыш едян эцръц меншевики, Сеймин дахили ишляр назири Исидора Рамишвили билдирмишди ки, болшевиклярин Бакыда щакимиййяти яля кечирмялярини бцтцн Ъянуби Гафгазда щакимиййяти яля кечирмяк цчцн Тифлис цзяриня щцъумун эенишляндирмясинин башланьыъы щесаб етмяк олар. Лакин о, Бакыда ермяни дашнак–рус болшевик силащлы гцввяляринин динъ азярбайъанлылара гаршы тюрятдикляри гырьын­лардан бир кялмя дя данышмамышды. Йыьынъагда йалныз азярбайъанлы нцмайян­дяляринин мясяляни кяскин гоймалары Ъянуби Гафгаз Сейминин болшевикляря гаршы ъидди аддымлар атмасына сябяб олмушду. Бурада сосиалист мцсялман блокунун нцмайяндяси А.Сяфикцрдски дя, болшевик – ермяни силащлы гцввяляринин ганлы ямяляриня сон гоймаг цчцн, Ъянуби Гафгаз Сейминдян ъидди тядбирляр эю­рцлмясини тяляб етмишди. О, юз чыхышында билдирмишди: Яэяр Загафгазийа щюку­мяти мювъуддурса, онда биз тяляб едирик ки, бу тядбирляр гябул олунсун (165, 145).

А.Сяфикцрдски Загафгазийа Сейминин йыьынъаьында болшевикляря гаршы мцбаризяйя чаьырмышды (160, 55). Сяфикцрдски, болшевиклярля мцбаризя апаран вя эяляъякдя дя бу мцбаризяни давам етдирян мцсялман блоку адындан щюкумяти хябярдар етмишди ки, яэяр Сейм гятиййятли юлчц эютцрмяся, онда биз юзцмцз онлары дармадаьын едяъяйик (119, 23).

Мцсялман сосиалист блокунун сядри З.Г.Мяммядбяйов Бакыда азярбай­ъанлылара гаршы ганунсузлугларын арадан галдырылмасы вя вящшиликлярин гаршысынын алынмасы цчцн тяъили тядбирлярин эюрцлмясини, М.Я.Рясулзадя ися Азярбайъана йардым едилмядийи тягдирдя Сейми бойкотла горхудмушду.

Сеймин иъласында «Мусават» партийасынын рящбяри М.Я.Рясулзадя кяскин чыхыш едяряк, сосиалист мцсялман блокунун нцмайядясинин тяляблярини щаглы сайа­раг тяъили тядбирляр эюрцлмясини тяляб етмишди. Сеймин цзвц Ъяфяровун Загаф­газийа щюкумяти ня кими тядбирляр эюрцр вя эюрмяк фикириндядир сорьусуна ъаваб олараг, Рамишвили икинъи дяфя чыхыш едяряк билдирмишди ки, бир чох сябябдян биз эюряъяйимиз ишляри ачыг елан етмирик (165, 145-146).

Сеймин щесабат йазысында эюстярилирди ки, Бакы шящяриндя болшевиклярин мцсялманлара гаршы силащлы чыхышындан сонра динъ мцсялман ящалисиня гаршы мисли эюрцнмямиш ъинайятляр тюрядилмишдир. Загафгазийа Сейми болшевик чыхышларыны ляьв етмяк цчцн Загафгазийа щюкумятиня лазымы эюстяришляр вермяйи гярара алмышды (165, 146).

Ъянуби Гафгаз Сейми Бакы Советиня гаршы 100 мин манат пул, пийада гошун вя сцвари щиссяляри, ики тяййаря, зирещли гатар, чохлу силащ вя сурсат айырмышды. 1918-ъи ил апрелин яввялляриндя кнйаз Магаловун команданлыьы иля 2 миня йахын силащлы дястя Тифлис вя Эянъя тяряфдян ирялиляйяряк, Щаъыгабул стансийасыны тутмушду. Ейни заманда шималдан, Даьыстан тяряфдян, Бакы истигамятиндя Няъмяддин Готсинскинин гцввяляри щцъума кечмишди (168, 55).

Лакин бцтцн бунлар азярбайъанлылара гаршы ермяниляр тяряфиндян тюрядилян гырьынларын гаршысынын алынмасында йетярли олмамышды.

Ермяни дашнаклары Бакы гырьынларындан яввял азярбайъанлыларын йашадыьы башга бюлэялярдя дя бу ъцр гырьынлар тюрятмишдиляр. Андраникин, Дронун силащлы дястяляри тяряфиндян Иряван вилайятинин бцтцн кяндляри йандырылмыш вя ящалиси ися мящв едилмишди.

Иряван губернийасында 1918-ъи илин март айынадяк даьыдылмыш вя тярк едилмиш мцсялман кяндляринин сийащысында губернийада 15155 тясяррцфаты тямсил едян 199 кянд (100626 няфяр) эюстярилмишди (51, 44).

