Вагиф абышов азярбайъанлыларын сойгырымы (1917-1918-ъи илляр) бакы нурлан 2007



бет5/7
Дата05.07.2016
өлшемі0.84 Mb.
#178928
1   2   3   4   5   6   7
2.2. Бакы Халг Комиссарлары Совети вя Сентрокаспи диктатурасы дюврцндя ермяни дашнак-рус болшевик гцввяляринин азярбайъанлылара гаршы сойгырымы сийасятинин давам етдирмяляри
Бакыда 1918-ъи ил март гырьынындан сонра Ст.Шаумйан Бакыда, демяк олар ки, сийаси вя щярби щакимиййятя там сащиб олмушду. Бундан сонра юз щакимиййятини даща да мющкямляндирмяк цчцн Ст.Шаумйан, онларын сийаси хяттиня гаршы аз – чох мцхалиф олан гцввяляря гаршы тязйиглярини эцъляндирмишди. Бакы Совети юзцнцн тякщакимиййятлийини йаратмаьа башламышды.

1918-ъи ил апрелин яввялиндя Бакы вя онун районларынын коменданты Б.Авакйан тяйин едилмишди (111, №36, 1918). 1918-ъи ил апрелин орталарында Бакы Совети Бакы шящяр ряислийи ляьв едилмишди (111, №36, 1918).

1918-ъи ил апрелин 20-дя Бакы шящяр Думасы болшевиклярин Ингилаби Мцдафия Комитясинин декрети иля бурахылмышды (57, 67). Щямин гятнамядя эюстярилирди ки, индики Шящяр Думасы тяркиби Бакы шящяри ящалисинин ирадяси вя мянафейиня уйьун олмадыьындан, шящяр юзцнцидаряси кими мцряккяб вя мясул бир ишин апарылмасында Думанын баъарыгсызлыг эюстярдийини нязяря алараг, Бакы шящяр думасы бурахылсын. Юзцнцидаря вязифяси фящля, ясэяр вя матрос депутатлары Советиня тапшырылсын. Имза: Мцдафия Комитясинин цзвляри Шаумйан, Корганов (17. в. 32).

Мартын 18-дя болшевик сосиал-демократлары вя онлара йахын олан башга сосиалист йерли груплар силащ эцъцня щакимиййяти юз ялляриня алмышдылар, бцтцн йерли щакимиййят органларыны, о ъцмлядян цмуми сясвермя гайдасына ясасян 1917-ъи ил октйабрын 29-да сечилмиш шящяр думасынын йени тяркибини ляьв етмишдиляр (158. №13-16, 1918).

Бурадан айдын олур ки, ермяни Шаумйан вя Коргановун мягсяди, щеч дя ишин ющдясиндян эялян билмяйян Думаны бурахмаг дейил, юзляринин тякщакимий­йятлийини йаратмаг олмушдур.

Бакыда ермяни дашнак-рус болшевик гцввяляринин юзбашыналыьы давам едирди. Болшевикляр ися бу юзбашыналыгларын гаршыны ъиддиййятилийи иля алмаг фикириндя дейилдиляр. Буна мисал олараг, 1918-ъи илин апрелиндя Ингилаби Мцдафия Комитясинин Ермяни Милли Шурасына эюндярдийи мяктундан да эюрмяк мцмкцндцр.

1918-ъи ил апрелин 18-дя Ингилаби Мцдафия Комитяси Ермяни Милли Шурасына эюндярдийи мяктубда бир щакимиййят кими варлыьына тяъили сон гоймаьы вя мцсадиря етмяк, верэи гоймаг, щябся алмаг, ахтарыш апармаг вя башга бу кими щюкумят вязифялярини йериня йетирмяйи гадаьан етмишди (111, №62, 1918). Лакин болшевиклярин бу тяляби йериня йетирилмямиш галмышды. Чцнки болшевик тяшкилатына рящбярлик едян Ст.Шаумйанла Ермяни Милли Шурасы вя «Дашнаксцтйун» партийасынын ясас мягсяд вя вязифяляри бир иди. Онларын бир дцшмяни вар иди, о да тцрк – азярбайъан. Онлар болшевик тяблиьатындан вя имканларындан чох мящарятля истифадя едирдиляр.

Бакыда ермяни – рус болшевик Совет щакимиййятинин мющкямляндирилмясиндя Ермяни Милли Шурасы мцщцм рол ойнайырды. Хцсусян, дашнак тяряфкешлийи Советин щакимиййяти ялиндя сахламаг цчцн щялледиъи шярт иди (75, 124). Чцнки, Бакы Советинин щярби гцввясинин ясас щиссясини йеня дя ермяниляр тяшкил едирди.

1918-ъи ил апрелин 26-да Ингилабы Мцдафия Комитяси (Ст.Шаумйан вя Г.Корганов) вя ермяни Милли Шурасы нцмайяндяляринин (А.Эцлхандйанс, Н.Тер-Газарйанс, С.Тер-Газаров, Тер-Оганйан) бирэя иъласында икинъи ермяни ещтийат пийада полкунун йенидян тяшкили щаггында гярар верилмишди (95, 257-258). Бу гярарын алтындан Ст.Шаумйан вя Корганов имза атмышдылар. Щямин полкун бир щиссяси Гырмызы Совет баталйонун, башга бир щиссяси ися Щамазаспын баталйонун тяркибиня дахил едилмишди.

Щамазаспын баталйону юз нювбясиндя, тамамиля Совет щакимиййятиня табе едилмишди. Онлар 16 вя 17-ъи баталийонлар ады алтында Гырмызы Ордунун тяркибиня дахил олмалы иди.

Дашнак щярби щиссяляринин Гырмызы Ордуйа бирляшмяси мцяййян гядяр формал характер дашыйырды, фактики олараг ися, онлар юз мцстягиллийини сахлайырдылар. Яслиндя, ермяни – дашнак щярби щиссяляринин ады дяйишдирилиб, Гырмызы Совет Ордусу адландырылмышды.

Гейд олунмалыдыр ки, бу дюврдя болшевикляр щяля еля бир эцъя малик дейилдир ки, ермяни щярби щиссяляринин мцгавимятини гыра билсин, яслиндя гырмаг фикириндя дя дейилдир (176. 59-60).

«Дашнаксцтйун» партийасынын йаратмаг истядийи Ермяни дювлятини, еля Бакы Халг Комиссарлары Советинин ермяни рящбярлийи дя истяйирди.

Болшевик Ст.Шаумйанын йахын силащдашы А.Габер-Корн етираф едирди ки, мцсаватчылардан «вящши дивизийа»ны тярксилащ етмяйи тяляб едилмиш вя онлар Советдян говулмушдулар, анъаг дашнакларын тярксилащ едилмясиня зяиф йанашылмышды. Онлары Советин тяркибиндя сахладылар. Шцбщясиз, бу щадисяляр ятрафа тясир етмишди, ян ясасы ися тцрк ящалиси ичярисиндя дярин тяяссцф щисси доьурмушду (129, 53).

Март дюйцшляриндя галиб чыхан ермяни – рус болшевикляринин йаратдыьы Бакы Халг Комиссарлары Советиндя ян мцщцм вязифяляр ермянилярин ялиндя ъямляшмишди. Бакы ХКС сядри вя хариъи ишляр комиссары Ст.Шаумйан, щярби комиссары Г.Кор­га­нов, Ядлиййя комиссары А.Каринйан, Рабитя комиссары С.Маркарйан, Фювгяладя Комиссийанын сядри И.Тер-Габриелйан иди. Бакыда мювъуд олан 10 мцхтялиф банкын миллиляшдирилмяси ишиня рящбярлик Езек Ерзункйана тапшырылмышды (175, 19).

1918-1920-ъи иллярдя Ермяни дювлятиндя мцщцм вязифя тутан А.Хатисов Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы ХКС-ны Ермянистан Совет щюкумяти кими гиймятляндирмишди (1, 75). Бу йени идаряетмя органы Москвадан алдыьы хцсуси тапшырыглары щяйата кечирирди.

1918-ъи ил апрелин 25-дя Бакы фящля, ясэяр вя матрос депутатлары Советинин гярарында дейилирди ки, Бакы Халг Комиссарлары Цмумрусийа Али Халг Комиссарлары Советинин цмуми декретлярини вя эюстяришлярини щяйата кечирмялидир (111, №79, 1918).

Ст.Шаумйанын тапшырыьы иля Бакы вя Шамахыда, Совет щакимиййяти гурмаг ады алтында, азярбайъанлылара гаршы кцтляви гырьынлар тюрядян ермяниляр, бунунла кифайятлянмямишдиляр.

Азярбайъанлыларын ганына суссамыш ермяни шовинист миллятчилярини тямсил едян силащлы гулдур дястяляри Бакы ХКС-нын сядри Ст.Шаумйан вя щярби комиссар Г.Коргановдан юз ганлы ъинайятлярини давам етдирмяк вя даща чох азярбайъанлыны гятля йетириб йени яразиляри бошалтмаг ямрини алмышдылар. Чцнки Ермяни дювляти йаратмаг хцлйасы ертник ъящятдян тямиз яразилярин йарадылмасыны тяляб едирди. Онлар бунун цчцн щяр шейя эетмяйя щазыр идиляр. Ст.Шаумйан 1918-ъи ил майын 24-дя РСФСР Халг Комиссарлары Советиня йазырды ки, тяъили Йелизаветпола гошун йеритмяк лазымдыр ки, орада, сонра ися башга йерлярдя ермяниляр цсйан етсинляр. Сонра гейд едир ки, бизя вахтында йардым эюндярился, (ейни заманда Бичерахов да кюмяк ется) Загафгазийа цчцн архайын ола билярсиниз (23, 410).

Совет Русийасы ися Бакы Советиня щяр ъцр щярби йардым етмякдя иди. Чцнки Бакы нефти Совет Русийасы цчцн щяйати бир мясяля иди. Бундан башга, болшевикляр Рус империйасынын яразисини дяйишмяк фикириндя дейилдиляр. Бу ишляри Ъянуби Гафгазда щяйата кечирмяк цчцн Совет Русийасынын ясас дайаьы Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы Совети вя онун ермянилярдян ибарят олан силащлы дястяляри иди.

Совет Русийасы Бакыйа щям шималдан – Щяштярхандан, щям дя шяргдян – Дашкянддян йардым эюстярмишди. Апрелин яввялляриндя Бакыйа Щяштярхандян чохлу мигдарда силащ эятирилмишди (21, 125).

В.И.Ленинин эюстяришиня ясасян Бакыйа 5 мин тцфянэ, 2 милйон патрон вя 35 пулемйот эюндярилмяси щаггында сярянъам верилмишди. Бакыйа Щярби-Дяниз коллеэийасынын фювгяладя комиссары В.Полухин башда олмагла Балтик донанмасынын бир груп щярби дянизчиси дя эюндярилмишди. Щямчинин Москвадан Бакыйа 4-ъц Москва сяййар ингилаби дястяси дя эялмишди (21, 125).

Мящз бу силащларын кюмяйи иля, ермяниляр Азярбайъанда Совет щакимиййяти гурмаг ады алтында, Бакы, Шамахы, сонра ися Губа, Лянкяран, Эюйчай, Салйан вя башга йерлярдя гырьынлар тюрятмишдиляр.

Губада Совет щакимиййятини гурмаг ады иля йерли Азярбайъан ящалисиня дящшятли зцлм вермишдиляр. Бу гырьынла баьлы дювлят архивиндя сахланылан Фювгяладя Истинтаг Комиссийасынын чохсайлы сянядляри галмагдадыр ки, онларын да бир щиссяси артыг чап олунмушдур (3, 53-81).

Бакы вя Бакы губернийасы болшевик диктатурасынын ялиня кечдикдян сонра Ст.Шаумйанын тапшырыьы иля Губайа Давид Эелованинин башчылыьы алтында 187 няфярлик силащлы ясэяр дястяси эюндярилмишди (12. в.5-8). Лакин бир нечя эцндян сонра ящали Эелованини говмушду (1. 73).

1918-ъи ил майын 1-дя Бакы ХКС Губайа азярбайъанлыларын гаты дцшмяни, дашнак Щамазаспы вя онун кюмякчиси Николайын команданлыьы алтында, тяркиби ермянилярдян ибарят, тяхминян ики мин няфярлик дястя эюндярмишди. Бу дястя азярбайъанлылара гаршы юзцнцн амансызлыьына эюря «Ъяза дястяси» адыны алмышды. Щамазасп губалылар гаршысындакы чыхышында «мян ермяни халгынын гящряманыйам вя онун марагларынын мцдафиячисийям. Мян бурайа ъяза дястяси иля эюндярилмишям ки, ики щяфтя бундан яввял бурада юлдцрцлмцш ермянилярин гисасыны алым. Мян Совет щакимиййятини гурмаг вя гайда – ганун йаратмаг цчцн дейил, юлдцрцлмцш ермянилярин щайыфыны сиздян алмаг цчцн эюндярилмишям. Мяня ямр олунуб ки, дяниз (Хязяр) сащилляриндян Шащ Даьа (Даьыстанда даь) гядяр бцтцн мцсялманлары мящв едим вя евляринизи ися йерля бир едим» демяси бир даща эюстярир ки, ермянилярин вя еляъя дя, Бакы ХКС рящбяри Шаумйанын ясас мягсяди, щеч дя йерлярдя Совет щакимиййятини гурмаг дейил, болшевик – совет байраьы алтында азярбайъанлылары даща чох гырмаг, онлары горхутмаг, эяляъяк ермяни дювляти цчцн эениш яразиляр ялдя етмяк олмушду (12. в. 5-8).

Давид Эелованин Фювгяладя Истинтаг Комиссийасына вердийи ифадясиня эюря Щамазаспин силащлы дястяси сийаси мягсяд цчцн дейил, садяъя мцсялман халгындан интигам алмаг мягсядиля «Дашнаксцтйун» партийасы тяряфиндян эюндярилмишди (83, 8).

Щамазаспын «Ъяза дястяси» Губа шящярини вя Губа гязасынын 122 кяндини дармадаьын етмишди. Губада ики миндян чох адамы – киши, гадын вя ушаьы гятля йетирмишдир вя щямин кяндлярин ящалисиня цмуми дяйяри 58.121.059 манатлыг (рубл) зийан вурулмушду (12. в. 5-8). Губа шящяр сакини Щаъы Исмайыл Оруъов ися юз изащатында йазырды ки, юлцляри дяфн едян молланын дедийиня эюря о, 2800 няфярин ъяназясинин торпаьа тапшырылдыьыны саймышдыр (12. в. 15).

Фювгяладя Истинтаг Комиссийасынын топладыьы материаллардан айдын олур ки, Щамазаспын силащлы дястяси тяряфиндян Губа шящяриндян дюрд милйон манатлыг (рублла) наьд пул, дюрд милйон йарым манатлыг гызыл, гызыл яшйалар вя гиймятли даш-гашлары, ики милйонлуг мцхтялиф ярзаг ещтийатлары гарят едилмиш вя оьурланмышды (12. в. 5-8).

Комиссийа цзвц А.Новатски шащид гисминдя диндирдийи, Губа шящяринин башчысы Ялиаббас бяй Ялибяйов юз ифадясиндя йазырды ки, ермяниляр эедяндян сонра мян нцмайяндя сифятиля болшевиклярин башчысы Шаумйан вя Чапаридзенин йанында олдум. Онлардан юйрянмяк истядим ки, щягигятян дя Совет Губайа ъяза дястяси эюндяриб, йа йох (12. в. 32).

Лакин, Шаумйан ики миндян чох инсанын ганыны тюкян, ямлакыны гарят едян, онларын евлярини йандыран ъинайяткар Щамазаспа вя онун силащлы дястясинин ямялляриня щагг газандырараг, мцсялманларын щаглы шикайятляриня бахмамышды. Чцнки щямин ъинайяткар дястяни Губайа эюндярян еля Шаумйанын юзц иди. Ашаьыда гейд олунан мялуматлар буну бир даща тясдиг етмиш олур.

1918-ъи ил майын 15-дя Хачмаздан Бакы ХКС-нын щярби комиссары Корганова Щамазаспын йахын силащдашы Серго Мартикйан (бу ганичян ермяни Бакыда ермяни дружиналарынын тяшкил едянлярдян бири олмуш, 1918-ъи илин март гырьынында азярбайъанлыларын гятля йетирилмясиндя фяал иштирак етмишди. Губа, Хачмаз вя Азярбайъанын башга шящярляриндя Совет щюкумятинин, яслиндя ермяни щюкумятинин гурулмасы заманы динъ азярбайъанлылары вящшиъясиня гятля йетирмишди – мцял.) йазырды: Бизим дястямиз Губаны тутмушдур. Дястянин бир щиссяси шящяри щяр тяряфдян мцщасиряйя алмышды. Совет щакимиййятини бярпа етмяк цчцн орайа комиссар эюндярмишик (23, 363).

Бурадан эюрцндцйц кими ермяни гулдур дястясинин башчысы Азярбайъан кяндляриндя динъ азярбайъанлылара гаршы щярби ямялиййатларын апарылмасындан рущ йцксяклийи иля ингилаби комитянин рящбяри, ермяни болшевик Корганова йазмыш, лакин орада хцсуси гяддарлыгла юлдцрцлмцш гоъа, гадын вя ушаглар щаггында, еляъядя йандырылмыш вя гарят олунмуш евлярдян бир ъцмля беля гейд етмямишди.

1918-ъи ил майын 1-дя Ст.Шаумйан, Ъапаридзе, Корганов, Каринйан, Фиолетов вя башгаларынын имзасы иля няшр олунан бяйаннамядя дейилирди ки, вятяндаш мцщарибяси инди дя давам едир. Гырмызы Гвардийадан вя Гырмызы Ордудан олан йолдашларымызын (онларын бу йолдашлары ичярисиндя бир няфяр дя олсун азярбайъанлы йох иди – мцял.) габагъыл дястяси Петровски, Шамахыда вурушурлар, Лянкяран, Дярбянд, Губа, Салйан вя башга йерлярдя Совет щакимиййяти йарадырлар (23, 371).

Бакы Советиндя рящбярлийи яля кечырян Ст.Шаумйан, С.Сащакйан, С.Лалайан, А.Ямирйан вя А.Микойанын билаваситя, эюстяриши иля ермяни командирляриндян Дрон (Драстамат Кананйан), Щамазасп вя Мурадйанын силащлы дястяляри 1918-ъи илин матр-апрел айларында Бакыда, сонра Шамахы, Губа, Аьсуда, Кцрдямир, Сялйан вя Лянкяранда кцтляви гырьынлар тюрятмиш, 100 миндян чох сойдашларымызы гятля йетирмиш, минлярля йерли мцсялмян ящалисини гачгын дцшмяйя мяъбур етмишдиляр.

Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы болшевикляри ермянилярин яли иля гятлиамлар тюрятдикдян сонра, 1918-ъи ил апрелин 14-дя Лянкяран, апрелин 20-дя Шамахы, апрелин 21-дя Салйан вя апрелин 23-дя Губада, адына Совет щакимиййяти демя­ляриня бахмайараг, яслиндя ермяни щюкумятини гурмушдулар (57, 75)

Болшевикляр юз щярби гцввяляринин сайыны артырмаг цчцн Бакыдакы ермяни фящляляриня вя вахтиля рус ордусунда хидмят етмиш ермяни ясэярляриня мцраъият емишди.

Щярби сащядя эюрцлян мцщцм тяшкилаты иш нятиъясиндя, 1918-ъи ил майын орталарында Бакыда 18 мин дюйцшъцдян ибарят 19 атыъы баталйону йарадылмышды. Бакы Совети гошунлары тяркибинин ясасыны Бакы фящляляри вя кющня ордудан тярхис едилмиш вя чохусу ермяни олан ясэярляр тяшкил етмишди (41, 405).

Беля чятин бир вахтда, халг йеэаня цмидини гардаш Тцркийяйя баьламышды. Азярбайъанын щяр йериндя халг тцрк гошунларынын эялишини эюзляйирдиляр.

Ъянуби Гафгазы мцстягил елян едян Сеймин ермяни вя эцръц фраксийасы бурайа Тцрк гошунларынын эялмясиня мане олмаьа чалышырды. Щятта, Сейм юз нцмайяндялярини Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриня эюндяряряк Тцрк гошун­ларынын эялмясинин ялейщиня тяблиьат апармышды. Лакин онларын тяблиьатларыны халг гябул етмямиш вя Сеймин эюндярдийи нцмайяндялярини беля, юлдцрмякля щядялямишдиляр.

1918-ъи илин май айынын яввялляриндя Сейм юз цзвляриндян Кардашйеви вя Дарбинйаны Загаталайа эюндяряряк халга Чхенэелинин йаратмыш олдуьу йени Сейм щюкумятини танымаьы вя Тцркийянин ялейщиня тяблиьат апармаг истяйирдиляр. Лакин халг онлары гябул етмямиш вя Янвяр Пашанын команданлыьы алтында тцрк гошунларынын эялишини эюзлядиклярини билдирмишдиляр (117, №70, 1918).

Дашнак щярби дястяляри Гафгаз ъябщясиндя тцрк ордуларынын зярбяляриндян йайынараг, Азярбайъанын Гарс, Зянэязур, Гарабаь, Нахчыван торпагларынын, щабеля, Ъянуби Гафгазын азярбайъанлылар йашайан яразилярини оддан вя гылыъдан кечирмишдиляр.

1918-ъи ил майын 1-дя Биринъи Гафгаз Корпус команданы Казым Гарабякирин Щаъывяли кяндиндя йерляшян гярарэащындан цчцнъц орду команданлыьына эюндярдийи рапортунда гейд олунмушду ки, Ярзурумдан Арпа Чайына доьру кечдийим мянтягялярдя бир нечя Рум кянди мцстясна олмагла, бцтцн кяндляри тамамиля бош эюрдцм. Ясасян Ислам кяндляри даьыдылмыш, гарят олунмуш, ящалиси гисмян вя йа тамамиля мящв едилмишди (86, 356-357).

Совет Русийасынын биринъи дцнйа мцщарибяси ъябщяляриндя щярби ямялий­йат­ларын дайандырылмасындан чох яввял, ермяни ясэярляри фярарилик едяряк ъябщялярдян юз кяндляриня гайыдмыш вя юзляри иля чохлу тцфянэ, пулемйот вя диэяр щярби сурсатлар да эятирмишдиляр (62, 270).

1918-ъи илдя ермяни силащлы гцввяляри тяряфиндян Бакы губернийасында 229 йашайыш мянтягяси (о ъцмлядян Шамахы гязасында 58, Губа гязасында 122), Эянъя губернийасында 272 йашайыш мянтягяси (Зянэязурда 115, Гарабаьда 157), Иряван губернийасында 211 (Иряван гязасында 32, Йени Бяйазиддя 7, Сцрмялидя 75, Ечмиядзиндя 84), Гарс вилайятиндя 82 йашайыш мянтягяси йерля – йекъан едилмиш, йцз минлярля ящали гырылмыш вя юз етник яразиляриндян гачгын дцшмцшдцляр (15, 158-159). Йалныз йухарыда гейд олунан губернийаларда даьыдылмыш йашайыш мянтягяляринин ъями 794-дцр.

Загафгазийа Сейминин февралын 22-дя кечирилян доггузунъу иъласында Улуханлы, Гямярли, Арбат вя башга азярбайъанлыларын йашадыьы кяндлярдя ермянилярин тюрятдикляри гырьын вя гарятляр щаггында эениш мцзакиряляр апармышды (128, 52-53).

Тцркийя торпагларында динъ тцрк ящалисиня гаршы гятлиаманлар тюрядян вя тюрятдикляри ямялляря эюря ъаваб вермяли олаъагларыны баша дцшян ермяни щярби щиссяляри тцрк гошунларынын эцълц щцъуму гаршысында дуруш эятиря билмяйяряк, башыпозуг щалында гачырдылар. Онлар ъинайят тюрятдикляриня эюря тцрклярин гисасындан горхараг Азярбайъанын Гярб торпагларына гачырдылар. Бу заман онлар азярбайъанлылара гаршы гырьынлар тюрятмяйя башламышдылар.

Андраникин гулдур дястяси Йени Бяйазид гязасынын Эюйъя нащиййясинин Чамырлы, Шоръа, Гайабашы, Сарыйагуб, Дашкянд, Тязягошабулаг, Гызылбулаг, Йухары Алчалы вя Кяркибаш кяндлярини виран гоймуш, ящалинин ямлакыны ялиндян алмыш, гырьынлардан саь галан ящали даьлара чякилмяйя мяъбур олмушдур (7, 96).

Фювгяладя Истинтаг Комиссийасынын цзвц Н.М.Михайлов 1918-ъи ил октйабрын 26-да (щямин илин сентйабрын 22-дян октйабрын 23-дяк олан мцддятдя) Эюйчай гязасында апарылан тящгигат ишляри щаггында вердийи мялуматда гейд етмишди ки, щямин мцддят ярзиндя 500 няфярдян чох шащид диндирилмиш, Кцрдямир дямир йолу ваьзалына вя полис сащясиня аид 7 кяндя (Кцрдямир, Гарабуъаг, Мустафалы, Хялилли, Гасым бяй, Яряб Мещдибяй, Дадалы) бахыш кечирилмишди (11. в.11-13).

1918-ъи илин ийулунда Бакы гяза кяндли депутатлары Совети Иъраиййя Коми­тясинин сон иъласында ъябщядяки гярарэащын тяшвигат дястясинин цзвц Аьайевин мялуматына эюря рус (молокан) вя ермяни сойьунчулары кяндлиляр арасында дцшян чахнашмадан истифадя едяряк, ялляриня дцшяни сойуб таламыш, чох заман динъ ящалини юлдцрмцш, гадынларын намусуна тяъавцз етмишляр. Бу кими щадисялярдян сонра ися, ящали ващимя ичиндя гадынлары, гоъалары, хястяляри вя ушаглары башлы-башына бурахыб кяндлярдян гачырдылар. Бир чох кяндляр тамам йандырылмышды. Кяндлярдя йолхуъу хястяликляр эениш йайылмышды (111, №131, 1918).

1918-ъи илин ийун айынын 5-дя дашнак партийасына мянсуб олан, юз вящшилийи вя амансызлыьы иля сечилян Андраникин гошун щиссяляри Нахчыван кяндляриня щцъум етмиш вя Азярбайъан тцркляриня гаршы вящшиликляр етмякля 10 минлярля динъ ящалини хцсуси амансызлыгла гятля йетиряряк, сойгырымы вя онларын ямлакыны гулдурлуг йолу иля талан етмякля аьыр ъинайятляр тюрятмишляр (116, №203, 1919).

Онлар, йол бойу Рящманкянд, Баьлы Щцсейн Сараълы, Щаъы Мухан, Аьзыбир, Айрывянэ, Башкянд, Алычалы, Каравансарай, Йаных, Мядиня, Сичанлы, Хартлуг Чамырлы, Ашаьы Алычалы, Тцскцлц, Саданахач, Бюйцк Мязря кяндляри вя бир сыра диэяр йашайыш мянтягялярини дя даьыдмышлар. Тцрк гошунларынын щцъуму гаршысында гачан ермяниляр Андраникин силащлы дястяляри тяряфиндян щямин кяндлярдя йерляшдирилмишди.

Баш верян щадисяляр ермянилярин сийаси щяйатында рящбяр мювге тутан «Дашнаксцтйун» партийасынын Ъянуби Гафгазда азярбайъанлылара гаршы йцрцтдцйц сийасятин мянтиги нятиъяси иди.

Ермяни гязети «Мшак» йазырды ки, индийядяк бизим иътимаи яхлаги йюнцмцмцз еля олмушду ки, щямишя мцсялман гоншуларымызла гапалы давранмышыг, айры йашамышыг, онларла хейирхащ достлуг мцнасибятляри йаратмаьа чалышмамышыг. Зийалыларымыз, хцсусян дя, милли сийасятимизин башында дуранлар дяридян-габыьдан чыхыблар ки, халгымызда, демократийамызда тцркляря, мцсялман миллятляриня гаршы дцшмянчилик мцнасибяти ашыласынлар, онлара гаршы мцртяъе сийасят йеритсинляр (116, №4, 1918).

Башга бир ермяни мянбясиндя ися гейд олунурду ки, дашнак ъинайяткарлары иллярля ермяни фящля вя кяндлилярини шовинизмля зящярляйяряк гоншу азярбайъанлы, тцрк, эцръц, рус вя башга халгларын цзяриня эюндярмишляр. Онлар инди дя юз фяалиййятлярини йени гящряманлыгларла давам етдирирляр (108, 223). Бу ъцмляляр ермяну дашнакларынын Азярбайъан халгына гаршы мякрли планыны ифша едян тутарлы фактларды.

1918-ъи ил ийулун 14-дя Андраник Ст.Шаумйана эюндярдийи телеграмында юзцнцн силащлы гулдур дястяси иля Совет Русийасынын Мяркязи щюкумятинин табе­лийиня кечдийини вя она табе олдуьуну билдирмишди. Юз нювбясиндя Ст.Шаумйан ийулун 17-дя Андраникя ъаваб телеграмы эюндярмиш. Бу телеграм 1918-ъи ил ийулун 20-дя «Бакинъки рабочи» гязетиндя чап олунмушду. Ст.Шаумйанын ъаваб телеграмында ися Андраник халг гящряманы адландырылыр вя онун бу гящряманлыьы щаггында Москвайа, мяркязи щюкумятя мялумат вердийини гейд етмишди (90, 58).

Он минлярля динъ азярбайъанлынын ганыны ахытмыш, евлярини йандырмыш, кяндляри виран гойан Андраник В.И.Ленинин йахын силащдашы Ст.Шаумйан тяряфиндян алгышланмыш, милли гящряман ады верилмишди.

Азярбайъанын айры – айры йерляриндян эялян мяктублардан айдын олур ки, Азярбайъан кяндлиляри Бакы Советини онларын гайьысына галан щюкумят олмадыьыны билирди. Щятта, щямин дюврцн мятбуатында чап олунан йазыларда да бу, юз яксини тапмышды. 1918-ъи ил ийунун 8-дя «Бакински рабочи» гясетиндя Бакы Советинин Азярбайъанын районларындакы иши щаггында щесабаты чап олунмушду. Орада йазылырды ки, кяндлиляр Бакы Советиндян чох хащиш етмишляр ки, сойьунчулугла мцбаризя апармаг цчцн вя болшевик щюкумятинин ермяни милли щюкумяти дейил, доьрудан да бейнялмилял щюкумят олдуьуну йягин етмяк цчцн орайа бейнялмилял гошун эюндярсин (109, №107, 1918).

Ялбяття, Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Совети вя онун йаратдыьы гошун щиссяляри щеч вахт бейнялмилялчи ола билмязди, чцнки Советдя мцщцм вязифя тутан Ст.Шаумйан, А.Микойан, Г.Корганов, А.Ямиров вя башгалары Азярбайъан тцркляриня гаршы дярин нифрятляри олмушду.

Ермяни силащлы дястяляри азярбайъанлылара гаршы юз ъинайяткар ямялляриндян ял чякмямишдиляр. Хцсусян, яксингилабчы Щамазаспын дашнак силащлы дястяляри даща чох ъинайят тюрятмишди. Дашнаклар Бинягяди, Щюкмяли, Гобу кяндляри вя Бакы гязасынын башга кяндляриндя юзбашыналыгларыны давам етдирмишляр (95, 295).

Ст.Шаумйан сийаси щакимиййятини горуйуб сахламаг вя ейни заманда, ермяниляря даща чох яразиляр бошалтмаг, йаранмыш Азярбайъан Ъцмщуриййятини девирмяк цчцн Москвадан щярби – техники вя мадды йардым эюстярилмясини хащиш етмишди. Бу хащишин нятиъяси олараг, РСФСР щюкумяти тяряфиндян 1918-ъи ил ийунун 23-дя Ст.Шаумйанын сярянъамына 4 зирещли автомобил, 13 тяййаря вя бир чох башга щярби лявазимат эюндярилмишди (23, 497).

Щямин дюврдя РСФСР Хариъи Ишляр цзря Халг Комиссарынын мцавини, миллиййятъя ермяни олан Л.М.Гарахан (Гараханйан) тяйин едилмяси дя ермяни­лярин силащландырылмасында хцсуси ролу олмушду (131, 43).

В.И.Ленинин эюстяриши иля ийулун орталарында Тсаритса ъябщясиндян Бакыйа Г.К.Петровун команданлыьы алтында, йахшы силащланмыш 800 няфярдян ибарят щярби щисся дя эюндярилмишди (95, 292).

Бакы Халг Комиссарлары Совети, еляъя дя «Дашнаксцтйун» тяшкилаты, Ермяни Милли Шурасы Бакынын азярбайъанлыларын ялиня кечмясин дейя вя Азярбайъан Ъцмщуриййятини мящв етмяк цчцн, щятта Инэилислярин ялалтысы, Совет Русийасына гаршы вурушан, кечмиш чар забити Бичераховун щярби дястясиндян дя истифадя етмяк гярарына эялмишдиляр.

1918-ъи ил майын 26-да Ъянуби Гафгаз Сейми бурахылды. Майын 27-дя ися Сеймин мцсялман нцмайяндяляри Азярбайъан Милли Шурасында бирляшдиляр, Шуранын сядри М.Я.Рясулзадя сечилмиш вя майын 28-дя йени милли дювлятин йарадылдыьы елан едилмишди. Бу вахта гядяр ъоьрафи мяфщум кими танынан Азяр­байъан сюзц инди дювлят адына чеврилмишди. Татар, Загафгазийа мцсялманлары вя Гафгаз тцркляри кими чаьырылан, 2 милйон ящали рясми шякилдя азярбайъанлы адландырылмышды (75, 130).

1918-ъи ил майын 28-дя Милли Шура 6 бянддян ибарят «Истиглал бяйаннамяси»ни гябул етмишди. Щямин Бяйаннамядя Азярбайъанын мцстягил Халг Ъцмщуриййяти формасында олмасы, бу дювлят бцтцн миллятлярля, о ъцмлядян гоншу дювлятлярля мещрибан шяраитдя йашайаъаьы, миллят, дин, дил, синифи фярг гоймадан Ъцмщуриййят вятяндашлары азад вя бярабяр шяраитиндя йашйаъаглары, Ъцмщуриййят дахилиндя йашайан бцтцн миллятлярин сярбяст инкишафына имкан йарадылаъаьы гейд олунмушду (14. в. 1-2).

Дцнйада илк мцсялман республикасы олан Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин ады гоншу Иран дювлятини чох горхуйа салмышды. Иран щюкумяти йени йаранмыш дювлятин адыны Азярбайъан адландырылмасындан ещтийатланмышды вя юз етиразыны билдирмишди. Буна эюря дя Азярбайъан щюкумяти чох вахт хариъя эюндярилян сянядлярдя «Гафгаз Азярбайъаны» адыны ишлятмяли олмушду (75, 130).

