Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Мен бу адамнынъ эр бир сёзюни дикъкъатнен динълемеге, эр бир арекетине козь этмеге алыштым. Кузь кечти, къыш кельди, мен эп бу ири кемикли, чиркин черели, темиз ве ачыкъ юрекли адамнынъ янашасында булундым. Онынъ ич бир сефер бир шейге шикяетленгенини корьмедим. Амма шимди елькесинден асретлик баскъангъа бенъзеди.

— ...Чевре-четинде Идиль айланып-уйрюлип акъа. Сызрань — меним догъмуш шеэрим.

Сенелер кечип кетерлер. Бир кунь Алмазовнен корюшмем олур. Къадын ве балларнен берабер поездда Москвагъа кеткенде... Куйбышевнинъ о якъларында, демир ёл станциясында вагонгъа, къашлары ап-акъ, козьлери сёнюк, янакъларынынъ этлери салпырагъан, бурунынынъ тёпеси къызаргъан киши кирер. Меним къадыным — амма къадыным ким олур?— бу кишининъ козьлерине бакъып. «Эй-ва! О бизни танымай», деп тааджипленир. Къарт киши бизге тикленип бакъар, кулюмсирер. О вакъытта биз, Сызранына кетеяткъан Алмазовнен къучакълашырмыз.

«Э! Джевдет! Бу сенсинъми? Мен эвге кельген сонъ догъмушларымны бир азбаргъа топладым. Эпимиз енъи эвлер къурдыкъ...» деп икяе этип башлар о,— «мен эски зенаатны быракътым. Электрик станциясы башлыгъы олдым. Иште, ишлер бойле, къардаш! Ля­кин къартайдым...»

Поезд Сызраньгъа якъынлар. Андрей Захарович пенджереге ишарет этип: «А! Идиль! Идильни таныйсынъмы?— деп сорар. — Танымайсынъ? Э? Эбет, бизим Идиль танылмаз олды.»

Мен тааджипленирим: такъдир худжур шей экен, дерим. Алмазов яш ве кучьлю экенде Тянь-Шаньда, Днепрде, Бадахшанда яшады, къартлыгъында догъмуш топрагъына къайтып кельген.

Манъа Сызраньны икяе эткенинъиз хатиринъиздеми, Андрей Захарович?— дерим мен онъа. — Айланма каналнынъ битюви мунасебетинен эвинъизде олгъан зияфет... эсинъиздеми?

— Менми?— дер Андрей Захарович, айретленип,— токъта... Чар-Чакъта ойле шей олгъанмы эди? Гидростанциялар каскадыны къурып битиргенимиз акъылымда. Ондан сонъ Карим... алидженап Карим эсимде. Христофор да эсимде.

Бельки Алмазов зияфет акъшамыны да унутыр... Мен унутмам.

Каримни къыдырып таптым. Софада кимнидир беклей эди.

— Карамат къайда?

— Кетти.

— Келеджекми?

— Келеджек.

— Манъа бир эйлик яп, Карим? Лякин, кимсе бильмесин.

— Айт! Насыл эйлик!— Элини омузымнынъ устюне къойды.

— Гизлиден... ёлгъа чыкъ! Ираданынъ къапусыны къакъ! Онынъ эвинде нелер олаята, эписини биль! Ябаний адам олмаса, Ирададан явашчыкътан: «Джевдет кельмек истей. Мумкюнми?» деп сора. Джевабыны келип манъа айт! Риджа этем, Карим!

— Тек шумы?— Карим аджыныкълы чырай ясады» — мен белледим...

— Бунынъ озю дюньяда эр шейден муим.

— Гузелъ. Беш дакъикъадан эр шейни билирсинъ.

Мен ичери кирдим. Николай ортада матрос оюны ойнамакъта эди. О, асыл да, гузель ойнай тургъан. Шимди де ойле... Ондан сонъ Мансуров, Екатерина Ва­сильевна, Турсунов — учеви озьбекче ойнадылар. Турсуновнынъ аякъ устюнде турмагъа меджалы ёкъ. Эллерини сагъгъа-солгъа къыйыштырды, аякълары уджунда юрди. Сонъ сюрюнди, йыкъылаязды. Екате­рина Васильевна шакъылдап кульди. Мансуров Николайгъа ишмар этти — экиси Турсуновны къомшу одагъа алып чыкъты, кровать устюне яткъыздылар. Ека­терина Васильевна ойнамакъта девам этти. Юрюште агъыр корюнген толуджа мучели бу къадын оюнда олдыкъча енгиль эди. Учты, ялдады... эр алда, дюльбер къадын. Онынъ аякъларынынъ арекетинде, белининъ майышувында, эллерининъ къыбырдавында — бильмем даа нелеринде, севдириджи, бегендириджи, озюне чекиджи джазибелер бар эди. Дюльбер йыртыджы... Череси къызарды, сачлары дагъылып, козьлери устюне тюшти, о туфлилернинъ окчелерини ерге къаттыджа урып, ойнай берди. Дюльбер къадынлар ойнамагъа севелер. Чюнки оларда сейирджи ичюн бакъмагъа ве корьмеге шей ола.

Ёрулды, талды... Энди гъалиба токътайджакъ деп беклеп турдыкъ, амма Екатерина Васильевна тосат-тосат даа кучьлю чевирильди. Ниает, эллерини четке ачып, Токътабаевнинъ огюнде къадалып турды:

— Сиз, экскаваторджыларнынъ бабасы... ничюн ойнамайсынъыз?— Екатерина Васильевна оны чекип, ортагъа чыкъарды. Буны корип, Бассараба да къалкъты. Экиси ойнадылар. Бу зевкълы левха эди... Токътабаев ве Бассарабанынъ аякълары, резинадан ясалгъан киби, къыйышмакъта, букленмекте эдилер.

Тышарыда къапу ачылып-япылды. Мен, Карим кельди белледим.

— Ким бар анда?— деп къычырды Розалия Ни­колаевна.

Къапу бетке бакътым, коридорда... Архипка турмакъта эди. Оюн токътады. Эр кес сусты, мусафирге элесленип бакъты.

— Беклемеген эдинъизми?— деди Архипка, адамларнынъ козьлериндеки айретни эслеп. Артына айланып, коридор бетте, кимгедир: — Кир!— деп къычырды. Босагьа устюнде Рахиль корюнди. —Таныш олунъыз!— Шай дегенде, сандыкъ устюнде отургъан Христофорны корип, шашмалады. Христофор акъырындан еринден турып, Архипкагъа догъру адымлады. Эвнинъ ичи чым-чырт кесильди. Кандыба еринден къыбырдамай, Архипкагъа бакъып отурды.

— Керекмей! Керекмей, Христ!— деп къычырды Рахиль. — Ялварам санъа!

— Сен къарышма!— деди Христофор. — Мен онъа токъунмайджагъым. Корюшмегенимиз не къадар вакъыт олды, Архипка?

Аркъасыны шкафкъа таяндырып тургъан Токътабаев яваштан Николай бетке джылышты. Мансуров буны сезе къалды, о да Токътабаевнинъ янына келип отурды. Николай, омузларыны къысып, кокюсини ичке чекти, еринден къыбырдамады.

— Не кельдинъ?— Екатерина Васильевна онъа дюльбер къашларыны сытты. — Джоюл мындан! Сен де!— деди о, Рахильге чевирилип,— Меним эвимде ишинъиз ёкъ.

Архипка, тильки киби, кевдесини учь буклеп, негедир тедарикленди.

— Сакъын, элинъни котерейим деме!— Рахиль Архипканы уйтеп, коридоргъа чыкъарды,— манъа сёз бердинъ.

Архипканынъ эллери ве аякълары къалтырамакъта эди.

— Сен... дюньяда энъ былашыкъ, энъ алчакъ адамсынъ,— деди онъа Николай. Лякин бунынънен кифаетленмеди, бош ракъы шишесини илиндирип алды, Архипкагъа атаджакъта, Мансуров ве Токътабаев шишени чекип алдылар:

— Керекмей, Николай!— деди Розалия Николаев­на. — Мусафирликте ...биревнинъ эвинде, аиптыр...— О, башымызгъа беля чыкъармасын деп, теляш толу козьлеринен Архипкагъа тикленип-тикленип бакъа берди.

Архипка, ниает, букленип тургъан кевдесини догърултты, сонъ кулюмсиреди. Озюнинъ бойле къабул этиледжегини бильген... азырланып кельген.

— Кельгенсинъ... баре, дюрюс отур!— деди Хри­стофор ве козюнден ашагъы тайгъан къара пачавраны чекип тюзетти. — Буюр!

— Менми?— о элини Христофоргъа узатты, гъалиба, онынъ иле селямлашмакъ истеди. Христофор, абайламагъан олып, курсюни корьсетти: — Отур! — деди онъа. Мусафирни столгъа, эвнинъ саиби дегиль де, Христофор давет этюви кергинликни йымшатты.

— Шорбаджы къайда?— деп сорады Христофор,— ракъы къойынъыз!

Андрей Захарович, къалайгъа ракъы къойып, Архипкагъа узатты.

— Не кельдинъ?— деди Николай,— мында санъа не бар?

— Сенинъ эвинъе кельмедим. Бу адам...— о башыны Алмазов тарафкъа сильтеди,— меним устазым. Онъа кельдим. Сен мында кимсинъ?

— Иш онда дегиль. Не вакъыт чыкътынъ?

— Эки кунь эвельси... Сиз кучьлю кишилер экенсинъиз, умют этмеген эдим,— деди Архипка, сонъ къалайны алып, бир нефестен ичип йиберди. — Мен эвлендим.

— Ишиттик...

— Буюклернен ичмек мумкюнми?— деп сорады менден Архипка ве озю джевап берди: — Мумкюн де­гиль. Не къадар ачыкъ козь кишилер... Сёзлериме не къадар джиддий эмиет берелер, коресинъми Рахиль?

— Керчектен де...— Екатерина Васильевна бунъа разы олды,— эпинъиз онынъ козьлери ичине бакъып къалдынъыз, не къадар муим зат!!! Турынъыз, ойнайыкъ!

Турмагъа — турдыкъ, амма кимсе ойнап оламады. Истек бар эди, такъат ёкъ... Христофор ве Николай пенджеренинъ янашасында отурдылар. Мансуров ве Токътабаев оларнынъ янына кельдилер. Къадынлар Алмазов, Бассараба ве Атакъуловнен къалайларыны токъуштырып ичтилер. Стол башында ялынъыз Ар­хипка ве Рахиль къалдылар. Бунъа не дейлер? Келеяткъанда чокъ шейлерни беклеген... лякин озюне бойле фаркъсыз муамеле косьтерилир деп, тюшюнмеген эди. Архипка еринден турды, дудакъларыны худжур-худжур бурюштирип, насылдыр тюркю айтып башлады. Тюркюни айткъаныны ильки ишитювим. Батакълыкъ ялыларда туз чыкъарыджы адамлар акъкъында ...Биз эпимиз сустыкъ, динъледик. Архипкагъа кедер этмедик. Биткендже айтты, сонъ къайтып, ерине — Рахильнинъ янына отурды. Рахиль онынъ къулагъына бир шейлер айтып, бир шейлер ялварды. Оларнынъ тарафына кимсе бакъмады.

Андрей Захарович мешребелерге ракъы къойды, озюнинъкини котерди.

— Плотинанынъ тез битмеси ичюн...— деди о ве башкъаларны беклемей, иче къойды,— Базы экскаваторджылар, айланма каналдан сонъ къайда чалышаджакъларыны къасевет этелер. Иш етишир... эр кеске етишир.

Стол башындаки кишилер, бир-бирлерини сагъыр беллепми, озьлерининъ акъикъатен саргъуш экенлерини билипми, юксек давушнен лакъырды этмектелер. Эвнинъ ичи зий-чув. Рахиль ве Архипка эп стол башында отурмакъталар. Бир талай вакъыт кечкен сонъ стол устюне тарс этип, къатты къол тюшти, савут-саба авада ойнады.

— Яваш ол! Буллюр къаделерни парларсынъ!— деди Христофор.

Биз кулюштик. Алюмин чанакълар ве тенеке къалайлар, ойнакълап алгъан сонъ, Архипка еринден къалкъты, кимсеге бакъмай, къапугъа догърулды. Босагъа огюнде токъталып, Кандыба бетке чевирильди.

— Санъа... сенинъ иле лакъырды этмеге кельген эдим,— деди о,— мунасип олмады. Бу кишиге — о Андрей Захаровични корьсетти,— бу кишиге урьмет эткеним ичюн... Онынъ эвинде шамата чыкъармайым деп, вазгечтим. Сонъундан...— юмругъыны сыкъып, корьсетти.

— Архипка! Дели олма!— Рахиль онынъ омузларындан къучаклап, тышары чеккеледи.

— Бу эвде истемесенъ, тышарыгъа чыкъайыкъ!— Деди Николай, огюндеки курсюни тепти, атылып кетип Архипканынъ тизине урунды. Архипка аман пычагъыны чыкъарды, лякин Токътабаев элине япышты... Ман­суров Архипканы уйтеклеп, тышары алып чыкъты, Сонъ Архипканынъ давушы ишитильмеди. Карим ымпыс-тымпыс кирип кельди. Онынъ артындан Мансуров пейда олды.

— Кетти...— деди Мансуров. — Алла белясыны берсин!— Каримни тутып, къучакълады,— сен алтын адамсынъ!— деди онъа,— алла санъа гузель къадын къысмет этсин. Докъуз баланъыз олсун, Анъладынъмы, Карим? Едиси огълан, экиси къыз!

— Итираз ёкъ...— деди Карим,— тек айлыгъымны эки къат арттырынъыз.

— Ягъма ёкъ,— Мансуров ишарет пармагъыны котерди,— сен яхшы машинистсинъми... айт!

— Эбет! Эки айдан бери...

Карим онынъ эллеринден зорнен къуртулып, меним яныма кельди.

— Тез мындан ачыл,— деди къулагъыма,— Ирада сени беклей. Эвинде Карамат... башкъа кимсе ёкъ.

—Я сен?

— Мен... бильмейим. Бельки... Мени кимсе чагъырмады. Итимал, ойле керектир. Ондан да башкъа, мын­дан экимиз бирден гъаип олсак, Андрей Захарович дарылыр. Ёкъ, сен озюнъ бар.

Юрегимни эеджан басты. Сабырым тюкенди. Отурып оламадым. Этрафымдаки таныш черелерге козь этем, таныш сеслерни динълейим, бир шей анъламайым.

Яваштан коридоргъа чыкътым. Кимсе ёкъ… Аралыкъ къапудан тышары сыптырылдым. Юрегим чапалана башлады. Ёлда бир къач адым аттым дегенде, адам инъильтиси ишиттим. Токътап, динълендим. Кимдир, къаба давушнен сёгюнди.

«Мен оларнен исаплашырым... эписинен исаплашырым». Кене меджалсыз адам сеси. Эвнинъ артына айландым: Архипка... аркъасыны диваргъа таягъан, сёгюне бермекте эди.

— Ма, бетинъни сюрт!— дедим онъа, явлугъымны узатып,— бетинъ-козюнъ киреч.

О элимни кери уйтеди, явлукъны алмады.

— Ин-теллигент!— деди манъа, йиренч чере иле,— озюнъининъ бурунынънынъ астыны силь!

Бу ерде турмагъа алым ёкъ эди, ёлнынъ дигер тарафына кечтим, озюмнинъ кябеме догъру адымладым. Бу къапуны къакъув ерине, етмиш километр ёл чапып кельмек енгиль эди. Ёкъса, эвеля бараккъа кирип, озюмни бир низамгъа чекейимми экен? Устюмде брезент быджакъ, къатранлы штан... лякин ёкъ Ирадагъа шимди бу дакъикъада кирмек керек. Эркек ке­ри къайтса, яхшы олып чыкъмаз. Къапуны къакъаджакъ олып, элимни котердим, къапу озю ачылды. Карамат...

— Буюрынъыз, Джевдет!

Кучюк коридорчыкъкъа кирдим. Диварлары сют киби беяз, киречнен акълангъанлар. Полы къою къырмызы ренкте боялы, ешиль ёлакълы тар килим тёшельген.

Караматнынъ омузлары устюнде тери пальто. Ираданынъ пальтосы. Демек, Карамат мени чагъырып алып кельмек, яхут ёлгъа чыкъып, мени беклемек ичюн чыкъаята эди.

— Кечинъиз,— Карамат ичеридеки оданынъ къапусыны ачты,— къоркъманъыз! Мында адамны тишлемейлер!

Буюкче ода. Ёлгъа чыкъкъан эки пенджереде узун перделер. Полгъа кийиз тёшельген. Арт диварда ди­ван, ортада дёрт коше стол устюнде беяз ортю, къаршыда къомшу одагъа кирильген къапу.

Карамат сагъ омузыны ашагъы эгильтти, мучесини азачыкъ силькитип, устюндеки тери пальтоны диваннынъ устюне тюшюрген сонъ козьлеринен ишарет этип, экинджи къапуны корьсетти.

— Буны озюнъиз ачынъыз!— деди къыз, кулюмсиреп,— мен аякъчы дегилим!

— Манъа къылынсанъыз!..— дедим мен Караматкъа,— гизли... тылсымлы одалар ичинде юрсетесинъиз. Ичлеринде кимсе ёкъ.

— Къыдырмагъа бильмек керексинъиз!— деди Ка­рамат.

Къапуны ачтым... ачтым ве айретте къалдым. Думанлы ве къарлы дагълар арасында, батакълы сокъакълар четинде бойле зийнкетли ода? Аркъасыны пенджереге чевирип, тирсеклерини чичек савутына таяндырып, Ирада бир озю турмакъта. Мени корьген сонъ кулюмсиреди ве череси къызарды. «Къыз мени, акъикъатен севсе, шимди багърыма атылыр, мени къучакълар! Юзюмнинъ бирде-бир еринден опер» деп тюшюндим. Ничюн бойле тюшюндим? Бунынъ ичюн насыл эсас бар эди? Бильмейим. Амма Ирада еринден къыбырдамады. Пенджеренинъ огюнде къалды. Мен босагъа устюнде токъталдым. Ичери кирмеге сакъынып, бакъып турдым. Тамагъымны недир сыкъты... лакъырды эталмадым.

Кельдинъизми, Джевдет?— Ильки сёзлерни сёйлемек онъа да къолай дегиль эди. — Сиз меним эвимни корьмек истеген эдинъиз, хатиринъиздеми?

Бу не вакъыт олгъан шей? Хатиримде ёкъ!

«Ирада! Ирада!» — къызнынъ адыны эки кере текрарладым. Айтмагъа башкъа шей тапалмадым. Сагъ элим иле сачларыны къучакъладым, янагъы-янагъыма, дудакълары-дудакъларыма токъунгъан сонъ гъуруры, инатлыгъы утанчакълыгъы — эписи ирип битип кетти, О, меним сол элимнинъ ичинде къысылып къалгъан сагъ элини яваштан бошап, бойнума сарылды.

Бу сукюнет ичинде... бир-биримизнен лакъырды эталмай, къыбырдамай, хайли вакъыт сусып турдыкъ. Сонъ Ирада элини тез-тез чекип алды, аркъасында сакълады. Элини текрар туттым, дудакъларыма кетирдим. Дудакъларым алевленип кеттилер. Сонъра бу эльни кокюсиме бастюм. Экимиз чокъ вакъыт даа индемей турдыкъ — юрегимнинъ тепиндисини экимиз динъледик. Ниает, Ирада элимни элине алды, кокюсине сыкъаджакъ олдымы, бильмейим... устюне къор тюшкен киби, бирден элимни чекип ташлады. Мен гизлиден кулюмсиредим. Ирада кене къызарды.

— Сизни чокъ къыдырдым,— деди къыз. Эльбетте, бир шейлер этип, лакъырдыны башламакъ керек эди. — Митинг биткен сонъ гъаип эттим. Карамат!— деп къычырды о, къомшу одагъа. Карамат кирди,— бараккъа къач кере барып кельдинъ?

— Ялынъыз бараккъамы? Туя-Бугъаз? Албу исе Андрей Захаровичде отура экен. Озю де кимнен?— Карамат козюни къыпып алды,— Екатерина Васильевнанен!

— Кене Екатерина Васильевнамы?— Ираданынъ давушында бу сефер джан агърысы сезильмеди,— алла белясыны берсин онынъ, лякин бугунь байрам, Джев­дет! Опькелениледжек кунь дегиль.

— Зияфетте Карамат да бар эди,— дедим мен.— Ничюн бир шей айтмады?

— Себеби бар. — Карамат ялкъ этип Ираданынъ козьлерине бакъты. Айтайыммы?

— Айт!

Карамат бир шейлер даа айтты, мен анъламадым. Зеиним Ираданынъ козьлеринен мешгъуль эди. О бу­гунь чокъ гузель. Не сёйлесе, не япса, хошнутлыкъ вё севинч, зевкъ, дюльберлик сачылмакъта.

Кене сёзсиз, арекетсиз отурдыкъ. Сонъ, не мунасебетнен бильмем, Бассараба акъкъында лакъырды этип алдыкъ, мен Архипканен олгъан вакъианы икяе эт­тим. Сонъ Ирада менден афу истеп, кухнягъа чыкъты. Эбет, афу истеп... Ирада менимнен олгъан муамелесинде пек мукъайт эди.

Янымда кене Карамат пейда олды.

— Джевдет,— деди о. Караматны анъламакъ къо­лай дегиль. Кимерде Джевдет ака дей, кимерде Джев­дет...— Сизге бир шей айтайыммы? Озюнъизнинъ инженеринъизнен ишинъизни тез-тез битиринъиз! Ёкъса, меселе лейлек иле турна масалына бенъзеп башлады. Хатиринъиздеми? Де лейлек турнагъа, де турна лейлекке нишанланмакъ истей. Сиз Ираданы севесинъиз мен билем! Не къызардынъыз?

— Севем, Карамат. Пек севем. Озюне де айтынъыз.

— Менми? Ирада буны биле. Лякин озюнъиз ай­тынъыз! Эм ачыкъ айтынъыз! Мен бу назик ишлерден анъламайым. Биз мында Каримни де чагъырдыкъ, кельмеге истемеди. Кедер этерим деп къоркъты. Не беллейсинъиз? Кельген олса, сизге кедер этерми эди?

— Оны Ирададан сорамакъ керек,— дедим мен. Карамат мени анълады.

— Сиз пек ярамазсынъыз, Джевдет,— деди о, кульди, сонъ кухнягъа чыкъып кетти.

Мен озь башымда къалдым. Шукурь, эр шей озь ерини тапты. Такъдирим чезильди. Чезильдими аджеба?

Полдаки килим устюне ятып юварланаджагъым кельди.

Къомшу ода ичинден савут-саба сеслери ишитильди. Сонъ Ирада корюнди.

— Мен бугунь сизни озь эвимде къыйметли мусафир этмек истейим,— деди о, тутулып ве къызарып. Бу ибарени эвельден эзберлеп къойгъан олса керек.

— Тешеккюр!— дедим мен ве бундан сонъ не дейджегимни бильмей, туюльдим. Амма козьлерим, гъалиба, сёйлемек истеген шейлеримнинъ эписини ифа эттилер. Ирада хош чере ве гонъюльнен кулюмсиредли. Карамат бизни бу вазиеттен къуртарды. Белине буюк ягъбез багълагъан, ичери йылдырым сурьатынен кирди, манъа ве Ирадагъа тикленип бакъты:

— Кедер этмедимми?— деп сорады. Ирада индемеди. — Озьбек емеклери пиширдик, лякин насыл олып чыкътылар, бильмеймиз. Куле-куле олеяздыкъ. Стол донатмакъны да бильмеймиз. Не мен, не Ирада.

Карамат шай деген сонъ, эпимиз кухнягъа кеттик. Мен чучвара тарелкаларыны бирер-бирер кетирип стол устюне къойдым, къалгъанларыны Ирада ве Карамат ташыдылар.

Ашны пишире бергенлер. Къоймагъа ер ёкъ. Балабан столнынъ устюнде ер къалмагъан сонъ, янашадаки орьнекли сандыкънынъ устюне де толды. Лякин, бу — башлангъыч. Ярысындан зиядеси кухняда.

— Афу этинъиз, Джевдет!— деди Ирада. — Джемиетимиз пек буюк дегиль. Беклемеге башкъа кишимиз ёкъ. Бу якъкъа отурынъыз.

Корьсетильген ерге отурдым. Яныма Ирада отурды. Къаршымызда Карамат ерлешти.

— Экинъизни де корип отурмакъ истейим,— деди Карамат. — Буюрынъыз, Джевдет ака! Сыкъылманъыз! Озь эвинъиздеки киби ашанъыз! Эбет, эбет! Озь эвинъиздеки киби...— деп текрарлады ве козюни къыпты. Ирада буны сезмеген киби олды. Индемеди.

Сонъ Карамат манти кетирди... Олар манъа къарардан зияде буюк корюндилер. Буларны насыл этип ашамалы? Вилканен агъызыма кетирейим де, тишлеп алайым десем, ичиндеки ягълы суву ве къыймасы стол устюне тюшеджек, ортюни былаштыраджакъ. Бутюнлей ашасам? Бу мумкюн дегиль. Эллеримнен ашасам? Озь эвинъдеки киби... деди Карамат. Мен эвде чиберекни эллеримнен ашай эдим... Амма мантии? Караматкъа бир козь эттим. Вилканен санчып алды, тарелкасынынъ четине къойды, сонъ пычакънен кескелеп, текрар вилканен агъызына ёлландырды. Бу меним япып оладжакъ шейим дегиль.

— Афу этинъиз, Ирада!— дедим мен, вилканы четке чекип,— бойле хызметте техника кучьсиз. Эльнен иш корьмек мумкюнми?

Карамат озюни туталмады, шыркъ-шыркъ этип кульди. Ирада исе башыны эгильтти, юзюни стол ар-тына гизледи. Омузларынынъ кучьлю ве сыкъ-сыкъ силькине бергенлерини корьгенде, онынъ да сыкъылып къалгъаныны сездим.

— Риджа этем...— деди Карамат, козьлериндеки яшларны сильмекте олып,— бу, керчектен де, джеэннем азабы.

— Ойле деме, Карамат!— Ирада итираз этти,— кулерлер. Медениетсизлик дерлер. Бунъа акъылынъ етмейми?

— Къашыкъ яхут вилканен ашалмасы мумкюн шейни къолнен алмакъ, эльбетте, келишкен шей дегиль,— деди Карамат. — Бу медениетсизлик. Амма манти, вилканен ашамакъ мумкюн дегиль экен, ничюн эльнен ашалмасын?— кене шакъ-шакъ кульди.

Эки манти ашадым... Бунынъ озю кяфи эди, Ка­рамат огюме даа да къойды. Мени, стол устюндеки емеклернинъ эписинден ашап бакъмагъа меджбур этти.

Бу ишнен мешгъуль экеним, къапу ачылды, Сабира хала кирди. Менимнен селямлашты, Ирада ве Ка­раматкъа бакъып, гизлиден кулюмсиреди, емеклерни бир козьден кечирген сонъ къапугъа догърулды. Емеклерден мемнун къалдымы-ёкъмы, къызлар анълап оламадылар.

— Кельгенинъиз пек яхшы олды, хала!— деди Ка­рамат,— мен энди мусафир ола билем. Озь эвинъде тарелка ташы, мында тарелка ташы... мен сизге нем?

— Мен сени тарелка ташымагъа меджбур эттимми?— Ирада иддетленди,— сени анъламакъ мумкюн дегиль. Ювурып келип, къыйма чекесинъ, къартоп догърайсынъ, сонъ шикяетленесинъ!

Сабира хала къызларнынъ давасыны динълеп отурмады; оны чокъ ишиткен... ашханадан кетирген салкъын урюк къошафынен бизни сыйлады. Ондан сонъ татлынен чай ичтик. Плотина не ерде оладжагъы хусусында Ирада иле бираз давалашып алдыкъ. Бойле не къадар даа отурыр эдик, бильмейим. Кимдир къапуны къакъты. Бир дакъикъадан сонъ Сабира хала кирди.

— Сени чагъыралар, къызым!

— Меними? Байрам куню..? Тааджипли шей!— еринден турды,— ким?

— Яхшы танымайым. Гидромониторгъа бенъзей.

Ирада коридоргъа чыкъты. Эки-учь дакъикъа кечкен сонъ, къайтып кельди.

— Техникий болюк кишиси,— деди о, Сабира халагъа. — Анна Яковлевна йиберген. — Кыз меним козьлериме къасеветли-къасеветли бакъты,— не япаджакъмыз? Къолайсыз олып чыкъаджакъ... лякин кетмесем, олмайджакъ. Мени афу этинъиз, Джевдет! Барып бакъып келейим. Сиз отурынъыз!

— Ёкъ, мен кетем!— дедим мен ве къалкътым, къапугъа догърулдым,— кеч олды!

— Ёкъ, ёкъ!— деди Ирада,— ич бир якъкъа кетмейджексинъиз! Карамат, къайдасынъ? Меним артымдан къапуны килитле, кимсе тышары чыкъмасын. Анъладынъмы?

— Баш устюнде!— о сол элининъ дёрт пармагъыны самайларына таяды. — Мен сагъ экеним, бу къальанынъ ичинден тышары кимсе чыкъалмаз.

Ирада кулип-сиярып къалды. О тери пальтосыны кийди, манъа элини енгильден саллады, чыкъып кетти.

— Екатерина Васильевна сизни насыл къабул этти?— деп сорады менден Сабира хала.

— Яхшы,— дедим мен.

— Яхшы къабул эткенини билем. Не лакъырды эттинъиз?

— Муим лакъырды олмады.

— Олмады?— Сабира халанынъ къашлары туюмчикленди,— анда, Ташкентте де муим лакъырды олмагъанмы эди?

Мен бу суаллерни бегенмедим.

— Билесинъизми, Сабира хала,— дедим онъа, ачувланып,— Екатерина Васильевна акъкъында бильген ве ишиткен шейлеримнинъ эписини Караматнынъ янында айтайым, риджа этем, бир даа менден бу хусуста ич бир шей сораманъыз! Тунъульдим... Мен онынънен вокзалда корюштим, мени озю къычырып токътатты...— эписини олгъаны киби икяе эттим, ич бир шей гизлемедим. Сёйлеп битирген сонъ, Сабира хала ве Карамат манъа худжур-худжур бакътылар... оларда меним акъкъымда фена фикир асыл олгъангъа бенъзеди.

Сабира хала юкъу баскъан козьлерини уфкъалай берип:

— Ирада буны бильсе, пек кедерленир,— деди манъа,— о сенинъ бу къадыннен ишинъ бойле чыбалыкъ экенини бильмей.

— Насыл ишим? Неси чыбалыкъ?— деп джекирдим мен,— не демек истейсинъиз?

— Сен къызышма...— деди Сабира хала,— аранъызда бир шей олгъан олса, догърусыны айт! Къызны чекиштирме!

— Ачынъыз къапуны, Карамат!— дедим мен. Къыз яваштан еринден турды, меним пешимден кори­доргъа чыкъты. — Мен мында ахрет суалине джевап бермек ичюн кельмедим.

«Къальадан чыкъмакъ...» къыйын олмады, Бараккъа кетеяткъанда Краснянскаянынъ кабинети пенджересинден бакътым, ичериси къаранлыкъ — кимсе ёкъ эди. Сонъ Анна Яковлевнанынъ эвине кеттим, мында да пенджерелер къаранлыкъ, чым-чырт эди.

...Ирада бу маальде къайда ола биле?

24

Саба кеч уяндым. Пол устюнде кунеш шавлелери орьнеклер ясагъанлар. Эвни шенълендиргенлер. Турдым... бираз керильдим-созулдым, вуджудымда тюкенмез къувет ис эттим. Къуруджылыкънынъ биринджи девири битти. Экинджиси башламакъта... Сонъ фикирлерим кечмиш омюр этрафында айлана башладылар. Кечмиш омюр хусусында яткъан еринъде тюшюнмек онъайтлы. Текрар койка устюне узандым.