Иряван щадисяси Сеймин феврал иъласларында мцсакиря олундугдан сонра, вязиййяти юйрянмяк цчцн орайа нцмайяндя щейяти эюндярилмишди. Тящгигат заманы нцмайяндя щейяти Иряван вилайятиндя 211 тцрк кянди вя 100 мин няфяря гядяр ящалинин мящв едилдийи мцяййянляшдирмишди (79, 111).

1918-ъи илин йанвар айындан башламыш, та тцркляр Иряван губернийасына эяляня гядяр, ермяни – дашнак гошун бирляшмяляри Иряван губернийасында 300-дян чох мцсялман кяндини даьытмыш, 100 минлярля тцрк мяншяли халглары хцсуси аман­сыз­лыгла гятля йетиряряк сойгырымы тюрятмиш, мцсялман ящалисинин ямлакыны сойьун­чу­луг вя гулдурлуг йолу иля талан етмякля аьыр ъинайятляр тюрятмишляр (116, №205, 1919).

Бакыда азярбайъанлыларын сойгырымы щяля баша чатмамыш, бу ганлы гырьынлары гязаларда да щяйата кечирмяйя башламышдылар. Бунунла ялагядар олараг Н.Няриманов йазырды: «Лакин беля бир дящшятли щадисядян сонра, онун гязалар цзря щяйата кечирилмясини давам етдирмяк няйя лазым иди. Бах, суала 1918-ъи илдя Бакыдакы Совет щакимиййяти ъаваб вермялидир (60, 3).

Йелизаветпол Мцсялман Милли Шурасынын сядри Хаъмяммядов мартын 28-дя Сеймин вя Ъянуби Гафгаз щюкумятинин сядриня эюндярдийи телеграмында йазырды ки, мартын 18-дя болшевикляр тяряфиндян Бакыдан 2000 йахшы силащланмыш топ вя пулемйота малик олан ясэяр дястяси Шамахы гязасы истигамятиндя йола салынмышды. Дястя йол бойу 15-дян чох мцсялман кяндини мящв едяряк, Шамахы шящярини дармадаьын етмишди. Минлярля мцсялман, о ъцмлядян гадын вя ушаглар гылынъдан кечирилмишди. Фаъияни тясвир етмяк олмур. Тящгир вя зоракылыглар щяддини ашмышды. Тяъили щюкумятин кюмяйи лазымды (112, №72, 1918).

Хасмяммядовун щяйаъан долу бу телеграмында ермяни дашнак – рус болшевик иттифагынын азярбайъанлылара гаршы сойгырымы сийасятинин неъя планауйьун сурятдя щяйата кечирмяляри бир даща айдынлашыр.

Шамахы ящалиси ермянилярин, еляъядя онлара кюмяк едян молоканларын, онларын цзяриня гяфл щцъум едяъяклярини эюзлямирдиляр. Чцнки, онлар узун илляр бойу щямишя динъ йашамышдылар. Щятта, 1905-1906-ъы илляр гырьынлары заманы Шамахыда ъидди гаршыдурма гейдя алынмамышды. Лакин Ст.Шаумйанын фитвасы иля ермяни дашнак – рус болшевик силащлы дястяляри, Шамахыда Совет щакимиййяти гурмаг ады алтында, Бакыда тюрядикляри дящшятли гырьындан сонра икинъи гырьыны Шамахы гязасында тюрятмишдиляр.

1919-ъу ил мартын 30-да Бакыда няшр олунан «Азярбайъан» гязетиндя (рус дилиндя) Шамахы щадисяси иля баьлы «Шамахынын сон эцнляри» башлыьы алтында йазы чап олунмушду (116, №67, 1919). Щямин йазыда ермянилярин Шамахыда тюрятдикляри гырьынларын сябябляры вя бу гырьынын тюрятдийи фаъияляр якс олунмушду. Гязет йазырды ки, ъябщядян гайыдан ермяни ясэярляри юзляри иля бир, щятта ики силащ эятирирдиляр вя бу силащлары да сонрадан юз щямйерлиляриня пайлайырдылар. Гязетин мялуматына эюря 1918-ъи илин йанварындан бурайа Бакыдан емиссарлар эяляряк ермяниляр арасында мцсялманларын ялейщиня эениш якс – тяблиьат апармаьа башламышдылар. Онлар йалныз ермяниляр арасында дейил, ейни заманда молокан вя йящудиляр арасында да тяблиьат апармышдылар ки, эцйа мцсялманлар сизи гыраъаглар. Щалбуки, узун илляр бойу бир йердя йашайан молокан вя йящудилярля бир дяфя дя олсун йерли азярбайъан ящалиси арасында гаршыдурма йаранмамышды. Беля бир аьыр вахтда, Шамахыны тярк едян рус ясэярляри дя юз щярби щиссяляри вя силащларыны ермяниляря тящвил вериб эедирдиляр. Бунун мцгабилиндя Шамахыда азярбай­ъан­лыларын ня щярби щиссяси, ня дя силащлы дястяси йох иди. Щятта, йерли зийалылар, хцсусян мцсялман диндарлары щяр щансы гаршыдурманын баш вермямяси цчцн бцтцн гцввялярини сярф етмишдиляр. Лакин Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы Совети ермяни щярби щиссялярини Шамахыйа эюндяряряк йерли азярбайъанлылара гаршы дящшятли гырьынлар тюрятмишдиляр.

Шамахы фаъиясини Степан Лалайев (Лалайан), Эаврийил Караоьланов, Эцл­бандов, Михаил Арзуманов, Карапет Караманов, Шушинтса Аьамалова, Седрак Власов, Самуел Далийев, Петросйантс, Ивановлар (оьул вя бабасы) вя Шамахынын йерли ермяни ящалиси тяряфиндян тюрядилмишди (83, 4).

Фювгяладя Истинтаг Комиссийасынын ермяни силащлы гулдур дястяляринин Шамахыда тюрятдикляри гырьынларла баьлы топладыьы материалларла таныш олдугда, ермяни вящшиликляринин бир даща шащиди олуруг. Комиссийанын цзвц А.Ф.Новатски юз мярузясиндя Шамахы шящяринин дармадаьын едилмяси вя щямин шящярин мцсялман ящалисиня гаршы ермянилярин вя онларла бирэя молоканларын тюрятдикляри вящшиликляр щаггында эениш мялумат вермишди (12. в.5-8).

Шамахыйа щцъум едян ермяни гулдур дястяляринин башында Степан Лалайев (Лалайан) дурурду. Бу щямян Лалайевдир ки, Бакыда 1918-ъи ил март гырьынында мин­лярля динъ азярбайъанлынын амансызъасына гятля йетирилмясиня рящбярлик етмиш­дир. Истинтаг Комиссийасы тяряфиндян Бакыда диндирилян шащидлярин ифадяляриндян эюстярилир ки, Лалайев бу илин мартын 19-да, биринъи эцнц Николайевски кцчясиндя ермяни ясэярляринин щцъумуна рящбярлик етмишдир. Онун ясэярляри евляря сохулмуш вя силащсыз, динъ мцсялманлары юлдцрмцшдцляр (12. в.3-7).

Башга бир шащидин ифадясиндя ися, щямин Лалайев ермяни силащлы дястяси иля йолдашлары Татевос Ямиров, Серэей Мяликов вя Арустам Таръумановла бирликдя Ашаьы Тязяпир кцчясиндяки Шых Балайевин евини гарят едилмясиня ямр вермяси эюстярилмишди (12. в.3-7).

Степан Лалайевин ъинайятлярини арашдыран Истинтаг Комиссийасынын топладыьы фактик материаллар субут едир ки, Лалайев азярбайъанлылара гаршы тюрядийи сойгырымын иърачыларындандыр. Онун Шамахыда тюрятдийи дящшятли гырьынлара рящ­бярлик етмяси шащид ифадяляриндя дя юз яксини тапмышдыр. Шащидлярин дедийиня эюря Степан Лалайев юзцнцн ъинайяткар силащдашлары Самсон Аспиров вя Саат­зазбековла бирликдя бюйцк бир ермяни ясэяр дястясинин башында Шамахыйа эялмишди. Онун гулдур дястяси бурада гадын, ушаг вя гоъаларын да эизляндийи мясъидя од вуруб йандырмыш, чыхыб гачмаг истяйянляри ися эцллялямишляр (12. в.3-7). Он цч мящля мясъиди вя мяшщур мцгяддяс Оъаг – Ъцмя мясъиди йандырылмышды. Бу мясъид мцсялманлара щям гибляэащ кими, щям дя гядим абидя кими язиз иди. Шамахыда бюйцк щюрмят сащиби олан Ахунд Ъяфяргулуйа амансыз ишэянъяляр верилмишди. Ермяниляр ахунда пянащ эятирмиш сайсыз – щесабсыз гадын вя ушаьы да юлдцрмцшдцляр (47, №100, 1992).

Шамахы щадисяляри иля баьлы «Азярбайъан» гязетиндя эедян бир йазыда гейд олунмушду ки, С.Лалайевин Шамахы мцсялманларына тутдуьу диван бизим бу мцщарибя дюврцндя цзляшдийимиз бцтцн дящшятляри эеридя гойур (116. №19, 1918).

Башга бир шащид ифадясиндя гейд олунур ки, Шамахынын 40 минлик ящалисинин мцяййян щиссяси вящшиъясиня юлдцрцлмцшдц; бцтцн биналар йандырылмышды. Бу фаъия 1918-ъи илин мартында ермяни – рус болшевик ордусунун габагъыл дястяляри тяряфиндян тюрядилмишдир. Онлар тцркийя ермяниляринин гисасыны алмаг ады алтында Азярбайъан тцрклярини мящв етмяк мягсядиндя идиляр.

Шамахыда эеъя гача билмяйянлярин щамысы юлдцрцлмцш, гачыб ъаныны гуртаранларын бюйцк бир щиссяси ися аълыгдан вя сойугдан юлмцшдцляр. Ня дцнйа мцщарибясиндя, ня дя ондан сонра, щеч бир ящали шамахылыларын башына эятирилян бу ъцр мцсибятляр эюрмямишдир. Бу фаъия юзлярини мцсялманларын досту кими эюстярян болшевиклярин байраьы алтында ермяниляр тяряфиндян тюрядилмишди (16. в.522).

М.Я.Рясулзадя гейд едирди ки, яски Ширваншащларын бу гядим пайтахты бир щямлядя атяшя верилиб мяшщур тарихи ъамейя варынъайа гядяр йахылды. Йалныз ермяни мящляси саламат бурахылды. Шамахынын дцчар олдуьу тяъавцзя Лянкяран, Сялйан, Губа, Няващи вя Кцрдямир кими гяза, шящяр вя гясябяляри дяхи мяруз галды. Бу тяъавцзляр яснасында йахылан ханиманларын, гыйылан ярз вя намусларын, кясилян гары гоъаларын, йяьмайа эедян мал вя мявашинин тясвири гейри-габили – тясяввцр бир фаъия тяшкил едир (68, 37).

Ермяниляр тяряфиндян юлдцрцлянляр ичярисиндя эюркямли адамлар вя иътимаи хадимляр дя олмушду. Мясялян, шящяр башчысы Теймур Худавердов, биринъи Дювлят Думасынын кечмиш цзвц Мяммяд Таьы Ялийев вя бир чох башгаларыны эюстярмяк олар. Шамахы шящяринин мцсялман ящалисиня дяймиш мадди зийанын юлчцсц, орта щесабла, бир милийард рублдан артыг тяшкил едирди (12. в. 5-8).

Ермяниляр 1918-ъи илин март – апрел айларында Шамахыйа щцъум заманы 58 кянддя тяхминян 7 мин няфяр юлдцрмцш, онлардан 1653 гадын вя 965 ушаг иди (12. в.4). Щятта, Ст.Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Совети ермянилярин Шамахыда тюрятдийи гырьынлары долайысы иля етираф етмишдиляр.

1918-ъи ил апрели 22-дя Бакы фящля, ясэяр вя матрос депутатлары Совети Иъраиййя Комитясинин иъласында Шамахы гязасында вязиййят щаггында гятнамя гябул олунмушду. Щямин гятнамядя Фювгяладя Истинтаг Комиссийасына (болшевиклярин комиссийасы нязярдя тутулур – мцял.) тяклиф олунур ки, баш вермиш щадисяляри йохласын вя мцгяссирляр ашкара чыхарылсын (109, №74, 1918).

Ялбяття, Советин ермяни рящбярляри юз-юзлярини ъязаландыра билмяздиляр. Бакы, Шамахы вя башга йерлярдя ермянилярин болшевик-совет байраьы алтында азярбай­ъан­лылара гаршы тюрятдикляри ганлы ъинайятляря эюря няинки ъязаландырылмадылар, яксиня онларын бу ямялляриня щагг газандырдылар.

Беляликля, Ст.Шаумйанын башчылыг етдийи болшевик – совет щюкумятинин хал­гы­мызын башына эятирдийи дящшятли фаъияляри йазмагла битмяз. Яслиндя Ст.Шаумйан эяляъякдя гурулаъаг ермяни дювляти цчцн яразиляри азярбайъанлылардан тямиз­лянмяси ишлярини щяйата кечирмяйя башламышды. Бу тямизлямя ямялиййатынын щям рящбярляри, щям дя иърачылары ермяниляр, мадди, сийаси вя щярби кюмякчиляри ися руслар идиляр. Онларын баш планы, Ермяни дювляти цчцн яразиляр щазырламаг вя сонра щямин бошалмыш йерляря ермяниляри кючцрмяк иди. Бунун цчцн онлар азярбайъанлылары кцтляви сурятдя гырмалы, юз доьма дядя-баба торпагларындан говмалы идиляр.

Цмумиййятля, 1917-1918-ъи ил щадисяляри эюстярди ки, ермяниляр юзляринин ясас мягсядиня чатмаг цчцн щяр щансы бир дцшмянля, еляъя дя идеоложи ялейщдарлары иля (болшевик, есер вя меншевиклярля) дя иттифага эирмяйя щазыр идиляр.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет