Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Баракнынъ узакъ, къаранлыкъ кошесинден кенъ мучели, къувурчыкъ сачлы, сагъ козюне къара мешин багълы киши пейда олды.

«Токъта, бу ким? Джаным, бу ким? Христ...»

— Христофор! — деп къычырдым мен,— къыйметли Христофор!

Киши токъталды, манъа бир козюнен элесленип бакъты, сонъра эллерини огге узатып, бойнума атылды. Биз къучакълаштыкъ.

Меним севгим... ильки севгим Христофор Дураниди иле багълы эди.
' Афу этинъиз, эфендим (франс.).
Институтнынъ биринджи курсыны битирген сонъ язлыкъ татиль вакътында догъмуш коюм Бадемликке кеткен эдим. Кельгенимнинъ ильки куню бабам мени Фикретнен курешмеге меджбур этти. О, белимден тутар-тутмаз мени ерге яндырды. Мен ачувландым. Фикретке дегиль, озюме. Турдым, Фикретнинъ белинден туттым, ич ыргъакъкъа алып, юкъары котердим, мына-мына ерге йыкъаджакъта, бабам токътатты. Мени Фикретке ачувланды беллеген... Эвеллерде япкъаны киби, бир элинен меним кольмегимнинъ якъасындан тутты, аякъларым ерден узюльгендже тёпеге котерди. Къарт ойле такъатлы эди, сонъра текрар ерге къойып, Фикретке таба уйтеп йиберди, девам этинъиз, деген манада. Кене Фикрет енъди, лякин айнеджиликнен енъди. Мен даа къушагъындан тутып етиштиралмадым, о алель-аджеле япалакъкъа алды, аякъларым ерден кесильгени киби, мени ерге ташлай къойды. Бу, такъат дегиль де, акъикъий куреш усулы эди.

Бабам кутюкнинъ устюнден турды, о, багъчада бизни курештирген вакъытта, даима бу кутюкнинъ устюнде отура тургъан, индемей эвге кирип кетти. Дюльгер меним келювим шерефине бир мешребе шарап ичти ве манъа бутюн кунь гурь къашлары астындан тюшюнджели козь этип юрди. Амма меним куреш усулларымны бегенди.

Куньлерден бир кунь, мен, базнам отип олса керек; «бабам, мени Тарас Бульба киби, юмрукъларыны сыкъып къаршылай» деп йибердим.

Бу бабамнынъ пек ошына кетти: «мен Тарас Бульбаны билем,— деди бабам,— онынънен Къызыл-Яр ярмалыгъында корюштим».

«Ярмалыкъта? — мен айретке кельдим. — Не вакъыт? Насыл этип?»

Язлыкъ татильнинъ сонъунда Ташкентке къайткъанда Кавказдан кечтим. Батумда емиден тюшкеним киби, демир ел вокзалына чаптым. Лякин халкъ... манъа бенъзеген студентлер гъает чокъ эди. Шу куню поездгъа билет аламадым.

«Аджаристан» мусафирханесинде ерлештим. Уйледен сонъ денъизге кеттим. Ялыда, меним янашамда, къум устюнде яш кишилер ве араларында бир къыз кунеш шавлелери астында ятмакъта эдилер. Бир талайдан сонъ къыз къалкъты, джазибели адымларле денъиэге догърулды... дюльбер ялдап кетти. Мен, дагълыкъ улькенинъ кишиси. Ялдавда пек уста дегиль эдим, амма къызнынъ бу дередже маир ялдагъаныны корьген сонъ, пахылладым, атылып турдым, денъизге чаптым. Къыз манъа бакъа берди, о себептен, мен де олдыкъча узакъ месафе алмагъа тырыштым. Ашыкъмай ялдадым. Ниетим — Инджи Къаягъа етип, онынъ устюнде бираз раатланмакъ, сонъра кери къайтып кельмек эди. Инджи Къаягъа барып еткеним ве устюне тырмаша башлагъаным киби, текмиль такъаттан тюштим. Ташнынъ устюне чыкъып, энъ олмагъанда, азачыкъ эсимни башыма топламакъ керек эдим, амма Инджи Къаянынъ янында, сув ичинде бир черик саат къармаланып турдым, ниает, кери къайткъанда къуветим текмиль мени терк этеяткъаныны сездим. Ялыгъа барып етеджегиме эминим, лякин пек къыйын оладжакъ. Акъылыма худжур фикирлер келе башладылар: балабан денъиз ичинде бир озюм къалдым, деп тюшюндим мен. Барып та сувукъ акъынтыгъа огърап, эллеримнинъ, яхут аякъларымнынъ дамарлары тутулса? Дельфинлернинъ кимерде инсангъа якъын келип, къанатларынен беденине илишип кечкен... бир илишкенде къабургъаларыны кесип ташлагъан адетлери ола тургъан.

Апансыздан янымда давушлар ишитильди. Бана ялыда яткъан кишилер... зий-чув олып, этрафымда ялдамакъта эдилер. Олардан бириси: «Тез-тез къайтмакъ керек,— деди дигерине,— ёкъса, хачапурининъ лезети къачар». Къыз, янашамдан кечер экен, башыны манъа чевирип:

— Сизни де давет этемиз! — деди ве ири, беяз тищлерини корьсетип кулюмсиреди, сонъра: — эгер разы олсанъыз... — деп иляве этти.

Ву теклифке йигитлер де къошулдылар. Бири урум тилинде риджа этти, дигери аджар тилинде, учюнджиси тюрк тилинде. Сонъундан анълагъаныма коре, бу учь тильнинъ учю де оларнынъ ана тиллери экен.

Ниает, эпимиз ялыгъа догърулдыкъ. Мен йигитлернинъ артына етмек ичюн сувны шапыртып-копюртип, огге ынтылгъанда, къызнынъ аджнз давушыны ишитип, аркъама чевирильдим.

— Мени ачыкъ денъизде къалдырып кетмек истейнъизми? — деди о манъа, азачыкъ кулюмсиреп,— не ашыкъасынъыз? Эп бир Христофорнынъ пешине еталмазсынъыз.

Бакътым, огде ири кевдели киши эллерининъ дюльбер арекетлеринен, ашыкъмай, ялдап кетмекте эди. Гузель ялдамакъ буюк унер экен. Тап сукъландым. Христофор...

Бир къач кунь кечкен сонъ Эльпиде:

— Христофор сизинъ ялдагъанынъызны корьгенде теляшкъа кельди,— деди манъа,— студент... Онъа ярдым этмек керек деди. Этрафынъызда айлана бергенининъ себеби шу эди. Сиз сезмединъиз.

Дженктен эвель Батумда булунгъан олсанъыз, анда шубесиз, Христофоргъа бенъзер яш кишилерни корьгендирсинъиз. Сиз гемиден тюшесинъиз... о сербест кишилер ялы боюндаки сокъакънынъ демир чардиварына таянып, денъиз далгъаларына козь этип туралар. Зан этсем, дюньяда оларны ерлеринден къыбырдата биледжек кучь тапылмаз. Амма, элинде че­моданы дюльбер къадын энъкъастан «ах» дедими, булар аман онынъ янына ювурып келе, элинден чемоданыны алып, мусафирханеге кетире, эгер ер ёкъ, денильсе, шорбаджынен лакъырды этип, ода тапып берелер. Кейфлерине уймагъан башкъа ёлджугъа бу хызметни учь къат зияде парагъа биле япмайлар.

Шеэр дживарыны доланмакъ истесенъиз, булардан эйи гид¹, алты-еди балл фуртуна вакътында елькенли къайыкънен денъизге чыкъмакъ арзунъыз олса, булардан уста капитан тапамазсынъыз.

Кимерде скеледе котек чыкъа. Узлаштырыджы яхут шаатчы хызметинде даима бу къувурчыкъ сачлы, буюк ирадели, кучьлю кишилерни коресинъиз. Оларнынъ арасында Эльпиденинъ агъасы, Христофор Дураниди олмамакъ мумкюн дегиль.

Бу сербест кишилер кимсенинъ джаныны агъыртмайлар, лякин бир киши озь тешеббюсинен котек чыкъардымы, буларнынъ джезасындан къуртуламай. Бир фукъаренинъ эшьясы хырсызланылса хырсызны деръал якъалап берелер. Энъ севген зенаатлары — денъизде богъулаяткъан адамны къуртармакъ. Джесюрлик ве алидженаплыкъ... иште, оларнынъ идеалы. Бельки, олар хызметтен къачыджы кишилер деп тюшюнирсинъиз? Ёкъ! Оларнынъ эписи хызметте. Лякин иштен бошадылармы, аман ялыгъа чапалар, чюнки мында даима адам чокъ ве шенълик... аятнынъ къайнакъ ери.

О сенелерде пек чокъ лиманларымызда даимий чалышыджы ишчилер аз эди. Юклю геми кельсе, хызмет чыкъса, артель ве бригадагъа адам къабул этиле тургъан. Ойле вакъытларда йигитлер де ишке кире, аркъаларындаки агъыр юклеринен къавшыракъ асма мердивенлер, тар тахта копюрлер бою гедже ве куньдюз чапкъалай, амма мал юклев, яхут бошатув биткен сонъ, курорт кишилери акъшамлары ялы бою сокъагъына акъаяткъанда, булар — бу йигитлер текрар поплавоклар огюнде тапылалар. Ишсизликке, джан сыкъынтысына бенъзеген бу аят, акъикъатта, ойле дегиль эди.

Мен шимди стиль къурбанларыны, эджнебий мемлекеттен не кельсе, эписине седжде этиджи базы йигитлерни корем. О сагълам кевдели, яныкъ черели, хызметсевер яшлар къайда... быджакъларыны юмарлап, сол омузлары узерине къоюп юрген, азыргъа дуаджы, бу нишаретли кишилер къайда?

Биз Дуранидининъ эвинде он бир шишени тюплеген ве хачапури еген сонъ, Христофор мени озюне къардаш деп бильгенини сёйледи ве эвлеринде бир афта мусафир олып къалмамны талап этти.

Мен мында омюримде ильки оларакъ аджаип куньлер корьдим. Саба эрте турып денъизге кетемиз, куннинъ сонъунда къайтып келе, эв алдындаки кучюк багъчада аш ашай, къаве яхут шарап иче, кейф чатамыз. Эльпиде иле экимиз бульварда кезинемиз. Онынъ тюркю сёйлеген адети бар эди. Индже, лякин хош сесинен аджаип урум тюркюлери сёйлей ве гитарада чала тургъан. Эльпиде юксекче бойлу, индже белли къыз... Онынъ къаверенки череси ве тыгъыз мучеси араретли, шенъ омюрнинъ тимсали эди.

Институткъа барсанъ, мени достларынъа айтып, йыллар бою кулип, мыскъыллап юрерсннъ...— дей эди Эльпиде,— мыекъылласанъ мыскъыллай бер! Не япмалы? Мен сени севем! Индже Къаянынъ устюне чыкъалмай тургъан вакъытынъда бегендим, бирден зеджангъа кельдим. Христофор исе ачувланды, мени ольдюреджек олды. Амма экинъиз таныщ олгъан сонъ, сени о да севди. Шимди Христофор санъа менден зияде ашыкъ. Мен энди сени Христофордан куньлейим. Ишитесинъми, Джевдет?

• 
  Ишитем, ишитем... меним севимли Эльпидем!
  

— Козьлеримнен ант этем! Бакъ козьлериме! Коресинъми? Эгер ялан сёйлесем, оларны оюп алсынлар! Башымны кесип, Кабулети ёлу устюндеки юксек шымшыр терегине сачларымдан асып къойсынлар. Ишитесинъми, Джевдет? Эгер омюримде, башкъасыны, сени севгеним къадар севген олсам... лякин ялварам, манъа ойле шубэли бакъма! Шимдичик озюмни денъизге атарым! Бакъ! Шимди... Джевдет!

Мен оны къучакълап, багъырыма басам, сачларыны сыйпайым. О суса. Не олгъаныны озюм де анъламайым. Кендимнинъ Эльпидеге садыкълыгъымны исбат этмек ичюн мен де козьлеримни оюп чыкъармагъа, башымны кестирмеге, озюмни сувгъа атмагъа азыр экенимни сёйлейим.

Кимерде Эльпиденинъ чересинде бирден шубэ ве кедер асыл ола, дюльбер козьлеринде ачув къыгъыл-чымлары балкъылдайлар.

— Менден эвель бир де бирисини севген эдинъми? Коюнъизде севгили къызынъ бармы? Догърусыны айт! — шай дегенде Эльпиде унгюр-унгюр агълап башлай. — Ярабби, мен некъадар бахытсызым!

Ялан айтмакъ мумкюнми? Бизим койде, акъикъатен, бир гузель къыз бар... Геджелери койнинъ дживарында чытырман дагъ этегинде шырылдап акъып тургъан «Теселлиден» сув алмагъа келип, менимнен корюшип кете тургъан. Татиль вакъытында койде экенде онынъ акъкъында чокъ тюшюндим, лякин къыз койде ёкъ. Хасталангъан, улькенинъ чёль къысымында яшагъан акърабаларына чыкъып кеткен.

Эльпиде бу худжур тарихны ишиткен сонъ, кене агълап йиберди ве бу гунаны манъа ич бир вакъыт афу этмейджегини сёйледи.

— Сен озюнъ ич кимсени севмединъми? — деп сорадым мен.

— Менми? — онынъ козьлери интикъам иле яндылар. Шимди богъазыма япышыр белледим, лякин ёкъ... элиндеки гитараны фырлатып йиберди, гитара къайыкънынъ астындаки сылакъ тахтагъа урып, девамлы-асретли сагъыр давуш чыкъараракъ, сусып къалды. Мен оны элиме алдым. — Дмитрий иле эки дефа дансигге бардым, оны севги исап этесинъми? Токъта сен... Сен мени...— онынъ козьлеринде кене яшлар асыл олдылар. Хайли вакъыт кечкен сонъ, Эль­пиде мени севгени ичюн текрар емин этти.

Бу къызнынъ табиатында анълашылмаз, тааджипли шейлер чокъ эди; севинчтен — кедерге ойле тез ве умютсизден кече эди ки, мен кимерде шашмалай эдим. Амма муаббетлешмекнинъ чаресини де тез тапа эди.

Эй-ва! Дюньяда эр шей кечип кеткени киби, бу бир афтада кельди-кечти. Христофорнынъ ве Эльпи­денинъ достлары мени озгъарып вокзалгъа кельдилер. Поезд кочкенде Эльпиде агълады, мен озюм де агълайяздым.

Институткъа кельген сонъ, мектюплешюв башлады. Ильки вакъытларда Эльпидеден куньде эки мектюп келе тургъан, сонъундан бу сытмалы арарет сакинледи. Ильки айларда ялынъыз эбедий севгиден баас эткен мектюплеринде эв-турмуш хаберлери пейда олдылар: къарт Дураниди чылдыргъангъа бенъзей, кечкен сене вефат эткен аякъкъапчы Манусидининъ къарысы Василагъа эвленмек истей. Васила — нишаретли къадын, козьлери даима чылпыкълы, даима агълап тургъан киби.

Сонъра Христофор чай фабрикасында склад мудири хызметине киргени хусусында хабер кельди. Бир къач ай даа кечкен сонъ исе Христофорнынъ башына буюк беля кельгенини язгъан эди. Христофор, къурулаяткъан павильоннынъ сачагъы тюбюнден кетеята экен, таван макъасы устюнде буюк, къара пардош корьген, ерден тахта парчасы алып, оны къувып тюшюрмек истеген, пардош абдырап, бирден токъталгъан, айланып артына къайтмакъ истегенде, баджагъы агъач устюндеки козевге илишкен, козев тайып, ашагъы, Христофорнынъ бетине тюшкен. Христофор вайылдап, элинен козюне япышкъан ве шу арада башы айланып ерге йыкъылгъан. Эльпиденинъ табириндже Христофорнынъ эки къопкъа къаны акъкъан. Оны линейкагъа къойып, хастаханеге кетиргенлер. Вир бучукъ айдан сонъ эвге къайтып баргъан. Сагъ козю екъ экен.

Эльпиде дигер мектюбинде эвельки Христофорнынъ артыкъ ёкъ экенини, онынъ вефат эткенини... хастаханеден тамамынен башкъа адам къайтып кельгенини язгъан эди. Христофор эвден чыкъмай, пляжгъа бармай, эски достларынен корюшювден къачына, пек тюшкюн олып къалды, деп шикяетленген эди.

Эппи вакъыт кечкен сонъ мен къарт Дуранидининъ эвленгени, Христофорнынъ исе эвде къалмакъ истемегени хаберини ишиттим. Эльпиденинъ озюнинъ де эвден къачмакъ ниети барлыгъыны анъладым, чюнки джады Васила, Эльпнденинъ ве Христофорнынъ устюне къычыра бермектен башкъа шей бильмей экен.

Эльпиде эвни быракъып кетмек истей... Тааджипли шей. Оны мында чагъырмакъ керекимми? Лякин къайда? Насыл эвге? Студент ятакъханесинеми? Эльпидеге эписини анълатып яздым. Чокъкъа бармай, джевап кельди: не къадар чекишсе-чекишсин, лякин меним раат окъумам ичюн Батумда эр шейге къатланаджакъ, бутюн омюринде юреги тек манъа садыкъ къаладжакъ. Меним мектюбим, меним шубэленювим онъа тесир эткенге бенъзей.

Ондан сонъ мен арбий мектепке кеттим. Эльпиде эвеля Тамбовгъа, сонъра Старый Костантиновкъа къызыл казаклар полкына сыкъ-сыкъ мектюп язып турды. Амма бир къач сенелер кечкен сонъ, бу мектюплер сийреклешти, сонъра текмиль кесильдилер. Сонъки сене ичинде Эльпиде меним ич бир мектюбиме джевап бермеди.

Шимди Чар-Чакъта, экинджи баракта меним огюмде Христофор Дураниди турмакъта. Эски Христофор ольгени ёкъ... Эльпиде янълышкъан. О, эвелькиси киби, кениш кевдели, къувурчыкъ сачлы, бакъыр черели киши. Христофор мени деръал таныды. Ве пек севинди.

— Коресинъми, Николай? Бу — Джевдет! Озюмизнинъки! Батумлы!

Сарышын киши меним яныма кельди, гъалиба, къучакъламакъ истеди, лякин бирден тентиреди, йыкъылаязды. Элинден тутып токътаттым.

— Озюмизнинъки экени корюлип тура! — деди о, ве Христофоргъа элесленип бакъты,— къана, тез ол! Мусафирни сыйламакъ керек.

Эки киши диваргъа таялы эски столны ортагъа чекти. Мен, бир аягъы сыныкъ курсюни алып, отурдым. Артыкъ яхшы ерлешкениме эмин олгъан сонъ, этрафыма козь ташладым.

Таван астыны орюмчек ювалары орьткен, чёкюрли диварларны ве пенджерелерни тоз баскъан. Цемент пол якъында сипирильмеген.

Акъылыма бизим къазарма тюшти. Анда койкалар мыдакинден къач кере чокъ, полы да мындаки киби, цемент, лякин темизлик джиэтинден бунынънен къияс этмек мумкюнми? Теренден кокюс кечирдим.

• 
  Бойле яшайсынъызмы? — дедим Христофоргъа.
  

• 
  Бегенмединъми?— деп сорады сарышын киши.
  

Кишини баштан-аякъ козьден кечирдим. Батум­лы... матрос олмалы. Бойле мазаллы, кучьлю, яныкъ череде киши ялынъыз матрос ола биле. Эджнебий сёзчиклер де бундан келип чыкъсалар керек. Керчек, бойле азаматлы кевдеге тёгерек юз ве мавы козьлер ич келишмейлер. Лякин...

• 
  Айта бер! — деди киши манъа, Христофоргъа чевирилип — ферм ля порт!² — деп ташлады.
  

— Не ичюн индемейсинъ? Ёкъса аппартаментимизни бегенмединъми?

Манъа окътала бергенине пыртлазлана башладым.

— Бегениледжек шей корьмейим! — дедим мен. —

Риджа этем, буюрынъыз! (франс.).

Къапуны къапат (франс.).

— Ха-ха-ха-ха! Тореадорлар..? Зевкълы! Чокъ зевкълы!

Христофор меним огюме, къайнагъан сув толу тенеке мешребе кетирип къойды.

— Газета олса тёшер эдик... къайдан аласынъ? — деди о, озь-озюни акълагъан олып,— махорка ичип битирдилер... шакъаляар!

— Дёрт куверт ичюн...— деди сарышын киши,— дедилер ве джентльменлер, риджа этем, столгъа буюрынъыз! — шай деген сонъ, оюнджылардан бирине чевирилип,— тут столнынъ уджундан, койкагъа якъын чекейик! — деди о,— кимге айтам!

Лякин оюнджы озюни сыкъмады. Баягъы вакъыт къыбырдамай отурды, сонъ аякъкъа турды, энтир-тентир оджакънынъ янына барды, арыкъ эллерини тар, оюкъ кокюси узерине хачлады.

— Эмир этмеге билесинъ. Гузель... я не ашайджакъмыз?— деди онъа, ачувланып.

— Етер! — деди Христофор,— фельсефенинъ, кереклиги ёкъ!

— Ездир башымдан! — арыкъ киши къою, мот сезлернен сёгюнди.

— Буны коресинъми, Архипка! — сарышын киши юмругъыны косьтерди.

— Давушынъны юксельте берме! — деди Архип­ка,— анъладынъмы? Мен отю патлагъанлардан дегилим.

Сарышын киши еринден турды, сол аягъыны столгъа басты, Архипканынъ устюне сычрайджакъ эди, Христофор элинден чекип токътатты.

Мен корьдим, иш къалабалыкълашаджакъкъа бенъзей. Бунынъ исе ич кереклиги ёкъ. Чемоданымны ачтым; ичинден бир къуту чай, ыскъа тутылгъан эки балыкъ, къач кесек шекер, бир къуту консерва, бир кесек полтава колбасасы чыкъарып, стол устюне къойдым. Кишилернинъ къашлары манълайларынынъ тепесине котерилип кеттилер.

— Буюрынъыз! — дедим мен.

Христофор койканынъ устюне отурды.

— Кель, Рашид!

Сачлары макъаснен кертикленип къыркъылгъан узун йигит келип онынъ янына отурды. Элиндеки къалын питеден буюкче кесек къопарып, огюне къойды. Сонъра о, кесекни ортадан больди, сонъ оларны да ортадан больди, болюнгенлерни бир даа экиге больген сонъ бир кесечигини алып, чайгъа батырды, агъызына къапты. Бизим койде отьмекни бойле этип, юз отуз яшындаки къартлар ашай, отьмек юфагъы ерге тюшсе, бутюн кунь азап чеке тургъанлар. Ким бильсин, бельки Рашид да койде догъгъандыр?! Бана Николайнен иддалашкъан йигит меним къаршымда отурды:

бою пек юксек дегиль, омузлары къысыкъ, боюны инджечик, юзю тар ве этсиз... Асабий ве зыпкъын кишиге бенъзей. О чызмасынынъ къонучындан фин пычагъыны чыкъарды, колбаса ве балыкъны чар-чабик кесеклеп къойды. Христофор отьмек кесмек ичюн пычакъны истеди, Архипка бермеди, тез-тез къонучнынъ астына къадар тыкъып йиберди.

— Ата, сен чаялана берме! — деди о Христофоргъа ве эчки давушынен кульди.

Эгер Христофор бу арада бир сёз, ялынъыз бир сёз айткъан олса, котек башлайджакъ эди, лякин стол устюнде колбаса, балыкъ тура. Мумкюн дегиль.

Ким не тапса, устюне отурды, ашамагъа тутундыкъ. Бу арада тавандаки лампочка лип-лип этип, сёнюп кетти. Бир талайдан сонъ, кене янды, лякин къызарып, кусюп, улькюн чырайнен янды. Бир-биримизнинъ юзлеримиз зорнен корюнмекте эди. Баракнынъ ичи уфакъланып кеткен киби олды.

— Кене кабель тешильди...— деди Христофор кедерли алда.

— Кабель? Ничюн кабель? Станциянынъ кучю етмей де.

— Неси етмей? — Николай саргъуш давушнен сорады. — Кучю етмей дейсинъми? Турсунов кетти. Енъи донатма кетиреджек. Турсунов ким? Билесинъми, ахмакъ!

— Турсунов бош къайтмаз,— деди Христофор. — Ойле адети ёкъ. — Шай деген сонъ, козюне стол устюндеки бош шише чалынды, теренден кокюс кечирди: «языкълар олсун!»

Зияфет битеяткъанда ичери, къарардан зияде юксек бойлу адам кирди. Устюнде эски шинель, башында мешин кепка.

— Иште, комендант! — деди Архипка, ырджайып. — Такълетини косьтермегени чокътан эди. Не кельдинъ, Петя эмдже?

Архипканынъ адамларгъа илише берген адети олса керек. Комендант онынъ сёзлерине къулакъ асмай, столгъа якъын кельди ве балыкъ парчаларына даргъын-даргъын бакъты.

— Отурынъыз, Петя эмдже! — деди Христофор. — Балыкънынъ лезетини бакъынъыз! Башкъа шей къалмады. Эписини сыпыштырдыкъ. Кеч кельдинъиз!

— Ракъы олса эди,— деди комендант тюшкюн сеснен,— амма бойле къуру... Онынъ не ерининъ лезетинн бакъаджакъсынъ?

— Комендант ялкъ этил манъа бакъты: — Енъи киши сизсинъизми?— деп сорады.

Мен башымны салладым.

— Юринъиз менимнен! Тёшек, ёргъан, иш урбасы алынъыз! Ярым сааттан сонъ Ташкентке кетем. Сонъ къыдырып юрменъиз!

Алель-аджеле чайымны ичип, онынъ пешине тюштим.

— Адынъ не? Фамилиямны сёйледим.

— Бекиров? Манъа исе Петя эмдже дейлер! — де­ди комендант ресмий давушнен ве козьлери чемодан устюне тюшти. — Сенинъкими? Килитлен, четке къой,— деп эмир этти.

Аркъама тешек, ястыкъ, чызма сыкъынып къайтып кельгенде баракта кимсе ёкъ эди. Койкамны пенджереге якъын чекип, устюне тёшек ве ёргъан тёшедим. Казармадаки киби джыйыштырмакъ истедим, лякин бир шей чыкъмады: чаршаф тар, ортасы йыртыкъ. Бундан сонъ, чызмаларымны кийип бакъайым деп койканынъ устюне отургъан эдим, юкълап къалгъаным.

Гедженинъ бир маалинде къапунынъ тарсылдысындан абдырап уяндым. Кимдир, чызмаларынен полны дюбюрдете берип, янымдан кечип кетти. Башымны котерип бакътым, Николай койкаларгъа урунып, энтир-тентир юрмекте. Не къыдыра? Озю де бильмесе керек. Янымдан экинджи дефа кечеяткъанда койканынъ аягъына сюрюнип ерге йыкъылды, электрик кабели хусусында бир шейлер айтты, анъламакъ къыйын эди. О мени, гъалиба, электрик белледи. Онынъ фикириндже монтёр кабельни сменада дёрт кере тешкермек керек, мен, яни электрик, денбельнинъ-денбели, бунъа эрине экеним. Сенинъ агъызынъны-бурунынъны тюмтюз этип беририм,— деди манъа.

Янымдаки койкада, тобан тёшек устюнде, кимдир

къыбырданды, сагъ ягъындан стол ягъына чевирильди, сонъра аякъкъа къалкъаракъ, печканынъ янына барып, гъылт-гъылт-гъылт сув ичти, сарышын кишининъ янына къайтып кельди.

— Юр, кеттик! — Николайнынъ къолундан чекти. Амма оны котермек къолай дегиль эди. Киши меним башымнынъ узерине эгильди: — Юкълайсынъмы?

Мен Христофорнынъ сесини таныдым.

— Ёкъ. Не олды?

• 
  Тут, Николайны яткъызайыкъ!
  

— Кене учь кишимиз. Даима учь киши,— Архип­ка нишаретли сезлернен сёгюнди,— Кандыба эр кунь бир марифет корьсете,— о Христофорнынъ омузындан тюртти: —Достунъа айт, онынъ ичюн хызмет эте бермеге вакъытым ёкъ!

Архипка бираз огге кеткен сонъ, Христофор ме­нимнен янашалап юрди.

— Учюмиз берабер чалыша эдик,— деди о,— Ни­колай Кандыба, мен ве бу. Николай бугунь дадыны къачырды. Лякин кене учь адаммыз. Николайнынъ ерине сенсинъ. Учь киши олып чалышмакъ, билесинъми... насыл? Бутюн гедже белинъни эки дефа догьрултып оламайсынъ. Пек агъыр иш.

Къаранлыкъта алчакъ тереклер арасындаки сокъакъ бою кеттик. Огде прожекторларнынъ ярыгъында юксек къуллелер, топракъ йыгъынлары, экскаваторларнынъ елькъуванлары, насылдыр тахта будкалар, складлар корюнип ала, паровозларнынъ беяз тютюни сезиле. Лякин буларнынъ эписи узакъта. Бизим кетеяткъан сокъагъымыз къаранлыкъ ичинде бургъалана, берип, ялыгъа догъру кете. Мен Христофорнынъ лакъырдысыны динълей ве Эльпиде хусусында тюшюнем. Озюни сорамагъа утанам. Утанмайым — къоркъам.

Христофор озь башына Кандыба хусусында лакъырды башлады:

— ...Зиянсыз йигит. Ишлейим десе, дагъны-ташны девириджек. Шпалларны ташыгъаныны корьсенъ, шашарсынъ. Амма чалышаджагъы кельмесе, бир афта иче, не Мансуров, не Краснянская — кимсе хайыр этмей. Акъылсыз дегиль. Ачыкъ гонъюлли. Батумлы киши. Насыл дейим санъа? Батумда булунгъан... денъизджи! Иче бере... Ничюн? Чюнки такъдир онынъ джаныны агъырткъан.

— Краснянская дегенинъ ким?

— Билымейсинъми? Анна Яковлевна. Ваш Дугюмнинъ буюги. Бир шейни айттымы — битти. Не япса, ишчилернен анълашып япа. Бильген шейи олса, джангонъюльнен анълата. Бильмесе — сорай. Оны эр кес сая-севе. Днепрден кельди.

Копюр бетте паровоз сызгъырды. Ел азачыкъ ярыкъланды, биз озен ялысына келип еттик. Тезден енъи смена башлайджакъ, амма мен даа Христофордан озюм ичун муим шейни сорап етиштиралмадым. Христофор, гъалиба, бунынъ фаркъына барды.

— Эльпидеден мектюп кельмегени чокъ вакъыт олды,— деп ташлады. — О шимди Батумда яшамай, хаберинъ бармы? Юрегим не исе йымшап кетти. Христофор девам этти: — Кабулетиде чай фабрикасында ишлей. Васила иле бир эвде яшамакъ истемей,— шай деген сонъ, Христофор бирден токъталды, тикленип, козьлериме бакъты. — Сен не? Онъа мектюп язувны быракътынъмы?

— Эльпиде меним мектюплериме джевап бермей.

— Бермей? Ничюн? Ёкъ, ёкъ... сен яз! — деди Хри­стофор буюк исрарнен ве иляве этти: — Эм тездже ол!

«Эбет! Тездже олмакъ керек! Аджеле мектюп ёллап, ишнинъ аслыны бильмек керек. Бу ишни дигер адам япаджагъы ёкъ. Озь такъдиринъ хусусында эвеля озюнъ тюшюнмек керексинъ».

Бу фикир ильки дефа акъылыма кельгенде йигирми учь яшында эдим. Текаран эвельдже кельген олса, иш башкъа ёлгъа минеджек эди.

Мен шимди ойле тюшюнем... Тюшюнгенде юрегимде, кечип кеткен о куньлер ичюн азачыкъ кедер ве агъры ис этем. Кедерленем ве севинем.

3

Манъа енъи ад къойдылар: нижник. Бу