1918-ъи илин май айында Азярбайъан щюкумяти вя онун йаратмыш олдуьу Хариъи Ишляр Назирлийинин гаршысында дуран ян башлыъа вязифялярдян бири Азярбайъанын мцстягиллийини дцнйа дювлятляри тяряфиндян танынмасына наил олмаг вя йениъя юз мцстягилликлярини ялдя етмиш гоншу дювлятлярля гаршылыглы мцнасибятляри низамламагдан ибарят олмушдур. Щямин дюврдя Хариъи Ишляр Назирлийинин бцтцн фяалиййяти бу истигамятя йюнялмишдир.

1918-ъи ил майын 30-да Хариъи Ишляр Назирлийи Азярбайъан Демокratik Республикасынын йарадылмасы щаггында дцнйанын ясас дювлятлярини мялумат­лан­дырмышды (102, 30). Бу барядя Истанбула, Бухарестя, Вйана, Парися, Лондона, Ромайа, Вашигтона, Софийайа, Тещрана, Мадридя, Щаагайа, Москвайа, Стокщолма, Кийевя вя Токиойа радиотелеграмлар эюндярилмишди (102, 30).

Мялумдур ки, йени йарадылмыш Азярбайъан щюкумятинин йерляшдийи йер, сийаси шяраитя уйьун олараг, яввялъя Тифлис, сонра Эянъя шящяри олмушду. Азярбайъанын гялби, мяркязи Бакы рус вя ермяни ясэярляринин ишьалы алтында иди. Бакыны дцшмяндян тямизлямяк лазым иди (76, 110). Бу гцввяляр ися шящяри дюйцшсцз тяслим етмяк истямирдиляр.

Бакыны мцщцм стратежи ящямиййят кясб едян шящяр олдуьундан, ермяниляр бураны ялдян вермяк фикириндя дейилдиляр. Ейни заманда, Бакы Русийа цчцн дя ящямиййятли иди.

Цмумиййятля, Бакыны яля кечирмяк уьрунда дцнйа дювлятляри арасында ъидди мцбаризя эетмишди. Онлары марагландыран ясасян, Бакы нефти вя бу шящярин ялверишли ъоьрафи мювгедя йерляшмяси олмушду. Бу бахымдан, Истанбулдан Азярбайъан нцмайяндя щейятинин рящбяри М.Я.Рясулзадянин Ъцмщуриййятин Хариъи Ишляр Назири М.Щ.Щаъынскийя эюндярдийи телеграм мараглыдыр. 1918-ъи ил ийулун 19-да эюндярилмиш щямин телеграмда дейилирди: Алман сяфири иля яввялки эюрцшдян биз юйряндик ки, алманлар Бакы щаггында фикирляшир вя наращатдырлар. Сяфир сорушурду, яэяр болшевикляр Бакыны яля кечирсяляр, шящяри даьыдмайаъаглармы, нефт гуйуларыны мящв етмяйяъяклярми? О ишаря едирди ки, Бакы щярякаты-болшевиклярдян чох ермяни щярякатыды (10. в. 1-8).

Ермяниляр няйин бащасына олурса-олсун Бакыны ялдян вермямяк цчцн бцтцн силащлы дястялярини Эянъяйя доьру щцъума эюндярмишдиляр. Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи ермяни дашнак - рус болшевик сийаси иттифагынын щярби щиссяляри Эянъя шящярини яля кечирмяйя чалышмышды. Бунун цчцн шящяр цзяриня ермяни силащлы дястяляри эюндярилмишди.

Наьы Шейхзаманлы юз хатиряляриндя йазыр ки, биз Бакыда йерляшян рус вя ермяни гцввяляринин Эянъя цзяриня щцъума щазырлашдыгларыны дуймушдуг (76, 107).

Ермяни - рус болшевик щярби щиссяляри ися Эянъя истигамятиндя щцъумуну давам етдирмишдиляр. Азярбайъан-Тцрк ордусуна гаршы вурушан Бакы Совети гошунунун ясэяр вя командир щейятини, демяк олар ки, бюйцк бир щиссяси ермянилярдян ибарят олмушду. Бу фикири даща да мющкямляндирмяк цчцн, Бакы ХКС-нын щярби дяниз ишляри комиссарынын мцавини Б.П.Шеболдайевин РСФСР Халг щярби дяниз ишляри комиссарына эюндярдийи 23 ийун 1918-ъи ил тарихли мяктубуна нязяр йетиряк. Орада эюстярилмишди ки, бригадалар вя корпус штабы тяшкил едилиб гуртармышдыр. Корпус штабына корпус командири (кечмиш полковник) Казаров, штаб ряиси (баш штабын кечмиш полковники) Аветисов вя башгалары дахилдир; сийаси бахышлары етибариля бунларын чоху дашнакдыр (23, 503).

Башга бир мялуматда ися эюстярилмишди ки, Совет гошунлары тяркибиня ермяни милли гошун щиссяляринин щамысы дахил едилмишди. Дашнакларын эцълц тясири алтында олан бир гисм ясэярляр чох вахт фитнякарлыг мягсядиля Азярбайъан кяндлиляриня гаршы тяъавцзкарлыг етмишдиляр. Командир щейятинин чатышмамазлыьы цзцндян совет гошунларында кющня ордунун забитляриндян истифадя етмяк лазым эялмишди ки, бунларын да хейли щиссяси антисовет ящвали – рущиййядя идиляр. Йцксяк рцтбяли кечмиш забитлярдян бязиляри (Аветисов, Щамазасп вя башгалары) хяйаняткарлыг етмишдиляр (21, 154).

Бакы Советинин 15 ийун 1918-ъи ил тарихли фювгяладя иъласында дашнак Ощанъанйан вя онун партийа йолдашы Мартиросйан юз фраксийаларынын ъябщяйя мцтяшяккил дястя эюндярмяк щаггында гярарыны елан етмишди. Онлар галан ермяни фраксийаларыны ъябщяйя эетмяйя чаьырмышдылар (145, №5, 1997).

Гаты дашнак Мялик Йолчийан ачыгъа билдирмишди ки, онларын щядяфи совет щакимиййятини йаймаг вя суи-гясди мящв етмяк мягсядиля ян ъидди тядбирляр эюрмяк олмушду (145, №5, 1997).

Азярбайъанлылары хцсуси амансызлыгла гятля йетирилмясиндя шяхсян иштирак етмиш Щамазасп, Аветисов вя башга ъинайяткар ермянилар, инди дя Эянъя вя онун ятрафындакы Азярбайъан кяндляриндя гырьынлар тюрятмяк цчцн болшевик-совет байраьы алтында щцъума кечмишдиляр.

Андраникин ордусу ися Азярбайъанын гярб торпагларында вя Нахчыванын яйалятляриндя дящшятли гырьынлары давам етдирмяси барядя Эянъядя йерляшян Азярбайъан щюкумятиня хябярляр эялмишди.

Назирляр Шурасынын сядри Ф.Х.Хойскинин Истанбулда Азярбайъан нцмайяндя щейятинин сядри М.Я.Рясулзадяйя эюндярдийи мяктубундя билдирмишди ки, Йени Бяйазитдя бир нечя мцсялман кянди йеня дя даьыдылмышды. Онларын эенералы Андраник, юз ордусуну Зянэязур тяряфдян Йелизаветпол вя Иряван губернийалыларынын сярщядляриня чякяряк Эоруса йахынлашмышды (9. в. 37-38).

Андраникин силащлы дястяляри Нахчыванда Азярбайъан тцркляринин йашадыьы Шейхмащмуд, Дидивар, Уздиоба, Ъящри, Рза, Тумбул, Кошмябасар, Хошнешин, Гащаб, Сираб, Нящяъир, Ярязин, Ъамалдын, Гызылъа, Бянянийар, Солтах, Кырма вя онларъа диэяр кяндляри даьытмыш, 100-лярля динъ ящалини хцсуси амансызлыгла гятля йетирмякля, сойгырымы вя кцтляви юлцм ъинайятляри тюрятмиш, онларын ямлакларыны, мал – щейванларыны талан етмякля гулдурлуг ъинайятляри етмишляр (116. №37, 1918).

Лакин 1918-ъи илин йайында Шярур – Дяряляйяз вя Иряван – Ъулфа дямир йолуну Казым Гарабякирин команданлыьы алтында юз ялляриня кечирян тцрк гошунлары Нахчыван шящяриня йахынлашмасы вя Андраникин гулдур дястясини топ атяшиня тутмасы нятиъясиндя гырьын вя таланлара сон верилмишди (48. 39).

Тцрклярин эялишини ешидян Нахчыван гязасынын кяндлиляри юз кяндляринин мцдафиясиня галхмышдылар. Нещрям кяндиндя бцтцн гоншу кяндлярин зящмяткешляринин иштиракы иля халг гошуну дястяляри йарадылмышды. Силащланмыш халг 1918-ъи ил ийун айынын ахырларында Нещрям кяндинин йахынлыьында Андраникин гулдур дястяси иля гаршылашараг ону язмишди. Нятиъядя, Андраник Гарабаь даьларына доьру эери чякилмяйя мяъбур олмушду (48. 40).

Зянэязур яйалятиня гачмаьа мяъбур олан ермяниляр бурада динъ тцрк ящалисиня гаршы гырьынлары вя гарятляри давам етдирмишдиляр.

Фюзгяладя Истинтаг Комиссийасынын мярузясиндя Зянэязур гязасында 115 мцсялман кяндинин ермяниляр тяряфиндян даьыдылараг йер цзяриндян силиндийи гейд олунмушду. Ейни заманда, бурада 115 кянд цзря 3257 киши, 2276 гадын вя 2196 ушаг юлдцрцлмцш, 1060 киши, 794 гадын вя 485 ушаг йараланмасы эюстярилмишди (10. в.1).

1918-ъи илин ийун – август айларында Нахчыван бюлэясиндя, май – августда ися Зянэязурун Сисйан щиссясиндя Андраникин вя диэярляринин башчылыг етдикляри силащлы гцввяляр Азярбайъан торпагларыны яля кечирмяк вя щямин яразилярдя «етник тямизлямя» апармагла мяшьул олмушдулар (59, 56).

Сисйанда апарылан «етник тямизлямя» тядбирляри Гафан районунда да щяйата кечирилмишди. Бу районун ящалисинин бюйцк яксяриййятини азярбайъанлылар тяшкил едирдиляр (59, 56). Ермянилярин бу ъинайятляриня бир сыра гярб дювлятляри дя кюмяклик етмишди. Франсанын Ирявандакы нцмайяндяси Антанта блоку адындан билдирмишди ки, Антанта Нахчыван, Зянэязур вя Гарабаьда дашнакларын щярби ямялиййатларына щяр ъцр йардым эюстяряъякдир (48, 39).

Бир тяряфдян Андраникин гулдур ордусу Зянэязур, Гарабаь вя Нахчыванда Азярбайъан кяндлярини даьытмыш, ящалийя диван тутмуш, о бири тяряфдян, Шаумйанын рящбярлик етдийи Бакы Халг Комиссарлары Советинин ермяни гошун щиссяляри, башда Гырмызы ордунун гярарэащ ряиси Аветисов, Шамахы дястясинин команданы Казаров, совет баталйонунун дюйцшъц командири Ощанесов, Губа дястясинин ряиси Давидйантс, бригада командири Щамазасп олмагла, Эюйчай гязасындакы Гарамярйам кянди йахынлыьында, Шамахы алтындакы дюйцшлярдя, Губада, Мярязя алтында азярбайъанлылара гаршы гятлиаманлар тюрятмиш, евляри йан­дырмыш, динъ ящалини юз доьма йурд-йуваларындан говмушдулар (145, №5, 1997).

1918-ъи илин ийул айында ермяни силащлы дястяляри Эюйчай гязасынын Кцрдямир кяндиня басгын етмишляр. Архил сянядиндя эюстярилир: Болшевикляр кяндя дахил олмаьа башламышдылар. Ермяниляр габагда эетмиш вя кяндя биринъи сохул­муш­дулар. Онлар мцсялманлары - кишиляри, гадынлары вя ушаглары рящм етмядян гырмаьа башламышдылар (9. в. 1).

М.Я.Рясулзадя йазырды: Тящлцкя артыг Эянъяйя эялмишди. Бир тяряфдян, Эянъя тящти – тящдиддя икян, диэяр тяряфдян дя, Гарабаь ермяниляри Бакы болшевикляри иля бирляшмяк цзря бир план тяртиб едийорларды. Азярбайъанын атяш иля гылыъдан кечирилмяси планы!

Бюйля бир тящлцкя гаршысында милляти мцдафия едяъяк йалныз бир Эянъя галмышды. Эянъя, ющдясиня дцшян бу аьыр вязифяни тякбашына давам етдиряммязди (68, 37).

Йени гурулмуш, эянъ Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин башы цстцнц юлцм тящлцкяси алмышды. Щяр тяряфдян ермяни дашнак щярби щиссяляринин щцъумуна мяруз галан Ъцмщуриййятин йеэаня цмид йери Тцркийя олмушду. Якс-тягдирдя, ермяни-болшевик силащлы бирляшмяляри Азярбайъан Ъцмщуриййятини мящв едяр, Гафгазда йаранан Азярбайъан дювляти тарихин сящнясиндян силиня билярди. Ялбяття, ермянилярин ясас мягсядляриндя бири дя еля бу иди.

Гафгаза аид мясялялярин щяллиндя мцяййян мараьы олан Тцркийя мцхтялиф дювлятлярин дястяклядикляри ермянилярин Азярбайъан торпагларына тяъавцз етмясиня биэаня гала билмязди (59, 73).

Диэяр тяряфдян, Ъцмщуриййяти хариъи дцшмянлярдян мцдафия етмяк, азярбайъанлыларын ермяниляр тяряфиндян гырьынларына сон гоймаг вя ермяни – рус болшевик щярби бирляшмяляри тяряфиндян ишьал олунмуш торпаглары азад етмяк цчцн, Азярбайъан щюкумяти эцълц бир дювлятин щярби йардымына ещтийаъ олдуьуну йахшы баша дцшмцшдц.

«Ващид вя бюлцнмяз Русийа» йаратмаьа чалышан А.И.Деникинин аьгвардийа ордусу, еляъя дя юз гоншуларына ярази иддиалары иряли сцрян дашнак Ермянистаны Ъцмщуриййятин ярази бцтювлцйцня вя мцстягиллийиня реал тящлцкя йаратдыьындан, Азярбайъан халгынын милли марагларынын мцдафияси бахымындан да ъидди юлчц эютцрцлмясини тяляб етмишди (122, 27).

Беля бир чятин дюврдя Азярбайъана йардым едяъяк йеэаня дювлят Тцркийя дювляти олмушду. Бу дювлят, щям дя Азярбайъанын мцстягиллийини таныйан илк хариъи дювлят иди.

1918-ъи ил ийунун 4-дя Батумда Тцркийя вя Азярбайъан Ъцмщуриййяти арасында достлуг щаггында мцгавиля баьланмышды. Мцгавилянин Османлы империйасы тяряфиндян Ядлиййя Назири, Сенатын сядри Хялил бяй вя Османлы империйасынын Гафгаз ъябщясинин али баш команданы Фериг Вещиб Паша, Азярбайъан Ъцмщуриййяти тяряфиндян Хариъи Ишляр Назири Мяммяд Щясян Щаъински вя Милли Шуранын сядри Мяммяд Ямин Рясулзадя имзаламышды. Мцгавилянин 4-ъц маддясиндя эюстярилмишди ки, юлкядя тящлцкясизлик вя гайда – ганун тямин етмяк тялябаты йаранарса, Османлы Империйасы Азярбайъан Ъцмщуриййяти щюкумятиня силащлы гцввялярля кюмяк етмяйи юз ющдясиня эютцрцрдц (10. в. 1-3).

Азярбайъан Ъцмщуриййятинин сийаси вя щярби ъящятдян мющкямлянмясиндя 1918-ъи ил 4 ийун тарихли мцгавилянин ящямиййяти хцсусиля бюйцкдцр. Чцнки Азярбайъан дювляти вя халгы, Совет Русийасынын щярби вя мадди йардым етдийи ермянилярин йахшы силащланмыш щярбиси иля цз-цзя галмышды. Азярбайъан Ъцмщуриййятинин хащиши иля Эянъяйя, тяркибиндя 300 няфяр мцшавирин олдуьу тцрк щярби нцмайяндя щейяти эялмишди. Бу нцмайяндя щейятиня Нуру паша рящбярлик етмишди (102, 30).

Щяля 1918-ъи ил майын ахырында вя ийунун яввялиндя тцрк гошунлары Эянъяйя эялмяйя башламышды. Онларын бир щиссяси Гараклися, Дилиъан, Газах вя Аьстафа йолу иля Гарс вя Александрополдан эялмишди. Тцрк гошунларынын диэяр щиссяси Ирандан Гарабаь йолу иля щярякят етмишди. Майын 25-дя 40 топу олан 7 мин няфярлик бюйцк бир гошун щиссяси Нуру пашанын вя Назим бяйин башчылыьы иля Йевлаха эириб орадан Эянъяйя тяряф йола дцшмцшдц. Батум районундан Мцрсял пашанын команданлыьы иля эюндярилян 5-ъи Чанаггала дивизийасы да ийунун 5-дя Эянъяйя эялиб чатмышды (21, 152).

1918-ъи илин ийул айында Казым Гарабякир Пашанын гошунлары Нахчываны, Ъулфаны вя Ордубады тутараг, Андраникин ермяни силащлы дястясинин гырьынларына сон вермишди.

Эянъяйя доьру щцъум едян ермяни – рус болшевик щярби щиссяляри тцрк ордусунун эцълц щцъумлары гаршысында давам эятиря билмямишдиляр. Онлар чох вахт горхуларындан юз дюйцш сянэярлярини гойуб гачмышдылар. Буну о дюврдя Совет тарихчиляри дя етираф етмишдиляр.

Совет тарихчиси Т.Миралайев гейд етмишди ки, Совет гошунлары сыраларына сохулан, юзцнц гызыл гвардийачы вя гырмызы партизан адландыран дашнаклар вя меншевикляр орду ичярисиня позьунлуг салмышдылар. Айры-айры бюлмяляря сохулмуш дашнак забитляринин хяйаняткарлыьы нятиъясиндя ингилаби орду эери чякилмышди (58, 86-87).

Мцзяффяр тцрк ордусу иля бирликдя йени йарадылмыш Азярбайъан Ъцмщуриййят ордусу щиссяляринин якс щцъумлары ермяни гошунларынын ъябщя бюлэясиндян эери гачмаларына сябяб олмушду. Вязиййяти беля эюрян дашнак рящбярляри Тцрк гошунларынын Сялйанда йерляшян команданлыьы иля данышыглар апармаг фикириня дцшмцшдцляр. Бакы дашнакларынын башчылары Аветисов, Щамазасп, Эцлхянданйан, Казаров вя диэярляри Бакы Халг Комиссарлары Советиня щярби ямялиййатлары дайандырмаг вя лянэимядян Тцркийя команданлыьы иля сцлщ данышыгларына эирмяк тяляблярини иряли сцрмцшдцляр (145, №5, 1997).

Ислам ордусунун сцрятля Бакыйа йахынлашмасы Алман-Совет сювдяляшмясини сынаг гаршысында гоймушду. Августун 4-дя эенерал Рудендорф Янвяр Пашаны щядялямишди ки, ямялиййатлар дайандырылмаса, алман забитляри Османлы баш команданлыьындан эери чаьырылаъаглар. Бир гядяр сонра, алманлар бешинъи дивизийанын Бакыйа щцъумуну дайандырдыьыны вя оъманлылар ялавя кюмяк эюзлядикляриня эюря, дюйцшлярин ара вердийини ешидяндя, ращат няфяс алмышдылар.

Алман – Совет данышыглары давам етдириляряк, августун 27-дя Брест- Литовск мцгавилясиня ялавя мцгавиля имзаланмышды. Щямин мцгавилянин Гафгазла ялагядар ЫВ щиссясиндя ашаьыдакы шяртляр иряли сцрцлмцшдц:



  1. Русийа алманларын мцстягил Эцръцстаны танымасы иля разылашаъаглар;

  2. Алманийа Эцръцстан яразисиндян кянарда вя Тцркийянин Брест – Литовск мцгавиляси иля мцяййянляшдирилмиш сярщядляриндя цчцнъц бир дювлятя щярби йардым етмяйяъякди;

  3. Алманийа щяр щансы бир цчцнъц дювлятин Шамахы вя Бакы гязаларынын сярщядлярини кечяъяйи тягдирдя юлчц эютцряъякди;

  4. Русийа Алманийайа йа Бакыдан чыхарылан нефтин дюрддя бир щиссясини, йа да хцсуси айлыг фаиз эюндяряъякди.

Яэяр Совет – алман сазиши реал гцввя иля тязйиг эюстярмяк имканына малик олсайды, Азярбайъанын варлыьыны тящлцкя алтына ала билярди.

Истанбулда олан Рясулзадя сентйабрын 12-дя Мяркязи дювлятлярин сяфирликляриня меморандум вермишди вя Азярбайъанын тябии пайтахты, онун сийаси, мядяни вя игтисади мяркязи цзяриндя Русийанын суверенлийини таныйан алман щюкумятиня юз етиразыны билдирмишди (75, 132-133). Бунунла ялагядар олараг М.Я.Рясулзадя йазмышды: Бакысыз Азярбайъан – башсыз бядяндир (68, 43).

Ст.Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Совети юз щакимиййятини горуйуб сахламаг вя Бакыны тцркляря тяслим етмямяк цчцн щяр васитяйя ял атмышды. Онлар ермяни щярби щиссяляринин Азярбайъан – тцрк ордусунун щцъумлары гаршысында дуруш эятиря билмядиклярини эюрцб, бу дяфя Иранда инэилисляря юз ордусу иля хидмят едян Лазер Бичерахова кюмяк цчцн мцраъият етмишдиляр. Бичерахова инам бяслямяйян, лакин силащлы гцввяляря бярк ещтийаъы олан Бакы Халг Комиссарлары Совети узун тяряддцддян сонра, Бичераховун дястясиндян тцрклярля мцбаризя цчцн истифадя етмяк гярарына эялмишди (21, 157).

Л.Бичерахов казах щярби щиссясинин командири иди вя биринъи дцнйа мцщарибясинин эедишиндя, Иран яразисиндя фяалиййят эюстярян Русийа щярби щиссяляринин тяркибиндя Тцрк ордусуна гаршы вурушмушду. Русийада октйабр силащлы чеврилишиндян сонра инэилислярин хидмятиня кечмишди.

Инэилисляр Бакынын тцркляр тяряфиндян тутулмасына щеч ъцр разы ола билмяздиляр, бахмайараг ки, онларын болшевиклярдян хошлары эялмирди. Лакин тцркляря гаршы мцбаризядя инэилис команданлыьы Бакы Коммунасына кюмяк етмяк гярарына эялмишдир. 1918-ъи илин май-ийун айларында Тцрк-азярбайъан гошунларынын Бакы цзяриня щцъуму эенерал Денстервили даща да активляшдирмишди. О, 1918-ъи ил ийунун 1-дя юз гярарэащ – мянзилини Гязвиня кючцрмцшдц (151, 467).

Иранда йерляшян инэилис гошунларынын команданы Денстервил Бичераховун хидмятиня бир нечя зирещли щярби машын веряряк онун дястясини Бакы Советинин кюмяйиня эюндярмишди (124, 172-173).

1918-ъи ил ийунун 11-дя Бичераховун дястяси гырмызы ордунун тяркибиня дахил едилмиш, ийулун яввялиндя о, юз дястясини Ялят стансийасына чыхармышды. Еля щямин вахт о, артыг Бакыйа эялмишди (176, 69). Бурадан Бичераховун щярби щиссяси Бакы истигамятини горуйан Гырмызы Ордунун тяркибиня гатылмышды (151, 468).

Денстервилин етибар етдийи Бичераховун гошуну Гафгазда еля бир реал эцъя малик олмаса да, Бакы Коммунасынын гырмызы ордусуна кюмяк етмяли иди. Онун гцввяляри Ялят – Йевлах истигамятиндя тцрк ордусунун щцъумунун гаршысыны алмаг истяйян гырмызы ордуйа йардым етмяси нязярдя тутулмушду. Лакин щямишя олдуьу кими, бу дяфя дя ермяни – рус болшевик гырмызы ордусу тцрклярин эцълц щцъуму гаршысында дуруш эятиря билмяйяряк силащларыны атыб гачмышдылар. Бичераховун дястяси ъябщя бюлэясиня эяляндя артыг тцрк ордусу Кцрцн цстцндя олан кюрпцнц тутмушду.

Щямин дюврдя няшр олунан «Борба» гязети (рус длиндя) йазырды ки, ермяни­лярдян ибарят силащлы дястя, Бичераховун щярби щиссяляри иля бирэя, ъями 6000 мин няфярлик орду, пулемйот, топ вя 8 сирещли машынла Кцрдямир истигамятиндя щцъума кечмишдир. Бу орду Кцрдямири яля кечирмиш вя Йелизаветпол истигамятиндя хейли ирялиляйа билмишдир. Лакин сонрадан Бичерахов баша дцшмцшдц ки, онунла бирэя фяалиййятдя олан Гырмызы Ордунун бу ъцр тяркиби иля болшевик щцъуму лазыми нятиъя вермяйяъякдир. Она эюря дя Бичерахов ермяни-болшевик ордусунун сонракы щцъумларында иштирак етмякдян имтина етмишди (117, №134, 1918).

1918-ъи ил ийулун сонунда Бичерахов юз дястясини ъябщя бюлэясиндян чыхарараг Дярбянд вя Петровскийя тяряф апармышды. Бичераховдан нцмуня эютцрян, дашнак щярби щиссяляринин командирляри Аветисов, Щамазасп вя башгалары дюйцш бюлэялярини тярк етмишдиляр (151, 471).

Бакыдакы Совет щюкумяти ордуйа йени гцввяляри ъялб етрмяк ъящдляри дя щеч бир нятиъя вермямишди. Ордуда оланлара щяр ъцр эцзяшт едилдийиня бахмайараг, дюйцшмяк истяйян чох аз иди. Ящалинин зорла тцркляря гаршы дюйцшмяйя ъялб едилмяси ися ящали арасында болшевикляря олан нифряти бир даща артырмышды.

Ермяни – рус болшевик щюкумяти Бакынын бцтцн сянайе мцяссисялярини юз ялля­риня кечирмякля Азярбайъанын истещсалына да аьыр зярбя вурмушду. Совет ща­кимий­йяти юзцнцн 4 айлыг мювъудлуьу дюврцндя йалныз нефт сянайесинин милли­ляш­дирил­мясиндян башга, щеч бир сосиал - игтисади тядбирляр щяйата кечирмямишди (129, 54).

Бунун нятиъяси иди ки, болшевикляр милйон тонларла нефти Совет Русийасына эюндярмишди. Мясялян, 1918-ъи ил ийунун биринъи йарысында Бакыдан щяр эцн 1,4 милйон пуда йахын нефт мящсуллары эюндярилдийи щалда, ийулун яввялляриндя Бакыдан Совет Русийасына щяр эцн 2 милйон пуд нефт мящсуллары йола салынмышды. Бакы нефти Совет Русийасына башлыъа олараг Хязяр дянизи, сонра ися Волга чайы васитяси иля эюндярилмишди. Апрел айында Бакыдан 94 мин тон, май айында 182 мин тон, ийун айында 466 мин тон, ийул айында ися 492 мин тон нефт дашынмышды (21, 147).

Эюркямли сянайечилярдян олан Таьыйев вя Наьыйев щябс едилмиш, галанлары ися сцрэцн олунмушду. Силащ, чюряк вя диэяр ярзаг чатышмамазлыьы ясэярляр вя ящали арасында ъидди наразылыьа сябяб олмушду.

1918-ъи илин йайында Бакыда ярзаг вязиййяти писляшмякдя давам етмишди. Щакимиййят бошевиклярдя олмасына бахмайараг, йеня дя эцнащы меншевик, есер вя дашнакларда эюрмцшдцляр. Анъаг эцнащы башгасында ахтармаг болшевиклярин хасиййяти иди. Болшевикляр ярзаг комиссары сол есер Тсибулскини П.Чапаридзе иля явязлясялярдя, йеня дя шящярдя ярзаьын вязиййяти дцзялмямишди (21, 148-149).

Щадисяляр юзцнцн ян эярэин сявиййясиня чатдыгда, ермяни дюйцшчцляри мювъуд вязиййяти мцзакиря етмяк цчцн митинг кечирмяк гярарына эялмишдиляр. Митинг ийулун 21-дя Азадлыг мейданында чаьырылмышды. Митингдя бцтцн чыхыш едянляр Совет щакимиййятиня гаршы чыхмышдылар. Ст.Шаумйанын ямри иля митингчиляря гаршы силащ ишлядилмиш, нятиъядя, цч няфяр меншевик щялак олмушду. Башда Бичерахов олмагла казаклар, Каспи донанмасынын матрослары вя фящляляр ъябщячилярин тяряфиня кечмишдиляр. 22 ийул эеъяси бунларын нцмайяндяляри Баки меншевиклярин лидери Айолла иля эюрцшмяк цчцн йолландылар. Щямин мцшавирядя Садовски вя Багатуров да иштирак етмишди (117, №134, 1918).

Ермяни лидерляринин бир групу Бакыйа йахынлашмагда олан Тцрклярля данышыглар апармаг вя Бакыны динъ йолла тяслим етмяк фикриндя идиляр. Диэяр бир групу ися, инэилисляри Бакыйа дявят едяряк тцркляря гаршы ахыра кими мцгавимят эюстярмяк вя шящярдя юз щакимиййятлярини горуйуб сахламаг истяйирдиляр. Ермянилярин Бакыда няшр едилян «Вперйод» гязети (рус дилиндя) Тцркийя –Азярбайъан гошунлары иля мцбаризядя инэилис – ермяни иттифагынын йарадылмасы щаггында йазмышды (106, №8, 1918).

«Ислам Ордусу»нун ирялилямяйя башладыьы вахтда, зянэин Бакы нефтинин тцрклярин ялиня кечмясиндян ещтийатланан Инэилтярянин Ирандакы бирликляри Бакыны ишьал етмяк цчцн щярякятя кечмишдиляр (87, 482-483).

Беля бир шяраитдя Бакы Советинин 25 ийул 1918-ъи ил тарихли иъласында дашнакларын тямсилъиси Аракелйан инэилислярин Бакыйа дявят олунмасына щагг газандырыр, дашнакларын башга бир групундан олан Тер-Ощанесйан, Мялик-Йолчийантс ися болшевиклярля йахынлашмаг цчцн разылашдырма комиссийанын йарадылмасыны тяклиф етмишдиляр. Онларын фикинъя, щяр ики патрийа ъябщя иля баьлы ейни хятти мцдафия етмишди (106, №1 вя №5, 1918).

1918-ъи ил ийулун 25-дя Бакы Советинин фювгяладя иъласында Шаумйанын гятнамяси 236 сяс, сосиалист – ингилабчыларын (есер, меншевик вя дашнаклар-мцял.) гятнамяси 259 сяс алмышды (23, 571-573).

Меншевик, есер вя дашнакларын сатгынлыьы ъябщяни зяифлятмиш вя бу щадися Бакы Коммунасынын сцгутунда ящямиййятли рол ойнамышды (24, 31).

Башга бир мялуматда ися Бакы Коммунасынын сцгутуну беля характеризя едилмишди: Совет щакимиййятинин сцгутунун мцщцм сябябляриндян бири дя, о заман Бакы пролетариаты иля Азярбайъанын зящмяткеш кяндлиляри арасында мющкям иттифагын олмамасы иди (21, 165).

1917-1918-ъи иллярдя Азярбайъанда кяндлиляринин башына эятирилян мцсибятлярин нятиъяси олараг, кяндлиляр Бакы Советин щакимиййятини щеч вахт гялбян гябул етмямишди.

Азярбайъанлылара гаршы сойгырымы давам етдирян «ермяни дашнак рящбярляри болшевиклярдян дя истифадя етдикляри кими, инэилис ордусуну Бакыйа дявят етмякля, Бичерахов, Сентрокаспи гцввяляриндян тцрк вя мцсялманлара гаршы, нювбя иля, гырьында истифадя етмишдиляр (79, 111).

Бакы Совети сцгут етдикдян сонра 1918-ъи ил августун 1-дя Инэилис консулу Мак-Донелин иштиракы иля Бакыда есер-дашнак-меншевик иттифагынын «Сентрокаспи вя Советин Иъраиййя Комитясинин Мцвяггяти Ряйасят Щейяти Диктатурасы» адланан яксингилаби щакимиййяти йарадылмышды (34. 184). Диктатура щюкумяти ики органдан ибарят иди: «Мцвяггяти Иъраиййя Комитяси»нин Ряйасят Щейяти (сядри-А.Аракелйан) вя Хязяр щярби донанмасы Мяркязи Комитясинин беш няфярдян ибарят мцвяггяти диктатурасы (106, №6, 1918).

Диктатуранын тяркибиндя Сентрокаспидян 5 няфяр – Печенкин, Тйушков, Бушев, Лемлей вя Йермаков, «Дашнаксцтйун» партийасындан Аракелйан вя Мялик-Йолчйан, есерлярдян Умански вя Велунте, меншевиклярдян Айолла вя Садовски дахил идиляр (175, 52). Бу щюкумятин тяркибиндя, яввялкилярдя олдуьу кими, бир няфяр дя олсун азярбайъанлы йох иди. Беля бир факты гейд етмяк йериня дцшяр ки, сентйабрын яввялиндя Фящля, Гырмызы Орду вя Матрос депутатлары Советиня кечирилян сечкиляр заманы партийалардан иряли сцрцлян (азярбайъанлылары тямсил едян партийалар иштирак етмирдиляр) намизядлярин ичярисиндя бир няфярдя олсун азярбайъанлы йох иди. Йалныз болшевиклярин сийащысында Бакы районлары цзря Язизбяйовун ады вар иди (106, №29, 1918).

Дашнак, меншевик вя есерляр Бакы Халг Комиссарлары Советинин рящбярлярини щябс едилмясиндя актив иштирак етмишдиляр. «Сентрокаспи»нин ямри иля Шаумйан щябс едилмишди (129, 20).

Тясадцфи дейилдир ки, дашнаклар комиссарларын сахланылдыьы Байыл щябсханасыны мцщафизя етмишдиляр (53, №073, 2004). Диэяр тяряфдян, Сентрокаспи диктатурасынын органы олан «Бцллетен»дя (бу гязетин редаксийа щейятиня Гр.Айолла, Лев Умански, Авет. Оганъанов дахил иди) дя болшевикляр ъидди иттищам олунмушдулар. «Бцллетен»ин 5 сентйабрда чап олунан сайында эюстярилмишди ки, йалныз болшевикляр – коммунистляр тяряфиндян щакимиййятин зябт олунмасы дюврцндя Советин нцфузу щяр эцн ашаьы дцшмцшдц (106, №30, 1918).

Сентрокаспи диктатурасы юзцнцн мювъудлуьунун илк эцнляриндя бцтцн диггятини мцщарибяйя йюнялтмишди. Диктатура щакимиййятинин еля илк эцнцндя халга етдийи мцраъиятдя Бакынын ялдя сахланылмасынын ваъиблийи хцсуси олараг вурьуланмышды (106, №1, 1918).

Диктатуранын али баш команданы полковник Бичерахов тяйин олунмушду (106, №1, 1918).

Тезликля, Сентрокаспи щюкумяти Инэилислярдян щярби кюмяк истямиш вя бу хащиш йериня йетирилмишди. Ялбяття бу беля дя олмалы иды. Чцнки инэилислярин юзляри дя Бакыйа ъан атырдылар. Бакыны ишьал етмякля Британийа империализминин ян мцщцм мягсяди щяйата кечмиш олурду (160, 16-17). Бу мягсядин ян ваъиби вя ян биринъиси Бакы нефти иди.

1918-ъи ил августун 4-дя полковник Стоксон башда олмагла Британийа ордусунун бир групу Бакыйа эялмишди. О заман Бакыда инэилислярин бцтцн гцввяси тягрибян 1,5 мин ясэяр вя забит тяшкил етмишди (21, 167).

Августун 18-дя Бакыйа эялян Денстервил августун 19-да Ермяни Милли Шурасынын 10 няфяр цзви вя ейни заманда Сентрокаспи щюкумятинин щярби назири эенерал, ермяни Багратуни иля дя эюрцшцр.

Денстервилин юз хатиряляриндя Ст.Шаумйан щаггында дедикляри дя мараглыдыр. О йазмышды ки, йаддан чыхартмаг олмаз ки, Бакы болшевикляринин лидери Шаумйанын юзц ермяни иди, лакин о, бизим ялейщимизя ермяни кими дейил, болшевик кими чыхыш етмишди (124, 230). Бурадан эюрцндцйц кими Ст.Шаумйан ермяни олмагла Инэилис гошунларынын Бакыйа эялмясини вя тцрк гошунларынын щцъумунун гаршысынын алынмасыны истямишди. Бу истяйи, «Дашнаксцтйун», Ермяни Милли Шурасы, о ъцмлядян Бакы вя Бакы ятрафы гязаларда вящшиликляр тюрядян вя бу ъинайяткар ямялляриня эюря тцркляр гаршысында ъаваб вермяли олаъагларыны йахшы баша дцшян ермяни гулдур дястяляри арзуламышды.

Августун 1-дя тцрк ордусу Бакыйа доьру йени щцъум тяшкил етмишди. Сентрокаспи Диктатуранын силащлы дястяляринин мцдафия габлиййяти ашаьы олдуьундан тутдуглары мювгелярини горуйуб сахлайа билмямишдиляр.

Августун 5-дя тцрк щярби щиссяляри Гурд Гапысы тяряфдян шящяря дахил олмуш вя Бадамдар щцндцрлцйцнц яля кечирмишдиляр (168, 149).

Инэилислярин Бакыйа эялмяси дя ермяниляря кюмяк едя билмямишди. Бирляшмиш Азярбайъан – тцрк ордусу дцшмянля аьыр дюйцшляр апарараг, Бакыйа доьру ирялиляйя билмишдиляр.

Артыг инсан тялафатына йол вермямяк цчцн 1918-ъи ил августун 3-дя Османлы ордусунун Шярг ъябщясинин командири Мцрсял Паша дцшмян тяряфя мяктуб эюндяряряк, онларын тяслим олмасыны тяклиф етмишди. Ейни заманда дини бахышларындан асылы олмайараг бцтцн ящалинин тящлцкясизлийиня тяминат вермишди. Лакин бу щуманист тяклифдян Дашнаксцтйун партийасынын Мяркязи Комитяси, Бакы Ермяни Милли Шурасы, Сентрокаспи Диктатурасы вя онун Мцвяггяти Иъраиййя Комитяси имтина етмишди (106, №7, 1918).

Августун 16-да ися Азярбайъан Ъцмщуриййятинин Хариъи Ишляр Назири М.Щ.Щаъински Бакы ермяни Милли Шурасына мяктуб йазараг Бакы мясялясини сцлщ йолу иля щялл етмяйи тяклиф етмишди. Лакин ермяниляр бу мяктуба ъаваб вермямишдиляр. Бу дюврдя онларын ясас мягсяди Бакыны тящвил вермямяк, щакимиййятлярини горуйуб сахламаг вя азярбайъанлылара гаршы юз тяъавцзкар сийасятлярини давам етдирмяк олмушду. Ермяниляр эери чякиляркян, йалныз Бакыда дейил, еляъя дя, Азярбайъанын башга гязаларында да (Сентрокаспи диктатурасынын нязаряти олан йерлярдя-мцял.) гырьынлары давам етдирмишдиляр.

Диктатура дюврцндя ермянилярин Бакыда тюрятдикляри юзбашыналыглар щаггында архивлярдя тутарлы фактлар варды. Мясялян, Кешля кяндинин ящалиси 1918-ъи ил августун 27-дя айры – айры ермяни силащлы дястяляринин юзбашыналыьындан Мяркязи щюкумятя шикайятиндя эюстярилир ки, ермяни дястяляри силащ ахтармаг ады алтында азярбайъанлыларын йашадыьы евляря сохулараг онлара мяхсус гиймятли яшйалары гарят етмишдиляр (106, №26, 1918).

Сентйабрын 13-14-дя тцрк ордусу Бакы шящяриня щярби тязйигини давам етдирмишди. Сентрокаспи диктатурасынын органы олан «Бцллетен»ин 13 сентйабр тарихли 37-ъи сайында Диктатуранын Орду вя Донанма команданы Докучайевин мцраъияти дяръ олунмушду. Мцраъиятдя о, мцсялман ящалисини Бакы шящяринин мцдафиячиляриня гошулмаьа, йахуд щеч олмаса, ики дювлят арасында эедян мцщарибядя битяряф мювгедя дурмаьа чаьырырды (106, №37, 1918).

Лакин бцтцн бунларын щеч бир ящямиййяти йох иди. Чцнки Бакыда гурулан Сентрокаспи щюкумяти Азярбайъан халгына йад иди. Халг щеч вахт тцрк ясэярляриня силащ галдырмазды. Диэяр тяряфдян, Азярбайъан халгы щям болшевиклярин, щям дя Сентрокаспи диктатурасынын щакимийяти дюврцндя щагсызлыглар вя фаъияляр эюрмцшдц.

Тцрк-Ислам ордусунун щцъуму нятиъясиндя шящярин мцдафиясинин гейри-мцмкцн олдуьуну эюрян инэилис команданлыьы тялясик Бакыны тярк етмишдиляр. Сентйабрын 14-дя эенерал Денстервил юз ордусунун галыглары иля йенидян эямилярля Янзялийя гайытмышды. Онларын ардынъа эенерал Багратунинин команданлыьы алтында олан ермяни щярби щиссяляри Бакыдан гачараг Янзялийя эялмишдиляр (154, 24).

Ермяниляр Тцрк-азярбайъан ордусунун щцъуму гаршысындан гачаркян Бакынын Сабунчу, Забрат, Бузовна, Рамана кяндлярини гарят етмякдян вя щямин кяндлярин динъ сакинлярини юлдцрмякдян беля чякинмямишдиляр (9. в. 67).

1918-ъи ил сентйабрын 15-дя Тцрк-азярбайъан гошунлары шящяри тутмушдулар (175, 21). 1918-ъи ил сентйабрын 15-дя Османлы ордулары Азярбайъанын мювъуд ясэяри вя кюнцллц дястяляри иля бирликдя Бакыны ермяни вя рус ясэярляриндян азад етмишди. Бу щярби зяфяр нятиъясиндя Османлы дювляти азярбайъанлылары тамамиля мящв олмагдан гуртармышды (26, 239). Азярбайъан Республикасы Тцркийянин йахындан кюмяйи иля пайтахтыны ялдя етмиш олду (160, 31).

1918-ъи илин майында Ъянуби Гафгаз цч мцстягил республикайа – Азярбайъан, Эцръцстан вя Ермянистана айрылдыгдан сонра онлар арасында мцвяггяти характер дашыйан, ярази бюлэцсц апарылмасы ваъиб иди. Ъянуби Гафгазда йениъя йаранмыш цч мцстягил дювлят арасында зиддиййятляр ясасян, ярази мясяляси цстцндя олмушду.

Республикалар арасында ямлакларын бюлцшдцрцлмяси мясялясини, еля бир ъидди гаршыдурма олмадан, щяйата кечирмяк мцмкцн олмушду. Лакин тарихи шяраит бахымындан ярази мясялясинин щялли чох чятин вя долашыг иди. Хцсусян, Ермянистанын иддиа етдийи яразиляр чох долашыг вя зиддиййятли иди. Чцнки, ермяни щюкумятинин иддиа етдийи яразилярдя, демяк олар ки, мцсялманларын сых йашадыьы ярази иди вя бу торпаглар язялдан Азярбайъана мяхсус олмушду. Щятта, Ъянуби Гафгаз Сейми даьыландан сонра да юзцнцн мцстягиллийини елан етмиш ермянилярин ня яразиси, ня пайтахты вар иди (154, 94).

Азярбайъан Ъцмщуриййяти Ермянистан Республикасына Иряван шящярини эцзяштя эетмишди вя сонрадан бу шящяр ермянилярин пайтахты олду (154, 94). Бцтцн бунлара бахмайараг, ермяниляр йеня дя Азярбайъана гаршы ярази иддиасы галдырмыш вя азярбайъанлылары гырмаьа, юз доьма торпагларында говмаьа башламышды. Факт ися ондан ибарят иди ки, Дашнаксцтйун партийасынын щюкмранлыьы дюврцндя онун нязяриййячиляри Ермянистаны ермяниляшдирмяк фикириндя олмушдулар. Бу сюзлярин щягиги мянасы, бурада йашайан башга миллятлярин нцмайяндяляриня вя онларын ана дилиня мцщарибя елан етмяк демяк иди (96, 137).

Щямишя олдуьу кими 1918-ъи илдя дя ермяни дашнак щюкумятинин ярази иддиалары Загафгазийа халглары арасында ганлы вурушмалара, гырьынлара, гачгынлыьа эятириб чыхартмышды (27, 34).

Ермяниляр азярбайъанлыларын торпаглары щесабына юзляриня мяркязи Иряван олмагла, дювлят гурдугдан сонра Азярбайъан вя Эцръцстан дювлятляриня гаршы торпаг иддиаларындан ял чякмямишдиляр. Ермяни силащлы дястяляри Ермянистан дювлятинин щимайяси алтында олан тцрк кяндляриня басгынларыны давам етдирмиш­диляр. Онларын ясас мягсяди тцркляри гачмаьа мяъбур етмякля ермяни дювлятинин сярщядлярини эенишляндирмяк иди. Конфликтин сонунда 180 мин мцсялман, йахуд Иряван губернийасынын мцсялман ящалисинин цчдя ики щиссяси йа юлдцрцлмцш, йа да гачгын дцшмцшдц (142, 80).

Буна бянзяр щадисяляр, демяк олар ки, Азярбайъанын ясасян Гярб торпагларыны, еляъядя Гарабаьы, Нахчываны ящатя етмишди. Гарабаьын даьлыг щиссясиндя йашайан ермяниляр силащланыб Андраникин гцввяляри иля бирляшяряк, Гарабаьла Ермянистан арасындакы мцсялман кяндлярин ящалисинин силащ эцъцня говараг Гарабаьы Ермянистана бирляшдирмяк фикириндя идиляр.

Андраникин гулдур дястяляри Йени-Бяйазид гязасынын Эюйъя нащиййясинин Чамырлы, Шоръа, Гайабашы, Сарыйагуб, Дашкянд, Тязягошабулаг, Гызылбулаг, Йухары Алчалы вя Кяркибаш кяндлярини виран гоймуш, ящалинин ямлакыны ялиндян алмыш, гырьынлардан саь галан ящали даьлара чякилмяйя мяъбур олмушду. Бу кяндлярин нцмайяндяляри щюкумятин башчысы Фятяли хан Хойскийя мцраъият етмиш, Ермянистан щюкумятиндян Йени-Бяйазид гязасында мцсялманлара гаршы гырьынлара сон гойулмасына кюмяклик эюстярилмясини тяляб етмишдиляр. Бу сябябдян дя Азярбайъан щюкумяти Ермянистан щюкумятиня етиразыны билдирмиш, ящалинин манеясиз олараг юз йерляриня гайытмаг цчцн эюрдцйц тядбирляр щаггында ондан ъаваб истямишди (13. в.144). Ермянистан щюкумяти ися чох бу ъавабдан гачмышдыр.

Ялимярданбяй Топчубашов «Азярбайъанын тяшяккцлц» ясяриндя Андраникин Шуша, Ъавад, Ъябрайыл вя Зянэязур яразиляриндя азярбайъанлылары говуб онларын йериня Ирандан, ялялхцсус да, Тцркийядян эялмя ермяниляри кючцрмясиндян йазмыш вя гейд етмишди ки, онун фикири Гарабаьы Азярбайъандан айырыб Ермянистана бирляшдирмякди (78, 132).

Бу дюврдя дя ермянилярин ящалиси о гядяр азлыг тяшкил едирди ки, щятта юзляриня дювлят гурмаг цчцн дцнйанын башга йерляриндя йашайан ермяниляри «вятяня» дюнмялярини хащиш етмишдиляр. Буна мисал олараг, щяля 1917-ъи илин декабрында «Мшак» гязетиндя верилмиш бир йазыйа диггят едяк. Щямин йазыда эюстярилир ки, ермяни эялмяляри ящямиййятли рол ойнайа биляр. Онда Ермянистаны йаратмаг цчцн ермянилярин сайы артмыш оларды. Бу мягсядя чатмаг цчцн стастик бцро йарадылмасы тяклиф олунмушду (143, 73).

Ермяни щюкумяти ися азярбайъанлылара гаршы щярби тяъавцзц давам етдирмякдя иди. Ермяниляр Эянъя, Аьдам, Шуша, Тярятяр вя Азярбайъанын башга яразисиндя 10-15 няфярдян ибарят силащлы гачаг-гулдур дястяляри дцзялдяряк йолларда динъ азярбайъанлылара гаршы басгынлар едяряк, онларын ямлакларыны ялляриндян алмыш вя чох вахт да онлары амансызлыгла гятля йетирмишдиляр. Ермянилярин сентйабр-октйабр айларында азярбайъанлылара гаршы тюрятдикляри гятли-гарятляр щаггында Эянъя гяза ряисинин адына эюндярилян йазылы мялуматларда юз яксини эениш тапмышдыр (10. в. 39).

Андраникин силащлы дястяляри Эюйъяни даьытдыгдан сонра Нахчываны ишьал етмиш, орадан да Зянэязур гязасына дахил олмуш, Эюрус нащийясини вя Шуша йолуну яля кечирмишдиляр. Бунунла ялагядар Азярбайъан щюкумяти августун 15-дя Ермянистан щюкумятиня етираз нотасы эюндярмиш, ермяни силащлы гцввяляринин бу аддымыны тяъавцз кими гиймятляндирмиш, ермяни гошунларынын Азярбайъанын яразисиндян чыхарылмасына гаршы тядбир эюрцлмязся, щадисялярин сонракы инкишафы цчцн мясулиййятин Ермянистан щюкумятинин цзяриня дцшяъяйини кяскинликля билдирмишди (13. в.149).

Лакин Ермянистан щюкумяти щийля ишлядиб Андраникин силащлы гцввяляринин Ермянистан щюкумятиня табе олмадыьыны бящаня едяряк, августун 17-дя билдирмишди ки, эенерал Андраник вя онун дястяси бцтцнлцкля Ермянистан ордусунун тяркибиндян силинмишдир. Буна сябяб ися, Андраник вя онун дястясинин Ермянистан дашнак щюкумятини танымамаларыны бяйан етмяляри олмушду. Еля буна эюря дя Ермянистан щюкумяти Андраникин вя онун дястясинин ямялляриня ъавабдещ олмадыьыны билдирмишди (13. в.193).

1918-ъи илин нойабр айында Нахчыван яразисиндя Араз – Тцрк Республикасы йаранмышды. Республиканын яразиси Сярдарабад, Улуханлы, Ведибасар, Гямярли, Шярур, Нахчыван вя Ордубад гязаларындан ибарят иди. Пайтахт Нахчыван шящяри мцяййян едилмишди (31, №18, 1991). Онун йарадылмасы, бир тяряфдян ермянилярин иддиаларыны дяф етмяйя, диэяр тяряфдян, ися дийары Азярбайъанла бирляшдирмяйя щазырлыг эюрмяйя имкан верирди (47, №100, 1992). 1919-ъу илин март айына кими фяалиййят эюстярмиш щямин республика бюлэянин ермянилярин ялиня кечмясинин гар­шысыны алды, Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин бцтювлцйцнц тямин етди (63, 128).

Нахчыван юлкясинин щярби-мцдафия зяифлийини билян ермяни гошунлары ара-сыра бу яразийя басгынлар етсяляр дя, щяр дяфя бюйцк тялафатла эери чякилмишдиляр. 1918-ъи илин ахырларында Тцрк гошунлары Нахчывандан эетдикдян сонра ермяниляр Ордубад гязасынын Эянъя, Шярур-Дяряляйяз гязасынын Йайъы, Ямов, Иряван гязасынын Гарахан кяндляриня басгын едиб Ямов вя Гарахан азярбайъанлыларыны гылыъдан кечирмишдиляр. Бу дюврдя дашнаклар Зянэибасарда 48, Ведибасарда 118, Дяряляйяздя 74, Шярурда 7 кянди одлайыб виран гоймуш, онларын сакинлярини юлдцрмцш, саь галанларса дидярэин салынмышды (31, №18, 1991).

Азярбайъанын ъянубунда да ермяни силащлы дястяляри азьынлыг етмишдиляр. Инэилис щярбичиляринин щяртяряфяли кюмяк етдикляри «бешляр диктатурасы»нын аь ордусу щяля августун яввялляриндя Лянкяран гязасына, демяк олар ки, сащиб олмушдулар (33, 53).

Лянкяран гязасыда Илйашевичин 10 мин, полковник Макаровун (ермяни) 3 мин, полковник Аветисовун 2 мин няфярлик ордусу фяалиййят эюстярмишди. Бунларын планы эяляъякдя Бакыны тутмаг иди (58, 89). Ермяниляр Лянкяран гязасында да азярбайъанлылара гаршы юз ъинайяткар ямялляриндя ял чякмямишдиляр. Онлар бурада щяр ъцр юзбашыналыглара йол вермишдиляр. 1918-ъи ил нойабрын 1-дя мцсялман ъямиййятинин сялащиййятли нцмайяндяси Теймурбяй Байрамялибяйов Бакыда олан Тцрк ордусунун али баш команданы Нуру Пашанын гябулунда олмушду. О, Аветисовун гулдур дястясинин юзбашыналыьы щаггында она мялумат вермиш вя лянкяранлыларын бу аьыр вязиййятдян гуртармасыны ондан хащиш етмишди. Юз нювбясиндя Нуру Паша лянкяранлыларын сялащиййятли нцмайяндясиня билдирмишди ки, тцркляр сизя щяртяряфли кюмяклик эюстяъяк вя ады чякилян дястянин бцтцн юзбашы­налыьынын гаршысы алынаъагдыр. Сонда Нуру Паша билдирмишди ки, мцсялманлара чатдырын ки, онлар чох да эюзлямяйячякляр (160, 59).

Скотланд-Лидден йазырды ки, ермяниляр Зянэязурда юзляринин индики чыхышларында мцвяггяти олараг газандыглары уьурларына шцбщя етмямишляр. Онларын низами ордуларынын яксяриййяти яввялляр рус ордусунда хидмят етмишдиляр, Азярбайъан ордусу демяк олар, щамысы эянъ ясэярлярдян ибарят иди. Лакин бу мцвяффягиййят узун чякя билмязди: ермяниляр няинки щагсыздырлар, щям дя азлыг тяшкил етмишдиляр. Бир эцн эяляъяк ки, бцтцн мцсялманлар бирляшяряк бир няфяр кими онлары сыхышдыранлара гаршы галхдыьы заман ермяни халгыны щеч бир шей хилас едя билмяйяъякди (45. в. 9 -10).

1918-ъи ил сентйабрын 17-дя, башда Ф.Х.Хойски олмагла Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин щюкумяти Бакыйа кючдцкдян сонра торпагларымызын бир щиссясиндя ермянилярин юзбашыналыьына, динъ азярбайъанлылара гаршы сойгырымы сийасятинин гаршысы гисмян дя олса алынмышды.

Беляликля, ермянилярин азярбайъанлылара гаршы тюрярдикляри ганлы гырьынлар вя онларын щяр ъцр юзбашыналыглары тутарлы фактларла цзя чыхдыгъа, 1918-ъи илин бцтцн дюврц ярзиндя, Азярбайъан торпагларында ермянилярин апардыглары сойгырымы сийасятинин ясл мащиййяти архив сянядляри вя елми-тядгигат материаллардан истифадя етмякля айдынлашмыш олур.

Ст.Шаумйан вя А.Микойан Азярбайъанда Совет щакимиййяти «гурмаг» уьрунда мцбаризядя Андраникин, Совет Русийасынын дцшмяни елан олунан Бичераховун, щнчакист, дашнак Щамазаспын, Дронун, Нжденин фярари вя тюр-тюкцнтц дястяляриндян истифадя етмишляр (147, 104).

Совет щакимиййяти гурмаг ады алтында ермяниляр болшевик-совет щакимиййятинин щимайясиндян истифадя едяряк, эяляъякдя Ермяни дювляти йаратмаг цчцн азярбайъанлылара гаршы юз мякрли сийасятлярини давам етдирмишляр. Бу сийасятин нятиъясиндя, минлярля динъ азярбайъанлы гятля йетирилмиш, евляри гарят олунуб йандырылмыш, мядяниййят абидяляри вящшиъясиня даьыдылмыш вя юз ата-баба торпагларындан дидярэин салынмышлар. Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриндяки тарихи абидяляр мящв едилмишди. Бцтцн бу тюрядилян ъинайятляря эюря ермяниляр щеч бир мясулиййят дашымамыш вя яксиня, щямин дюврдя щакимиййятдя олан РСФСР ХКС вя Бакы Совети тяряфиндян мцдафия едилмишляр.

Ст.Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы ХКС йыхылдыгдан сонра да, юз ъинайяткар ямяллярини давам етдирян ермяниляр, йени йаранан «Сентрокаспи» диктатурасынын щимайясиндян истифадя етмишляр. Бунун тясдиги диссертасийанын айры-айры фясилляриндя дяфялярля, щям дя сянядляр ясасында юз щяллини тапыб.

Азярбайъан вя Тцркийя щюкумятляринин разылыьы иля мяркязи Иряван олан бир Ермянистан дювляти йарадылдыгдан сонра да, ермяниляр азярбайъанлылара гаршы сойгырымы сийасятини давам етдирмишди. Ермяни щюкумяти азярбайъанлылара гаршы кцтляви гырьынларыны давам етдирмясиндя ясас мягсяди, щямин яразилярдя тцрксцз Ермянистан йаратмаг, яэяр буна наил ола билмясяляр, щеч олмаса, щямин яразилярдя тцрклярин сайыны азалтмаг олмушду.

Азярбайъан Ъцмщуриййят щюкумятинин ъидди сийаси вя щярби тядбирляри нятиъясиндя ермяниляря бу мякрли планларыны тамамиля щяйата кечирмяйя имкан верилмямишди.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет