Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Символ... севги! Аджаип сёзлер! Лякин бунынъ энди не файдасы бар? Асыл да, Эльпидего шимди ни-чюн мектюп яздым? Шимдики Эльпиде, дёрт сене эвельки Эльпидеми?

Бойле яныкъ ве кедер ичинде барактан чыкътым. Ашханеде Христофорны расткетирдим. Уйлелик емегини ашап битиреята эди.

— Архипка акълы экен,— деди о, менюда язылгъан «гуляшны» корьсетип,— бизни ненен сыйлайлар... коресинъми? Озюнъ «енгиль кавалериясынъ!» Ничюн бир чарелер корьмейсинъ?

Мен кухня бетке... аш алмагъа кеттим. Биринджини, экинджини, учюнджини — эписини бирден кетирип стол устюне къойдым. Учюнджиге, адети узре, кок ренкли къою боткъа берелер. Онъа кисель дейлер.

— Эльпидени корьмек истейсинъми? — деди манъа апансыздан Христофор. Отюм патлайязды.

Албу исе, Христофор онынъ енъи сюретини алгъан, озюнинъ дюльбер къыз къардашынен, тек меним дегиль, башкъаларнынъ да огюнде макътанаджагъы кельген. Эльпиде беяз антернен чыкъкъан. Череси тынч ве мискин. Оны бойле дургъун ич корьмеген эдим. Даима атеш, фуртуна эди, Янында хош корюмли йигит бар. Галстугы еринде кобелек. Куледжегим кельди. Атьта кульдим де. Батумда яшагъан бутюн киевлер, учь къара айгъыр екили тачанканынъ устюне отурып, боюнларына кобелек такъып ресим алдыралар. О декоратив атлар меним вакътымда да бар эдилер. Базар янында... Бирисининъ янбашы та о вакъытта азачыкъ къопкъан эди, ойле де къалгъан. Ресимде корюнип тура.

Христофор мени, ашап битиргендже, бекледи, сонъ берабер чыкътыкъ.

Суретке озюм де тааджиплендим...— деди Христо­фор.

Мен джевап бермедим.

— Кейфинъ бозукъмы, не?

— Менимми? Ёкъ!

— Ялан айтасынъ. — О Эльпиденинъ лакъырдысыны девам этти,— меним ичюн тесадюфий шей. Лякин буны беклемек мумкюн эди. Йигитнен Краснодаргъа кетеджегим, деп яза. Аптекада чалыша экен. — Бойле дегенде, Христофорнынъ давушында азачыкъ гъурур биле сезильди.

«Сен онынъ насыл киши экенини къайдан билесинъ...— деп тюшюндим мен. — Иджзаджымы? Нижникми? Бунынъ не эмиети бар? Тек севги олсун...»

Акъылыма кене Селиме кельди. Богъазыма бир шей тыкъылды, нефес алмасы къыйынлашты. Союнмай, койка узерине яттым. Сукюнет ичинде юрегимнинъ дукюльдисини ишиттим... худжур шей. Сонъра Христофор ве Николайнынъ яваштан бир шейлер хусусында пысырдашкъанларыны сездим. Дигер якъыма айландым, огюмде Николай турмакъта эди. Олар юрегимдеки кедер ве асретни анълагъанлар.

Не къадар вакъыт кечти? Бильмейим. Юкъу ичинде:

— Зарары ёкъ, эр шей кечер кетер...— деген давушны ишитип, уяндым.

— Тур, Джевдет!— Николай омузымны силькитмекте эди,— эр кес кетти. Сен къалдынъ!— Яткъан еримде керилип ве эснеп алдым, зорнен козьлеримни ачтым. Вуджудым парча-кесек, аякъларыма демир путлыкълар багълангъан киби. «Бу не демек? Хасталандыммы мен?»

— Кеттик, кеттик!..— Николай аягъымдан тутып чекти. Чызмаларымны зар-зорына кийдим, фуфайкамны омузларымнынъ устюне алып, онынъ пешинден чыкътым.

— Акъылсызсынъ сен...— Кандыба къулакъкъа хош кельмеген бу сёзлернен меним гонълюмни алмакъ истеди,— бир шейден хаберинъ ёкъ.

Менимми? Эльбет де... Мен: «Таверналарда мадера ичмедим. Тореадорларнынъ курешини сейир этмедим» дейджек олдым. Пешман эттим. Бу не ичюн? Неге керек?

«Мавы къая» янындан кечкенде, эр вакъыттаки киби, бунарлы пенджереден ичери козь эттим, кимсе ёкъ... Ялынъыз чёюн печка къып-къырмызы олып яна бермекте эди. Демир ёлгъа якъынлагъанда Токътабаевке расткельдик. О, къалын пармакъларынен мыйыкъларыны бура берип, шпаллар бою далгъын адымламакъта эди. Бу кейфи бозукъ экенлигинден делялет.

— Тез олунъыз!— деп къычырды о бизге,— бу на­сыл юрюш? Бугунь къайда барсанъ, асабий давуш ишитесинъ. Насыл шей?

— Таш-къая... ер къазылмай!— деди Христофор,— не япаджакъмыз?

Экскаваторнынъ машина болюгинден Алмазов чыкъты. О энди сменаны къабыл эткен.

— Месулиетсизлик... зиянкярлыкъ. Башкъа шей дегиль...— деп айкъырды о,— дёрт саат чалышмай тур да, ер патлатыджылярны чагъырма... Акъылгъа сыгъаджакъ шейми? Ира кельген, къавгъа этип кеткен.

Къавгъадан не файда?— Алмазов бойле кергин шараитта биле къызышмамагъа тырышты. Текрар комп­рессор болюгине кирип кетти, ондан сонъ давуш ачыкъ ишитильмеди.

— Не япаджакъмыз?—деп сорады Рашид, Андрей Захаровичке кирип,— кене атеш якъаджакъмызмы?

Алмазов насыл джевап берди, бильмейим. Бир талайдан сонъ ерге тюшти, Рашиднинъ къолчакъларыны алып кийди, троскъа асылып, озен ялысына энди. Биз онынъ пешинден кеттик. Астта къалын таш табакъасы сезильмекте эди...Бир уджу чукъурдан, ер астындан Чар-Чакъ бетке, дигер уджу къырнынъ астында гизленмекте. Биз озен бою юкъары юрдик.

Баягъы юрген сонъ, къаранлыкъта Алмазовны гъаип эттик. Буюк ташларнынъ уджуны тапмакъ истеп, къыргъа тырмаштыкъ, къайтып дереге тюштик, балчыкъкъа баттыкъ. Топракъ обасы устюнде бизни Алмазов беклемекте эди.

— Йигирми метр узакъта таш ёкъ,— деди о.

— Мен де о фикирдем...— Архипка бунарлы ве къырмызы козьлерини эллери иле ортип, кульди,— Николай разы дегиль.

— Отурмакънен иш битмез,— деди Андрей Заха­рович,— енъи ёл ясап азырламакъ керек.

Ясап азырламакъ... Я рельс етеджекми? Машинист куськюн черелеримизни корип, бизни оплады, пиязлады.

— Бир саат къыйналаджакъмыз,— деди о бизге,— олгъаны-оладжагъы. Сонъ сабагъадже атеш башында къызынаджакъсынъыз. Машина ишлейджек.

Онынъ фикири догъру эди. Машинист экенлиги ичюн дегиль. Зийреклиги ичюн. Захаровичнинъ дегенини япмасакъ, сабагъа къадар бош отураджакъ, сонъ, Карим дегени киби, пармакъларымызны бурунларымызгъа тыкъып бараккъа къайтаджакъмыз. Эгер биз­ни ёлда Ирада коре къалса, башымызгъа не къадар мыскъыл ве опьке ягъаджакъ билесинъизми? Элъбетте, бу чыкъымсызлыкъ ичюн эр кестен зияде инженер Шадманова месуль. Амма кульмеге кельгенде о, эп-бир кулер.

Ерни тегизледик, рельслерни ве шпалларны ерлештирдик, болтларны сыкътыкъ. Алмазов ве Рашид де ишледилер. Энъ зевкълысы Архипка олды. Иш башламаздан эвель кимсе оны еринден къыбырдатамады. Башлагъан сонъ, озюнинъ арзусына акс оларакъ къызышып кетти. Амма Архипкада ер къазыджы ишчиге хас къабилиет ёкъ: кирканы башынынъ тёпесине котере, ерге ургъанда, озю кирканынъ сапы устюне ята, не ерге ургъаныны козьлери корьмей, такъаты бётен сарф олуна. Озю тез ёрула, сонъ Джураевтен тутып, Краснянская ве Торизогъа баргъандже, бутюн етекчилерни сёгюп чыкъа:— «Оларгъа къуруджылыкъкъа реберлик япмакъ дегиль, Алай базарында сузма къурт сатмакъ керек» — дей. Эпимизден салмакълысы Христофор.

Йигирми метр месафелик демирёл... оны къурмагъа эки бучукъ саатлыкъ вакъытымыз кетти. Ниает, машинаны ерлештирдик. Андрей Захарович рычагны басты, тёпеде асылып къалгъан ковш ашагъы энди, тишлери ернинъ ичине кирди.

Экскаватор ич де токътамай ишледи. Саба маши­нист Семен Агапов кельди. Азыр участканы корип, севинди. Борткъа минди, рычаг башында даа турмагъан Алмазовкъа пек къычырып, деди:

— Сагъ ол, Андрей! Башкъасы олса, буны япмаз эди. Бельки акъылы да етмез эди.

Бу тешеккюр меним къулагъымны йырткъан киби олды. Не? Биз эстрада театридемизми? Николай исе бунъа башкъа тюрлю бакъты.

— Кишиге саташа берме,— деди о,— Агапов незакетли киши. Сиз, шакъаллар, тербие корьмегенсинъиз! Меним хош сёзлер ишитеджегим келе.

— Агапов рычагнынъ башына отургъаны он дакъикъа олдымы-олмадымы, компрессорнынъ астындан къап-къара тютюн чыкъты. Агаповнынъ бети мос-мор олды. Машинаны токътата къойды.

— Даа не?

Мен Андрей Захаровичке бакътым, о, резина чызмаларыны чыкъарып, озюнинъ ишчи потюклерини киймекте эди. Демек, иш ялынъыз демир ёлда, ялынъыз троста дегиль экен... Моторнынъ озю гузель чалышмакъ керек экен — деп тюшюндим мен.

О девирде бутюн Озьбекстанда эки гидроэлектро­станция бар эди. Бизге энъ якъыны Къадырья. Андан бизге юксек вольтлы ток келе. Ток кимерде денъише, бунынъ экскаватор моторларыны буюк тесири ола. Къарардан зияде къызалар. Онынъ ичюн биз, нижниклер, монтёрлар, смена инженерлери Шадманова ве Джураев — эпимиз электрик теллерине ве кабельлерге даима козь-къулакъ олып юремиз; элек­трик кучю олмаса, экскаватор чалышмай. Турсунов цехте моторларны баштан-аякъ дагъытып, сонъра янъыдан джыйып къойгъан.

Баш Дугюмде моторлар чокъ ишлетиле. Бетон заводында, асма ёлда, машина цехинде, мескен къуруджылыгъында, эписинде, эр шейни электрик кучю аль эте. Бу вазиетте къуруджылыкъ графиклерини вакътында эда этмек мумкюн дегиль. Вахид Турсунов электрик станциясына донатма кетирмек ичюн Днепрге кеткен.

Станциянынъ бинасы азыр. Донатма шимди келип башлай. Оны сагъ ялыдан сол ялыгъа, ич бир тюрлю невбетке риает этмей, кечирелер. Социалист шеэрчикке ташыйлар, амма Турсуновнынъ озю аля корюнмей. Мында электрик энергиясына бир шей олса, деръал Турсунов анъыла. Шимди де ойле...

— Смена аджыныкълы башлады. Ниаети насыл олур экен?— деди кимдир.

Айланып бакътым: Джураев. Не вакъыт кельгенини сезмей къалдым. О, тери пальтосынынъ енъини котерип, саатына бакъты.

— Бизге эвге къайтмакъ керек. Къайталмай турамыз. Агаповнынъ моторы къызгъаны ичюн гуя биз къабаатлымыз...

— Сен чалышкъанда мотор къыздымы?— деп сорады Джураев Алмазовтан ве озь-озюне деди:— Турсунов тез кельсе экен... Бу азаптан къуртулыр эдик!

— Ёкъ,— деди Алмазов,— бизде мотор къызмады. Сменанынъ башында тутарланды. Сонъ гузель кетти.

— Бойле шейге джаным агъыра,— деди Агапов,— янъы къызышкъан вакъытта...

Джураевке козь эттим. О бир шейлер акъкъында тюшюнмекте эди. Бир шейлер япаджакъ. Эбет-эбет! Мен Джураевнинъ энъ муреккеп, энъ агъыр вазиеттен къолай-къолай чыкъмагъаныны бильмейим. Шимди де машина болюгине кирди, элини моторнынъ устюне къойды... къойды дегендже, чекип алды — пек къызгъан.

— Чуллар... сылакъ чулларнен сарынъыз!— деди Агаповгъа.

Чуллар эвеля пышылдай бердилер, сонъра тёпеге був котерильди. Эльбет де, бу — белядан къуртулув дегиль эди.

Джураев хайли вакъыт моторгъа бакъып турды. Сонъ ерден фанера парчасы алды, кебапчылар киби, моторнынъ устюне саллап бакъты. Череси бирден денъишти. Бизим якъкъа бир козь ташлады, фанераны даа кучьлю саллагъан сонъ тахтаны ерге быракъты.

— Башланъыз ишке! Чулларны сыкъча денъиштире беринъиз. Бугунь бойле япып бакъайыкъ, ярын бельки вентилятор тапармыз.

Бу энди меселенинъ чезилюви эди. Турсунов кельген сонъ экскаватор моторы устюнде вентилятор тургъаныны корип, айретте къалды.

— Эшкъ олсун Джураевке! Бизим акъылымыз бунъа етмеди!

О йыллар — енгиль йыллар дегиль эдилер. Заводларымыз экскаватор чыкъармагъа янъы башлагъан девир. Моторлар аз, етишмейлер. Оларны ишлетмек ичюн чешит усуллар тапмагъа меджбур эдик: «чуллар», «вентиляторлар»... Кулюнчли шейлер. Моторны салкъынландырмакъ ичюн вентилятор къоюв... бунъа насыл кешф дейлер? Лякин башкъа чаре ёкъ эди.

Мен эминим ки, Магнитка, Кузнецк, Чар-Чакъ олмагъан олсалар — бугуньки Куйбышев девлет элект­рик станциясы, адымлайыджы экскаваторлар, кибер­нетик машиналар, ернинъ суний ёлдашы ве фезадаки гемилер де олмаз эдилер. Биз оларны та о сенелерде ясап башладыкъ. ...Эвге къайткъанда демирёл кечиди янында Ираданы корьдим. О, ер патлатыджы ишчилер арасында — эллерини саллай берип, джиддий лакъырды этмекте эди. Трансформатор будкасы артында токъталдым, онынъ арекетлерине бакъып турдым. Череси ёргъун, асабий корюнди. Комбинезонлы яш кишини тызыкътырмакъта.

— Материал бердим. Адам ёлладым. Ничюн ерни патлатмадынъыз? Сизден сорайым: ничюн вазифени эда этмединъиз? Сизинъ месулиетсизлигинъиз себебинден эки смена ишсиз отурды. Бу зиянкярлыкъ дегильми?— О сенелерде пек чокъ нукъсанларымызгъа зиянкярлыкъ дей эдик.

Комбинезонлы киши, сонъундан анълагъаныма, ко­ре, ер патлатыджылар бюросынынъ башлыгъы экен. О, Ирадагъа бир шейлер анълатмакъ истеп, ыдырна, Ирада фурсат бермей.

— Ялан! Аммонал етерлик эди. Меселе джезасыз кечип кетер беллеменъиз. Краснянскаянынъ огюне озюнъиз джевап береджексинъиз!

Ер патлатыджылар, омузларында алетлери, Чатал чинар бетке кеттилер. Артларындан комбинезонлы Киши джёнеди. Башы ашагъы саркъыкъ эди.

— Паровоз машинистине айтынъыз, патлавлар вакъытында телюке давушы берсин,— деп къычырды Ирада.

Мен будка артындан чыкътым, демир копюр устюнден кечеята эдим, астта, канава ичинде къап-къара, майлы сув голленип яткъаныны корип, этим-теним чимирдеди: бу не чиркин сув? Дёрт-беш адым илери юрген сонъ, артымда аякъ давушлары ишиттим: Ирада.

— Джевдет, менден къачасынъызмы, не?

Адымларымны явашлаттым.

— Сонъ, насыл? — деп сорады къыз. — Эльбетте, бутюн гедже атеш башында эдинъиз... «Али баба ве къыркъ айдут», ойлеми? Бу иште ер патлатыджылар къабаатлылар. Конгломератны тюневин патлатып, ерни азырлап къоймакъ керек эдилер. Япмагъанлар...

— Биз чалыштыкъ,— дедим мен.

Ирада манъа худжур-худжур бакъты.

— Инанмайсынъызмы? Андрей Захарович къая янында йымшакъ ер тапты. Биз экскаваторны арткъа джылыштырдыкъ. Сабагъа къадар чалыштыкъ.

— Керчекми?— череси шенъленип кетти,— машшалла Алмазовкъа! Бутюн сменада бир акъыллы адам тапылгъан.

— Сиз корюнмединъиз, Ирада!

— Меним ериме Джураев чыкъаджакъ эди. Оны апансыздан обкомгъа чагъыргъанлар. Токътабаев исе бу хусуста манъа бир шей айтмады.

— Турсунов дегенлери ким?— деп сорадым мен. Бу сёзлер агъызымдан насыл чыкътылар, дуймай къалдым.

Ираданынъ бенъзи тюрленди. Къашлары къач дефа тёпеге котерилип, ашагъы эндилер. Индемей эппи юрди.

— Сиз бильмейсинъизми? — деди, ниает, манъа,— инженер. Вахид Саматович. О сизге ничюн керек олды?

— Шай, озюм сорадым. Буюк мутехассыс дейлер. — агъызымны тез-тез къапатмагъа ашыкътым.

Лакъырдыны чолпа башладым, насыл битиреджегимни бильмедим. Турсуновкъа не вакъыт къоджагъа чыкъаджакъсынъыз деп де сорайыммы?

Сустым. Сукюнет Ирадагъа тесир эттими — ёкъмы, лякин умютсизден манъа якъын кельди, элини омузым устюне къойды... къойды дегенде, къолтугъы астындаки папкалар ве тыгъырыкълы кягъытлар ерге тюштилер.

— Джевдет! Сизге, Турсунов кельди, деп ким айтты?

Мен тааджиплендим.

— Не? Турсунов кельдими?— къайтарып ондан сорадым,— меним хаберим ёкъ.

Эгильдим, кягъытларны топлап алмагъа ярдым эттим. Ирада кевдесини догърулткъан сонъ, козьлерини узакъкъа тикледи.

— Вай, Краснянская келеята... мени сёгеджек. Билем... лякин, о акълы.

— Эр кес, эр иште Краснянскаяны акълы коре...— дедим мен,— тааджипли шей.

— Эбет... о даима акълы. Озю Днепрден кельди. Акъайы анда баш энергетик экен. Бир дефа, баарьде, Неэрде сув толып-ташкъан вакъытта, кучьлю рузгяр...— манъа бу тарифны, Анна Яковлевна иле чалышкъан инженерледен бири... а — сиз айткъан Турсуновнынъ озю икяе эткен эди. — Краснянскаянынъ участкасындаки бинълернен адамлар ташны-топракъны, къумны чувалларгъа толдырып, аркъаларында ташыйяткъан вакъытта онъа: акъайынъ эляк олды дейлер. Акъайы электрик ёлундаки буюк къазанынъ огюни алмакъ ичюн тырышкъанда юксек вольтлы электрик тели къопып, устюне тюше. Анна Яковлевна: «сагъ къалувы мумкюнми?» — деп сорай. Онъа: «Ёкъ, сагъ къалувы мумкюн дегиль» деп джевап берелер. Ондан сонъ Анна Яковлевна эки инженерни чагъырып, «бир дакъикъалыкъ ишим бар» деп, кете. Ярым саат кечкен сонъ эвине къайтып келе ве бир кунь — бир гедже тышары чыкъмай. Иште, Анна Яковлевна ким!

Ирада къолуны юксекке котерип, саллады.

— Шимди ба-раа-м — деп къычырды о, сонъ лафыны девам этти.— Мени озь къызы ерине коре. Пек севе. Менде онъа алышып къалдым.

Шай деген сонъ «Мавы къаягъа» догъру ювурып кетти. Мен артындан бакъып турдым. Бакъкъанымны сезди, манъа айланды.

— Джевдет!— деп къычырды о. Мен башымны салладым. — Билесинъми, не?

— Ёкъ!

Ирада шах-шах этип кульди.

О арыкътан атлады, демир ёл четинден ювурып кетти.

Аркъамда эркек давушы ишитильди.— Христофор.

— Сабур эт,— деди Христофор,— меселе бар.

— Сен меселесиз олмайсынъ...— дедим мен. Тааджипленип, токъталдым,— къана, айт!

— Шимди Николай кельсин де... сонъ!

Авучым ичине, бир сыкъым махорка къойды. Си­гар якътыкъ.

— Я, барып та, кестирме ёлнен кеткен олса? Архипканен котеклешип отурмасынлар!— деди о. Сусып турды, сонъ елькесини сол якъкъа къакъытты.

— Яхшы йигит, пек яхшы йигит,— деди о, Ни­колай акъкъында,— намуслы... пек намуслы киши. Ялан сёйлеген адамгъа чыдап оламай. Ич чыдап оламай!

Христофорнынъ базан, эр вакъыт дегиль, бир ибарени эки дефа текрарлагъан адети бар эди.

— Мен Николайны Батумдан билем...— деди Хри­стофор,— бир кунь, сабалеин, бир къаде мускат ичейим деп Самсон эмджеге кирген эдим. Буфетчи — къарт урум... ишлегенде фелемек киби айлана. Пианиноджынынъ озю, яхуд кеманеджи. Керчек... кеманеджи дегенде, Батумгъа мешур Михаил Эрденко кельген эди. Кеманесинен нелер япмагъан эди? Мен агълап йиберген эдим. Валлаи-билляи, инанасынъмы, Джевдет, агълагъан эдим. Самсон эмдже де агълагъан эди. Эбет, къарт буфетчи Самсон Ферьяди, уфакъ бала ки­би агълагъан эди. Амма Эльпиде, ялынъыз Эльпиде агъламагъан эди. Кичкене къызчыкъ, музыкадан не анълая биле эди?

Къыскъасы, Самсоннынъ буфетине кирдим; теразе огюнде адамлар туралар... танышлар. Ялынъыз бир адамны ильки корюшим. Мазаллы яш киши. Матрос, там манасы иле... тюзгюн муче, яныкъ чере, чевик арекетлер, мавы козьлер — эписи: матрос-матрос, деп туралар.

«Бир къаде шарап ичесинъми, къардаш?» дедим матроскъа ве гизлиден Самсонгъа козь къыптым.

Шай деген сонъ матрос манъа: «Мумкюн, берадер!» — деп джевап берди ве кулюмсиреди... Бизим батумлылардан башкъа, бойле кимсе кулюп оламай. Бирер къаде ичтик. Матрос «бу бизимдже олмады, берадер! — деди. — Балабанджа савут ёкъмы?» Самсон эмдже ичериден агъач мешребелер алып чыкъты. Мешребе дегиль, пелит агъачындан ясалгъан, саплы кучюк фучылар.

«Иште, бу — башкъа меселе...» деди матрос. «Бу бизимдже!»

Агъач мешребелерни толдырып, бирер дане ичтик. Сонъ онъа шеэрни зиярет этмекни тевсие эттим. О манъа: «саильге барсакъ даа яхшы олур эди» деди.

Бу арада семаларданмы, ер астынданмы, гъает хош сес ишитильди. Мен тёпеге бакътым, брезент таваннынъ йыртыгъындан мавы кокни корьдим. Динъленип бакътым. Сес тёпеден кельмей эди. Козьлеримни коктен-ерге догърулттым, янашамда — къырмызы мешинли налынлар ичннде, пармакъларынынъ тырнакълары къыналы, юксек бичимли, тюзгюн аякълар турмакъта эдилер.

«Риджа этем, манъа учь фунт хурма чекип беринъиз!»— деди аякъларнынъ саиби.

Назарымны юкъары джылыштырдым. Бизим янымызда къылабдан сачлы, денъиз киби мавы козьлю къыз турмакъта эди. Онынъ устюнде йипек бриджи олып, беяз кофтасы аркъасыны тамамиле чыплакъ къалдырып, кокюслерининъ уджларыны ортмекте эди.

Къызнынъ Батум кунеши алтында кербар киби къызаргъан аджаип тернсине козь эттим. Къыз манъа ойле дюльбер назар быракъты ки, истесенъ — олъ, истесенъ — къач!

«Баш устюнде, ханум...— деди къарт Самсон. Урум дюльбер къадынларнен лакъырды этмеге уста эди,— джанынъыз не истесе, оны бермеге мумкюн!» — Буфетчи хурма чекмеге башлады. Хурманы чеккен сонъ картон къуту ичине къойды, йипнен багълап, къызгъа узатты.

Бу арада матроснынъ бири, къоюн джебинден бир топ пара чыкъарып, Самсоннынъ огюне атты.

«Самсон эмдже,— деди о,— хурманынъ парасыны менден алынъыз».

Ярабби!— Батумдаки урумлар бир шей олса, бойле хытап этелер.— Не беллейсинъиз? Къартнынъ огюне параны аткъан киши, ярым саат эвельси менимнен мускат ичкен денъизджи эди.

Эбет, Николай Кандыба эди. Онынъ сёзлерини ишиткен къыз сескенди... юзю къып-къырмызы олды. Имдат арар киби, этрафкъа бакъынды. Кимсе индемеди. Эр кес эйкель киби сусмакъта, ишнинъ ниаетини беклемекте эди. Сонъ къыз матроскъа чевирильди.

«Бу не демек ола? Меним алгъан хурмамнынъ парасыны ничюн сиз бересинъиз?»

Амма денъизджи озюни джоймады. Мавы козьлерини къызгъа догърултты. Къызнынъ исе сол къашы юкъары котерилип кетти.

«Риджа этем, мени динъленъиз...» — матрос, аз къалды, агълайджакъ эди. Бизим Николай... Айса! Кандыбанынъ озю.

— «Ханум! — деди о,— дёрт куньден сонъ мен Бразилиягъа кетеджегим. Башыма, ким биле, насыл беля келеджек!? Океанда фуртуна, пиратлар... билесинъизми? Узакъ ёлгъа чыкъув арфесинде сизге хошнудлыкъ эдиеси такъдим этмек истейим. Немселер бунъа: кляйде фройде¹ дейлер. —Матроснынъ юзю булутланды. — Къабул этмесенъиз, мени, денъизджини, кедерлендиреджексинъиз. Эгер къабул этсенъиз, мени бахтлы этеджексинъиз». Денъизджи ойле кулюмсиреди ки, дюньяда ич бир эркек бойле уста кулюп оламаз эди.

«Бу — чиркин шей. Айып...» — деди къыз, лякин юреги артыкъ ирип башлагъан эди. Наз толу ири козьлерини аралыкъ этип, матроскъа бир назар быракъты.

«Мен танымагъан — бильмеген адамымнынъ элинден эдие насыл этип алайым?»

«Бунынъ ич зарары ёкъ,— деди денъизджи, азачыкъ кулюмсиреди. — Бунъа Батум, дейлер. Мында эр шей алидженаплыкънен нефес алмакъта. Бу ешиль дагъларны коресинъизми? — Матрос, тёпеси брезент иле ортюли кафенинъ пенджереси артында ачылгъан аджаип манзараны корьсетти. — Бу денъиз, бу кунеш не демек? Бу дюльберлик...»

«Кунеш... денъиз, дагълар! Эбет, аджаип шейлер,— деди къыз,— лякин бунъа хурманынъ не мунасебети бар?»

Ойле дегенде мен къызгъа мураджаат эттим.

— Ханум,— дедим мен онъа,— алынъыз! Бунда ич феналыкъ ёкъ. Эгер сизинъ иле таныш олсам, мен де озюмни бахтлы эсап этер эдим».

Къыз манъа дикъкъатнен бакъты... кулюмси­реди.

«Биз сизинънен танышмыз. Утуттынъызмы?» — деди.

Шимди акъылыма кельди. Онъа пансионатта ер тапып берген эдим. Эй-ва, фырсатны къачырдым. Къыз, элинде хурма къутусы... матроснен ян-янаша зал бойлап юрди, къапугъа якъынлашкъанда, денъ­изджи оны буюк незакетнен огге йиберип, башыны эгильтти.

«Сагълыкънен къалынъыз, алидженап баъриели! — деди къыз, дюльбер кулюмсиреп,— умют этем ки, си­зинъ иле даа корюширмиз!»

Экинджи куню шеэрде къулагъыма тазе хабер илишти. Хурма сатып алгъан ханым, гуя одессалы профессорнынъ къызы экен.

...Мында Кандыбанен корюшкенде пек севиндим. Сенинъ пейда олувынъа насыл севинген олсам, онъа да ойле севиндим.

Сизинъ экинъизнинъ табиатларынъызда бир якъынлыкъ бар. О да келир-кельмез Архипканен чатышты, сен де... Николай оны башынынъ тёпесинедже котерип, ойле атып йибердики дёрт койка устюнден кечип, ерге тюшти. Ондан бери экиси душманлар. Шимди экиси берабер кеттилер. Юрегим сызлай, бир беля чыкъармаса эдилер...

Лякин Николай бираз ачыкъагъызджа келе. Ачыкъ агъыз дегенимнинъ манасы бар. Мен, козьден пек зенгин олмасам да, чешит китаплар окъумагъа севем. Омрюмде бельки эки юзден зияде яхуд бинъ дане китап окъугъандырым, лякин олар яхты китаплар эди. Мен Николайгъа «Анна Каренинаны» икяе эттим. Эки кунь янымдан кетмеди, агъызы ачыкъ, динълей берди.

Билесинъми, Джевдет! Николай китап не экенини анъламай. О балабан бир бала... сопа къадар. Дюньяда ойле къадын олгъан, амма ады Анна Каренина дегиль экен, деп анълатмакъ истейим. Ич анъламай. Сенден китап хусусында ич бир шей сорамадымы? Сабыр эт, сорар! Эр кестен китап хусусында бир шейлер сорай, лякин озю окъумагъа севмей. Николай, Пятиречьеде булунды. Сенинъ хаберинъ бармы? Лагерьде дегиль, вербовканен... озь истегинен чалышты. Архипканен экиси анда таныш олгъанлар. Мында расткелишкенлери киби таклешип башладылар. — Бу ерде Христофор сусты, бираз динъленип турды, сонъра агъыз арап: — Бизим инженерде китап ёкъмы?— деп сорады.

— Бильмейим,— дедим мен.

— Мен белледим, сен Иранен энди... чюнки бана онынъ артындан ойле бакъа эдинъ...

— Менми? Олмайджакъ шей!

— Олмайджакъ шей?

Христофор теренден кокюс кечирди. Ничюн, бильмейим. Эльпиде ичюн дегильми экен?

10

Саат едиде Чатал чинарнынъ янына кельдим. Чатал чинар чюрюп, борсайып къалгъан къадим терек. Онынъ янында Ирада корюнмей. Айланма каналнынъ четинде топракъ йыгъыны устюне чыкътым, сагъымасолыма козь эттим, кимсе ёкъ. Акъшамлары, экскаваторджылардан башкъа, чалышкъан киши олмай. Олар исе узакъталар. Андан тек елькъуванларнынъ тёпелери къыбырдагъаны корюне, адам давушлары ишитильмей. Амма даа бир ай эвельси бизим экскаватор бу, меним тургъан еримде, ишлемекте эди.