«Қазақ мерзімді баспасөзіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өмірі»

ХХ ғ. 20-30-жылдары Қазақстанның ауылшаруашылығы аса күрделі жағдайда болды. Азамат соғысы кезіндегі қиыншылықтар, 1921-1922 жж. ашаршылық халықтың жай-күйін төмендетіп жіберіп, тығырықтан шығудың жолы Жаңа экономикалық саясат арқылы салғырты салықпен алмастыру, жер-су реформасын жүргізу керектігін көрсетті. Кеңес үкіметі Жаңа экономикалық саясат тұсында кенжелеп қалған ауылшаруашылығын қалпына келтірудің аса маңыздылығын мерзімді баспасөз арқылы жергілікті халыққа түсіндіруді жөн санап, өлкелік, губерниялық және уездік газет-журналдарға ЖЭС міндеттерінің жүзеге асыру барысын жариялап отыруды тапсырды. Мерзімді басылым беттерінде елдегі ауыр жағдайдан құтылудың жолын көрсеткен М. Жолдыбаев, М. Әуезов, У. Танашев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Тұрғамбаев, С. Сейфуллин және т.б. қазақ қайраткерлері мен азаматтарының мақалалары жарияланды.

ЖЭС-тың маңыздылығын алғашқы көтерген газеттердің бірі – Семейде шығып тұрған «Қазақ тілі» газеті болды. Сондай-ақ, «Қызыл Қазақстан» журналы да алғашқы санында-ақ партияның Х съезі мен Қазақстан партия ұйымының І-ші облыстық конференциясының шешімдерін кеңінен насихаттай отырып, республиканың еңбекшілерін халық шаруашылығын қалпына келтіру, жаңа экономикалық саясатты жүзеге асыру күресіне жұмылдырды.

1921-22 жж. аралығында болған ашаршылық салдарынан Қазақстан экономикалық жағынан зор шығынға батты. Бұл жылдары Орынбор, Ақтөбе, Орал, Қостанай, Бөкей губерниялары мен Адай уезінде аштық орын алып, халықтың үштен бір бөлігі аштық пен індеттен қырғынға ұшырап, тамақ іздеп Қытай, Моңғолия, Түркия, Ауған елдерінде қарай босты.

«Қазақ тілі», «Бостандық туы», «Еңбекшіл қазақ», «Қызыл Қазақстан», «Қазақ календары», «Ақ жол», «Шолпан» және т.б. мерзімді басылымдарда елдегі ашаршылықтың зардаптары айқын жазылып, осы қиыншылықтармен күресудегі жүргізіліп отырған іс-шаралар нақтыланды, жер-су реформасын жүргізу барысында өрескел қателіктер мен асыра сілтеушіліктерге жол берілгендігі ашылды.

ЖЭС-ты жүзеге асырудағы жетістіктер мен кемшіліктер баспасөзде айқын жазылып, ауылшаруашылығын көтерудің негізгі жолдары насихатталды. Қазақ тіліндегі мерзімді басылымдар ел басына түскен қиыншылықты, үкімет тарапынан жіберіліп жатқан кейбір келеңсіз жәйттерді ашық түрде жариялап, оны жою жолдарын ұсынды. Дегенмен де баспасөз бетіне жарияланған материалдарда коммунистік партия идеологиясының үстем екендігі, бақылаудың күштілігі сезіліп тұрды.

Кеңес өкіметі берік орнағаннан кейін елімізді индустрияландыру барысы 1926-1932 жылдар аралығына жоспарланып, осы аралықта халық шаруашылығын социалистік жолмен қайта құруды, атап айтқанда, ауыр индустрияны, машина жасау өнеркәсібін өркендету көзделінді.

20-жылдардың басында «Қызыл Қазақстан», «Жас қайрат» және тағы басқа қазақ мерзімді басылымдарында Қазақстандағы кен кәсібі, теміржолдың бұрынғы, сол кездердегі жағдайлары туралы мақалалар жиі басылып, теміржолдың жағдайын жақсартуда оған қажетті деген құрал-жабдық, техникаларды алдыру мәселесін үкімет алдына көтеру аса маңызды екендігі айтылды. Баспасөз беттерінде Қазақстанда не бұрыннан салынған, не салынғалы тұрған мардымды фабрика, зауыттың жоқтығы сынға алынып, бұл мәселені көпшіліктің ортасына салып, пікір алмасуға шақырды 36.

Халық шаруашылығын қайта құру барысында бірінші кезекте теміржол транспортын шапшаң өркендету қажет болды. Мерзімді басылымдарда осы комитеттердің жүргізіп отырған қызметі барысы турасында және Түрксіб теміржол бойында жүргізіліп жатқан жұмыстар жөнінде мақалалар, есептер, хабарлар жарияланып отырды. «Еңбекші қазақ» газетінде «Кәсіпшілер тіршілігі», «Түркістан-Сібір жолы», «Жұмысшылардың тұрмысы», «Құрылыс алаңында» деген айдарлар ашылып, индустрияландыру барысының жетістіктері мен кемшіліктері үзбей басылды. Түрксіб теміржолының маңыздылығына қатысты баспасөзде Т. Рысқұловтың бірнеше мақалалары жарық көрді.

Доссорда мұнай өндіру, Қарсақпай, Риддер өндіріс орындары, Қарағанды ОЭС-і, Ульба СЭС-і, Балқашта мыс балқыту комбинаты, Ақтөбеде фосфор тынайтқыштарын өндіретін қуатты химия комбинаты, Шымкент қорғасын зауыты, «Қазақалтын» тресі және т.б. өнеркәсіп орындары, ондағы жұмысшылардың жайы, қол жеткізілген табыстары мен кемшіліктері губерниялық, уездік басылымдарда негізгі тақырыбына айналды. 20-жылдардың ортасынан басталған тау-кен ғылыми зерттеу экспедицияларының барлау жұмыстарының мәліметтері де басылып отырды.

1926 ж. Өлкелік комитетінің ІІ пленумында қаралған «ауылды кеңестендіру» мәселесіне орай «Еңбекші қазақ» газеті мен «Қызыл Қазақстан» журналы, сондай-ақ жергілікті газеттер партияның кеңестендіру саясатының күші ретінде құрылған «Қосшы» ұйымының жұмысын назардан тыс қалдырмай, ұйымның маңызын оқырмандарға түсіндіруге тырысты.

1927 ж. 15-25 қарашада болған VI Бүкілодақтық конференцияда Ф.И. Голощекин Қазақстанда «Кіші Қазанды» жүргізуге бел буғандығын баса көрсетіп, бұл бағытты ірі байларды тәркілей отырып, ұжымдастыру арқылы жүргізуді ұсынды. Осыған орай «Қызыл туы», «Жастар дауысы», «Еңбекші қазақ» және басқа мерзімді басылымдар ірі байларды тәркілеу барысы, ауылшаруашылығын өркендетуде ұжымдастыру ісін барынша өрістету, колхоздар мен совхоздарды құру іс-шаралары қолға алынғандығы жайында материалдар жариялауды қолға алды.

1928 ж. 27 тамызында Қазақстанның ОАК-нің «Бай шаруашылығын тәркілеу» заңы «Еңбекші қазақ» пен «Ауыл тілі» және губерниялық газеттеріне басылды. Ірі байларды тәркілеу заңын еңбекшілер мен шаруалар қуана қарсы алынып, баспасөзге құттықтап жеделхаттар жіберіп, өз ой-пікірлерін жариялап жатты. Газеттер ірі байларды тәркілеу «ауылды жерлерде ескіден келе жатқан рулық-феодалдық құрылысты жояды» деп түсіндірмекке талпынып, тәркілеу барысына арнап айдарлар аша бастады. Мәселен, «Еңбекші қазақ» газетінде «Кәмпескелеу жұмысының міндеті» атты айдар ашылып, жер-жерлерде науқанның қалай жүріп жатқандығы жөнінде мәліметтер беріп, еңбекші-шаруаларды байлардың жасырған малдары мен мүліктерін іздесуге шақырды. Тәркіленген малдардың есебінен жаңа колхоздарды ұйымдастыру және мемлекет тарапынан оларға жәрдем беру, колхоздарға кедей шаруаларды тарту барысы жөнінде күнделікті хабарлар жариялап отырды.

1930 ж. қаңтар-ақпан айларында үкімет тарапынан жасалған зорлық-зомбылыққа қарсы бой көрсетулер белең бере бастады. Осы жағдайға байланысты ақпан айында Орталық Комитет колхоздасу ісіндегі асығып-аптығушылықты тию, жаппай ұжымдастыру әлі бастала қоймаған жерлерде кулакты жою шараларын тоқтату, ұлт аудандарының ерекшеліктерімен есептесу туралы заңдарын да мерзімді басылым арқылы халыққа түсіндіре жеткізуге тырысты.

Мерзімді басылым беттеріндегі материалдар тәркілеу мен ұжымдастыру жылдарында қазақ шаруаларының басына түскен қорлық пен зорлықты, 20 жылдың аяғы мен 30 жылдың басындағы болған оқиғаларды, ресми идеологияны айқындап берді.

«Республикадағы мәдени құрылыс мәселелерін насихаттаудағы ұлттық баспасөздің қызметі» деп аталатын бесінші тарауда 20-30 жж. халық ағарту ісіндегі өзгерістер, әйел және жастар, әдебиет пен өнер мәселелері ұлт баспасөзі материалдары негізінде дәйектелді.

20-30 жж. халық ағарту саласында сауатсыздықпен күресу мәселесі қолға алынып, барлық облыстар мен уездерде, болыстарда жергілікті Кеңестердің жанынан халық ағарту бөлімдері құрылып, бұл бөлімдер сауатыздықты жою және бұқараны мәдени жағынан көтеруге бар күшін салды. 1919 ж. 26 қаңтарда В.И. Ленин сауатсыздықты жою туралы декретіне орай 1920 ж. маусымында сауатсыздықты жою жөнінде Бүкілресейлік төтенше комиссия құрылып, Халық ағарту саласына қазақ зиялылары тартылды.

Қазақ мерзімді баспасөзі сауатсыздықпен күресу науқанын насихаттаушы бірден-бір ақпарат құралы болып, еңбекшілердің білімге деген ынта-ықыласын күшейту ісіне белсене атсалысты. «Еңбекші қазақ», «Қазақ тілі», «Ақ жол», «Бостандық туы», «Жұмыскер тілі», «Қызыл Қазақстан», «Лениншіл жас», «Жас қайрат», «Әйел теңдігі» сияқты газет-журналдар сауатсыздықты жою мәселесіне арнайы айдар (рубрика) ашты. «Еңбекші қазақ» газеті «Ішкі хабарлар» айдарында сауатсыздықпен күресу мәселесінің жүргізілу барысы туралы арнайы хабарлар жариялап отырды. Сондай-ақ, оқу-ағарту ісіне байланысты шыққан бұйрық-жарлықтарды, съезд, конференция, пленумдарда қабылданған қарарлардың маңыздылығын түсіндірген мақалаларға да орын берді. Газет-журналдар сауатсыздықты жою жолындағы күресті нағыз халықтық қозғалысқа айналдырды.

«Қызыл Қазақстан» журналының «Саясат», «Оқу-білім» атты бөлімдері сауатсыздықты жою мәселесіне қатысты партия ұйымдарының жүргізіп отырған іс-шаралары жөнінде мақалалар және осы мәселеге қатысты түрлі ұсыныстар жарияланып отырса, ал жастардың «Жас қайрат» журналы да арнайы құрылған «Ағарту бөлімінде» оқу жүйесіне жастарды тарту жөнінде мәселе қозғап, қазақ жастарын саужой (сауатсыздық жойылсын) жұмысына қатысуға шақырды. Сонымен қатар журналдың «Тарих және саяси бөлім», «Мектеп ісі», «Өнер, білім бөлімі», «Әдебиет бөлімі» деген арнайы айдарлары оқу үрдісі барысындағы басты кемшіліктер мен жетістіктер барысын оқырмандарына хабардар етті.

Қазақ мерзімді баспасөзі оқудың маңыздылығын түсіндіретін мақалаларды жариялауды бірінші кезекке қойды. Елдегі экономикалық қиындыққа қарамастан 20 ж. басында мерзімді басылымдар интернат-мектептер мен коммуна-мектептер ашу, оқулықтар жазу барысы, мектептерді жаңа оқу бағдарламасымен оқыту, бастауыш мектептерде оқытылатын оқулықтардың сапасы, «Жойылсын сауатсыздық» ұйымдарының жұмыс барысы, мектептерді қажетті құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету, білімді ұстаздар даярлау ісі жайында мақалаларды үзбей жариялады.

«Жаңа мектеп», «Әйел теңдігі», «Қазақ тілі», «Еңбекші қазақ» және т.б. басылымдар арқылы С. Сәдуақасов, Н. Нұрмақов, Н. Арықова, С. Есова, М. Жолдыбаев, Т. Шонанов және т.б. қазақ зиялылары сауатсыздықты жою еліміздің алға жылжуына, ғылым, білімнің өсуіне алып келетіндігін, мектептерге ең бірінші қажетті мұғалім, оқитын ғимарат, оқулықтар, оқу құрал-жабдықтары және оқитын шәкірттер керектігін түсіндірген, мектептің оқу жоспары, бағдарламасы жөнінде ұсыныстар айтқан мақалалары жарық көрді.

1926 ж. мамырда Қазақстанда бірыңғай еңбек мектебі Жарғысының қабылдануына орай елдегі сауатсыздықты жою жанданып, қызыл отаулар құрылып, мереке күндері кештер мен концерттер, түрлі іс-шаралар ұйымдастыру қолға алынып, алда жүргізілетін аса керекті жұмыстар айқындалып, сауат ашқыш мектептердің жұмысын көркейту, әр қызыл отауға дәрігер, заңгер қызметкерлерін алу, отаудың көшетін мезгілін белгілеу және оның қызметі жөнінде ұдайы баспасөз беттеріне мағлұмат беріп тұру міндеттелінді.

Қазақстанда «Жаңа әліпби» қозғалысының басталуына байланысты Орталық комитет курстар ашып, жаңа әліпбиді үйрететін мұғалімдерді даярлау және мектептерде жаңа әліпби сабақтарын өткізу мәселесі қолға алынып, барлық мерзімді басылымдар бұл қозғалыс туралы үзбей хабарлар жариялап, оның аяқ алысын қорытындылап отырды. «Еңбекші қазақ» газетінде «Жаңа әліпби» деген айдар ашылып, бұл қозғалыс барысы туралы хабарлар жариялап отырды.

Қазақстанда баспасөздің дамуы сауат ашуға тікелей пәрменді көмек көрсетті. Оқу-ағарту саласының органы ретінде шығып тұрған «Жаңа мектеп» журналы мен т.б. республикалық, облыстық басылымдарда үкімет пен партия шешімдерінен басқа, білім беру жүйесіндегі өзгерістер мен түрлі оқу бағдарламаларына қатысты ой-пікірлер де жарық көрді.

Өлкенің мәдениетін көтеруде жастар мен қазақ әйелдерін сауаттандыру, оларды арнайы оқу орындарына жіберіп, оқыту мәселесі қолға алына бастады. Үкіметтің қалыңмал алуға, көп әйел алушылық пен әмеңгерлікке тыйым салған заңы алғаш «Ақ жол» газетіне жарияланды. Бұл заңға орай «Ақ жол», «Қазақ тілі», «Еңбекшіл қазақ», «Бостандық туы» газеттерінде қазақ халқында сақталып келген ескілік салттан құтылуға шақырған мақалалар жарияланып қана қоймай, қазақ әйелдерінің тұрмыс-тіршілік барысы, оларды қоғамдық жұмыстарға тарту жөніндегі Н. Құлжанова, С. Есова, Н. Арықова, М. Бегалиева, А. Оразбаевалардың мақалалары да басылды. Олар әйел теңдігінің мәнісін түсіндіре отырып, қазақ әйелдерін сауатсыздықты жойып, ерлермен тең құқықта өмір сүруге шақырды. «Теңдік» газеті, «Әйел теңдігі» журналы қазақ әйелдерінің ең алғашқы жеке басылымы болып, әйелдердің құқығы, қалыңмалмен күрес, әйелдерді әлеуметтік қызметке – кооперативтерге, «Қосшы» ұйымдарына, қызыл отауларға тарту, кеңес сайлауына қатыстыру сияқты іс-шараларды жүргізу барысы, сауатсыздықты жою мәселелерін жариялап, олардың қоғамдық қызметке араласуына жол ашты.

Мерзімді басылым беттерінде Ресей құрамындағы ұлттар мен көршілес мемлекеттердегі әйелдердің хал-ахуалы жөнінде ақпарлар мен қазақ қыз-келіншектерінің өлең, әңгімелеріне де орын берілді. Бұл ретте Шолпанның бірнеше өлеңдерін, Зейнептің «Раушан» атты әңгімесін (Әйел теңдігі. 1927. №2. 54-56-бб.), Тоқсанкеліні Ұрқияның «Ұлы күнге» (Әйел теңдігі. 1927. №3. 53-54-бб.), Мәриямның «Ел қыздарына» (Әйел теңдігі. 1928. №1) және тағы басқа өлеңдерді атап өтуге болады.

Қазақ жастары арасында ұйым-тәрбие жұмысын күшейтуде, оларды ірі өндіріс орындарына тартуда мерзімді баспасөз белсенді жұмыс жүргізді. Жастар мәселесі «Лениншіл жас», «Жас қазақ», «Жас қайрат», «Еңбекші жас» сияқты жастардың газет-журналдарында ғана емес, «Қазақ тілі», «Қызыл Қазақстан», «Әйел теңдігі», «Еңбекшіл қазақ», «Қызыл ту», «Жұмыскер тілі» және т.б. газет-журналдар батыл көтеріп, оларды өнер-білім алуға шақыра отырып, кездескен кедергілерді жеңуде ақыл-кеңес, ұсыныстар берді.

20-30 жж. қазақ әйелдері мен жастары қоғам ісіне белсене араласып, олардың арасынан үкімет қайраткерлері өсіп шықты. 20-30 жж. аралығында мәдени-ағарту ошақтары кітапханалар мен мұражайлар, театр, жұмысшылар клубтары, көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы қызыл отаулар мен керуендердің қызметтері мәселесі баспасөзде кеңінен насихатталып, олардың жетістіктері мен кемшіліктері туралы аса маңызды ақпарлар берілді.

Республикалық, облыстық мерзімді басылымдардың ұстанған негізгі бағыты – бұл қазақ халқының әдебиеті мен өнерін насихаттау болды. Газет-журналдарда арнайы бөлімдер ашылып, қазақ әдебиеті, өнері, музыкасына қатысты түрлі пікірлер, елімізде жүргізіліп жатқан іс-шаралар, оның жетістіктері мен кемшіліктері жайында хабарлар жарияланған.

20 ж. басынан қазақ әдебиетінің қатары жас ақын-жазушылармен толыққаны белгілі. Олардың туындылары «Шолпан», «Темірқазық», «Таң», «Ұшқын», «Тілші», «Жас қайрат» сияқты журналдарда жарияланды. Алайда бұл шығармалар айналасында айтыстар мен бағыттар қақтығысы туындап, шығармалары сын додасына түскен. С. Сейфуллиннің «Қызыл сұңқарлар» пьесасы (сынаушы М. Әуезов, Шолпан. 1922. №2-3), «Асау тұлпар» өлеңдер жинағы (сынаушы Н. Төреқұлов, Темірқазық. 1923. №1), М. Әуезовтің «Қорғансыздың күні» (Қазақ тілі.1922. №20), «Бәйбіше-тоқалы» (Сана. 1923. №2-3), М. Жұмабаевтың өлеңдері (Еңбекші қазақ. 1923. 19 ноябрь) және т.б. сынға ұшырады. Бірақ осындай өткір сындарға қарамастан, қазақ әдебиеті қатары күннен-күнге толыға түсті. Қазақ әдебиетінің көркейіп, дамуында М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Мұқанов толымды пікір айтқан.

1925 ж. Қазақстанда Ресей пролетариат жазушылар қауымдастығының негізінде қазақ пролетарлық жазушылар қауымдастығының құрылуы И.В. Сталиннің «ұлтшылдық», «байшылдыққа» қарсы ұстанған саясатының жандануына жол ашты. Қауымдастық өзінің «Жыл құсы» газетін шығарып, кеңес үкіметіне жат әдеби шығармаларды, буржуазиялық-ұлтшыл иделогияны әшкерелеуге белсене кірісті 37, 270-б.]. Үкімет тапсырмасымен қауымдастыққа Ұлы Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі қазақ әдебиетіндегі ағымдарды анықтау тапсырылды. Әсіресе байшыл-ұлтшыл жазушылар мен оның шашбауын көтерушілердің қатары әшкереленуге тиіс болды. Сөйтіп, қазақ әдебиетіндегі «ұлтшыл», «революциялық», «нақты көзқарастары жоқ» деп аталған үш бағыт барлығы және оны ұстанушылары анықталып, олардың шығармаларының мақсаты қатаң тексеруден өтті. Осындай қиыншылыққа қарамастан «Сана», «Шолпан», «Таң» журналдары мен «Ақ жол», «Қазақ тілі» газеттері М. Әуезов, Б. Майлин, С. Сәдуақасов, М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, Ж. Аймауытов және т.б. шығармалары баспасөзде үздіксіз жарияланып, қазақ әдебиеті мен мәдениеті үшін көптеген игі істер атқарды. Партия ұйымы қазақ зиялыларының арасындағы айтыс-тартысты бақылауға алып, өзіне тиімді бағытқа бұрып отырды. «Еңбекші қазақ» газетінде өріс алған айтыс «Жыл құсы» альманахында, «Қызыл Қазақстан» мен «Жаңа әдебиет», «Әдебиет майданы» журналдарында жалғасын тапты. 1928 ж. М. Дулатов, М. Жұмабаев, А. Байтұрсынов, Ж. Аймауытов сынды ақын-жазушылардың үстінен іс қозғалып, түрмеге жабылды. Оларға алашшыл бағытта бас көтеріп, қазақ әдебиетінде бұрынғы идеологияны насихаттады деген айыптар тағылып, әдебиет сахнасынан ығыстыруға тырысты. «Байшыл идеологияны жақтаушылар» деп аталғандарды жасырып немесе оларға дем берушілерді анықтау науқанына белсене кіріскендер баспасөз бетін дәлелді мысалдармен толтыруға тырысты. Бірін-бірі сынау, шығармаларынан қателіктер табуда бет жыртқандары сонша, оқырмандар кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс екендігін ажыратудан қалды.

Пролетариат жазушыларының қауымдастығы ақын, жазушылардан бұрынғы байшылдардың, алашордашылардың әрекеттерін әшкерелейтін, жаңа кеңестік тұрмысты дәріптейтін шығармалар жазуды талап етті. Нәтижесінде Сәкеннің алашордашыл М. Шоқайдың жаңа өмірге жаулығын айтқан «Ақ төбет пен от арба» (Еңбекші қазақ. 1926. 19 октябрь), Жақанның тәркіленіп, жер аударылған байларға арналып «Қорқау қасқырлар» (Еңбекші қазақ. 1929. 5 август), Ә. Тәжібаевтың мансапқор коммунистерді әшкерелеген «Кімдерді аластаймыз» (Еңбекші қазақ. 1929. 12 август), Б. Майлиннің ұжым мүшелеріне арнап жазған «Коллективтің жырын айт» (Еңбекші қазақ. 1930. 17 апрель) және т.б. осы мазмұндас шығармалары жарық көрген. Газет «ұлтшылдық» сарынымен күресуде өзін-өзі сынау жолын ұсынды.

1932 ж. партияның «Көркемөнер ұйымдарын қайта құру туралы» қаулысы шыққаннан кейін, қазақ әдебиеті саласын жақсартуға бағытталған қадамдар жасалды. Қазақ әдебиеті қатары Е. Ысмайылов, М. Қаратаев, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаев, С. Ерубаев, З. Шашкин, Х. Есенжанов сынды жазушылармен толықты. Қазақ ақын-жазушыларын біріктіріп отырған жазушылар қауымдастығы (ҚазАПП) оларға арнайы нұсқаумен социалистік жарыс озаттары, колхоз, совхоз жетістіктері, малшаруашылығындағы, өнеркәсіп орындарындағы табыстар қазақ әдебиетінің негізгі мазмұнына айналды.

Жас ақын, жазушылардың өлең-жырлары, очерктері, фельетондары, әңгіме-новеллалары жарияланып, Б. Майлин, И. Байзақов, Н. Байғанин, І. Жансүгіров, С. Дөнентаев және т.б. ақындар мен жазушылардың есімдерін қазақ оқырмандары газет-журналдардан оқып, білді.

20-жылдардың басында Азамат соғысы аяқталып, ел есін жия бастаған кезде кеңестік қазақ әдебиетімен қатар дамыған өнердің бірі – театр мен опера саласы. Қазақстанның Орынбор, Ақмола, Алматы, Семей сияқты қалаларында ірі театр труппалары құрылып, халық арасында ойын-сауық кештерін ұйымдастырып, түрлі қойылымдар көрсете бастады. 1922 ж. Семейдегі ойын-сауық үйірмесі кіші-гірім драма труппасына айналып, Ә. Қашаубаев, И. Байзақов, Ж. Шанин және тағы басқа артистер қанаттанып, өз көрермендерін М. Әуезовтың «Еңлік-Кебек», С. Сейфуллиннің «Қызыл сұңқарлар», Ж. Шаниннің «Арқалық батыр» сияқты пьесаларымен қауыштырды. Осы пьесаларға жан бітіруші Қ. Қуанышбаев, С. Қожамқұлов, Қ. Жандарбеков, Е. Өмірзақов, Ә. Абдоллаев, Ә. Қашаубаев, И. Байзақов, Ж. Оспанов, Л. Әшкеев, З. Жандарбеков сияқты талантты актерлер мен әншілердің артистік өнерлері «Еңбекші қазақ», «Қызыл Қазақстан», «Жаршы», «Қазақ тілі» және т.б. басылымдарда мақтанышпен жазылды. Алайда 30 жж. қуғын-сүргін барысында пьеса авторлары мен актерлері да қатты сынға ұшырады. Қошкенің «Күмәнсіз күйгендері», Мұхтардың «Қаракөз», «Еңлік-Кебегі», Міржақыптың «Бақытсыз Жамалы» алашордашыл бағыттылығы, Ж. Шаниннің «Шахта», Б. Майлиннің «Майдан», І. Жансүгіровтің «Кек» деп аталатын пьесаларда қателіктердің аса көптігі баспасөзде ашық сынға алынды.

Қазақ театрымен бірге Қазақстандағы аз ұлт өкілдерінің театрлары, ұлттық музыка саласында жаңа әндер мен күйлер туындап, қазақтың жезтаңдай әншілері халық арасына, дүниежүзіне таныла бастады. Ұлттық өнердің, әдебиеттің, музыка салаларының алға қарай жылжуына, еліміздің мәдени құрлысының ірі жетістіктеріне қазақ тіліндегі мерзімді баспасөз зор ықпалы етті.

«Ұлттық баспасөз және тоталитарлық жүйе мәселесі» атты алтыншы тарауда Кеңестік өкімет саясатына қарсы наразылықтың және партия қызметкерлерін тазарту барысының, «ұлтшылдықпен», «жікшілдікпен» айыптау мәселелері және «Алаш» қайраткерлерінің қуғындалуының мерзімді басылымдарда көрініс табуы баяндалады.

1921 ж. маусымда болған Қазақстан облыстық 1-ші партия конференциясында ұлт мәселесі қаралып, ұлттық езгі мен теңсіздіктің сарқыншақтарына, ұлтшылдыққа ауытқудың барлық көріністеріне батыл тойтарыс беру, ұлттар арасындағы интернационалдық ынтымақты ұлғайту жолында күрес жүргізуге шақырды. Алайда азамат соғысынан кейінгі салғыртты салықпен алмастыруда үкімет шенеуніктерінің тарапынан жіберілген келеңсіздіктер онсыз да титықтап отырған шаруалардың жағдайын төмендетіп жіберді. Бұл ауыр жағдайды кулактар пайдаланып, шаруалардың арасында үгіт жүргізіп, толқуларға итермелеп, қолдарына қару алуға дейін себепші болды. Үкіметке қарсы топтарды қолға түсіру ерекше тағайындалған бөлім (ЧОН) күштерімен іске асырылды. Бүкілресейлік Төтенше комитеттің ҚАКСР бойынша бөлімнің жедел мәліметтеріне сүйенсек, 1921 ж. Қазақстан губернияларындағы бірнеше бандалық топтар Ақтөбе губерниясында жақсы қаруланған 47 адамнан тұратын Глазновтың бандасы мен 240 адамы бар «Тұраш» деген адайлар бандасы, Қазалы ауданында «Жасылдар» атанған банда әрекет еткен 38].

Үкімет ел ішінен шыққан «бандысымақтармен» күресуде газет-журналдарды шебер пайдала білді. Газет, журналды бұзақылардың атын атап, қылмысын ортаға салуға шақырды. Жергілікті халыққа әкімшілік органдарда жұмыс істейтіндер қызмет бабын пайдаланып, қоқан-лоққы көрсетіп те отырды. Бұл жәйт «Темірқазық» журналының 1923 ж. 2-3 сандарында «Малай» деген бүркеншік атпен жарияланған «Елдің күйі» деген мақалада айқын жазылды.

Үкімет «тәртіпсіздер» қатарына салық мөлшерінің көптігіне наразылық білдіргендерді немесе үкімет адамын дұрыстап сыйламаған, жергілікті әкімшілік билігіне қарсы пікір айтқандарды жатқызды. Тіпті оларға «банда» деп айдар да тақты. Екі-үш қазақтың басы қосылса, «үкіметке қарсы шыққалы жүр» деген желеумен қамауға алып, өтірік куәлер тартылып, қарапайым халықты сендіріп, ақыры жазаға тартып жатты. «Банды» іздей шыққан отрядтар халықтың зәресін алып, дүрліктіріп, қорқыту, жала жабу сияқты әдістерді кеңінен қолданып жатқандығы баспасөз бетінен қалыс қалмады. Мәселен, «Бостандық туы» мен «Қазақ тілі» газеттерінде «Ақмолада пәлен отряд атып кетіпті, Қарқаралыда пәлен отряд қиратып, талап кетіпті. Керекуде пәлен отряд ұрып кетіпті» деп, олардың қылмыстарын бетіне басқан ашық мақалалар жарияланса, ал «Темірқазық» журналы «агент, отряд» дегенді естісе елдің зәресі ұшатындығын мысал ретінде жазды.

Үкімет пен партия ел арасында шығып отырған тәртіпсіздіктерге бұрынғы патша қызметінде болғандар, алашордашылар, ұлтшылдар партия қатарына кіріп, іріткі салуда деген желеумен жаппай тазарту ісіне белсене кірісті. Бұрынғы бай-болыс балалары, алашордашылар, жікшілдер мен ұлтшылдар анықталып, партия қатарынан шығарыла бастады. Мәселен, Қазақстан Өлкелік Тексеру комиссиясының 1929 ж. 30 қыркүйегіндегі шешімімен партия қатарынан 2776 коммунист шығарылған, бұл 19,5 % пайызды құрайды. Ал 2076 адам, яғни 14,5 %-ы қатаң сөгіс алған 39].

1929 ж. бастап Қазақстанның барлық аудандарындағы ауылдық-деревнялық партия бөлімдеріне еніп кеткен кеңес үкіметіне дұшпан элементтерден тазарту шарасы жүргізіле бастады. Павлодар уезінде өткен осындай бір тазарту барысында «Тереңкөл ісі», Торғай уезінде «Наурызым ісі» пайда болды. Партия қатарына кіріп кеткен жау тап элементтерден тазалау үдерісі 30-шы жылдары да жалғасын тапты. Әсіресе, бұл 1936-1937 жылдары кең өріс алды. Мерзімді баспасөз қырағылық танытып, партияға кейбір жолдармен еніп кетіп, іріткі салушы бұрынғы бай тап өкілдерін әшкерелеген мақалалардың күнделікті жарияланып отыруына барлық жағдайды жасады. Газеттер халықты «бұл жалған коммунистер фашизм агенттерімен сыбайласып, социалистік құрылыстың дамуына зиянкестік тигізді, ұлтаралық ынтымақтастыққа кедергі жасауға тырысты» деп түсіндірді.

Кеңестік жүйенің екіжүзділік саясаты Қазақстанда тұратын ұлт араздығын тудырып қана қоймай, оларды бір-біріне айдап салып, жала жабу, тіпті өлтіру сияқты фактілерге жол берді. Халық наразылықтары 1929-1931 жылдар аралығында басым болды. Бұл кездерде қазақ зиялылары қуғын-сүргінге ұшырап, кейбіреулері ату жазасына, кейбіреулері түрмелерге жабылып жатқан болатын. 1930 ж. басында Қазақстанда 2 мыңнан аса шаруа қозғалыстары тіркелген. Мәселен, Адай, Созақ, Қызылқұм, Қарақұм, Абыралы өңірлерінде шаруа қозғалыстары байқалды.

Алаш қайраткерлерін қудалау барысы 20-шы жылдары партия қатарын жат элементтерден тазарту барысында да байқалды. Үкімет «Алаш» партиясы мен Алашорда үкіметі мүшелерінің мемлекеттің жауапты қызметте отыруынан қауіптенді. Оның басты себебі алашордашылардың ықпалы коммунистер арасына жайылып кетуі мүмкін деген қорқыныш еді. Бастапқы кездерде бұл мәселе ашық түрде айтылмаса да, бірте-бірте жаймен өлкелік партияның конференциялары мен жиналыстарында қозғала бастады. Атап айтсақ, қызметке алынғандардың алашордашыларға қатыстылығын немесе олармен туысқандық байланыстылығы барлығы, жоқтығы тексеріліп отырған. Алаш мүшелерінің көпшілігі мемлекет қызметіне тартылғанмен де, үкімет тарапынан әлі де болса сенімсіздік көрсетіліп, соңдарынан астыртын бақылау орнату, қызметтерін тексеру сияқты тәсілдер кеңінен жүзеге асырылды. Оларға «ұлтшыл» ретінде күдікпен қарау орын алды. Алаш пен Алашорда мүшелерін Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірінен аластатуда алдау, арбау, қару жұмсау, күштеу әдістері қолданылды. 1922 ж. бастап алашордашыларды үкімет пен партия тарапынан қудалау саясатын аштық түрде жүргізіп, ұлтшылдармен күрес жүргізу ісін Мемлекеттік Саяси басқарманың (ГПУ) қызметкерлері қолға алып, құпия түрде елдегі зиянкесті топтар жөнінде мәліметтер жинауға тырысты.

Алашордашыларды қудалаудың негізі мерзімді басылымдарда сынаудан да көрінді. 1922 ж. «Қызыл Қазақстан» журналына М. Атаниязовтың «Алаш» партиясының өткен жолын, жүргізген қызметін талдаған «Алаш» партиясының тарихи сыны», С. Меңдешев «Қызыл Қазақстан» журналына алашордашылардың Кеңес үкіметінің билігіне кедергілер келтіріп отырғандығын айтқан «Қазақстан Республикасының үш жыл жасауы» атты және т.б. мақалалар жарияланды.

1923 ж. А. Кенжин «Қызыл Қазақстан» журналына «Алаш партиясы туралы тарихи мағлұмат» атты мақаласын жариялап, онда «Алаш» партиясының бағдарламасына терең талдау жасай келе, өзіндік баға беруге тырысқан болатын 40, 9-10-бб.].

1926-1932 жж. қазақ баспасөзінде партия жолынан ауытқыған, кеңестік партияға қарсы топтар мен жікшілдерге қарсы күрес барысы өрістеді. Әсіресе, басылым қазақ әдебиеті саласында «байшылдықты көздеген» деген желеумен «ұлтшыл-уклонист» атанғандарға қарсы батыл күрес жүргізді. 1928 ж. «ұлтшылдықпен», «жікшілдікпен» күресу барысы кең түрде етек алды. Орта мектептерден бастап, жоғары оқу орындары, ауылшаруашылығы еңбекшілерінен ірі өнеркәсіп орындарында «ұлтшылдар» мен «жікшіл» топтарды әшкерелеу мәселесі белсенді түрде жүрді. 1926 ж. 22 қарашасында «Еңбекші қазақ» газетіне Ораз Исаевтың жікшілдік пен ұлтшылдық зияндығына қарсы күреске шақырған «Жікшілдікпен күрес туралы» мақаласы жарияланса, газеттің 69 санына С. Мұқановтың «Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер» деген мақаласы жарияланып, онда буржуазиялық ұлтшылдардың әрекеттері әшкереленді. «Ауыл коммунисі» журналының «Жер-жердің хатынан» атты арнайы бөлімінде ұлтшылдармен күресу барысының қалай жүргізіліп жатқандығы және өзінің қателіктерін мойына алғандығын білдіргендердің хаттарын жариялап отырды.

Идеологиялық айтыс мерзімді басылымда 30-жылдардың аяғында қатты өршіді. Бірін-біріне айдап салу тәсілімен қаралап жазған материалдар баспасөздің негізгі тақырыбына айналды. «Социалды Қазақстан», «Қазақ әдебиеті», «Лениншіл жас» сияқты газеттерде бұрынғы алашорданың белді мүшелерінің кеңес ісіне жат, «халық жауы» екендіктерін дәлелдей жазған «домалақ арыздар» қаптап кетті. Онда «фашист», «зұлым», «арамза», «қаскүнем», «зиянкес», «ұялас», «қандыбалақ қарақшы» «агент», «ұлтшыл», «халық жауы» және т.б. жан түршігерлік сөздер жазылды.

Н. Тимофеев пен С. Брайнин «Социалистік Қазақстан» газетіне жариялаған «Буржуазияшыл ұлтшылдар – коммунист партиясы мен совет үкіметінің ежелгі жауы» деген мақаласында алашордашылар 1921-1922 жж. болған ашаршылықты өз мүдделеріне және қара басының қамына пайдалануды көздеді деген кінә тақты. Алашордашыларға баспасөз арқылы өздерінің үгіт-насихаттарын жүргізді деген де айып тағылды. Олардың бағытын қолдаушы газеттердің қатарына «Ақ жол», «Бостандық туы», «Қазақ тілі» газеттері жатқызылды. Нәтижесінде қазақ зиялылары арасында өз басын аман алып қалу үшін бірін-бірі қаралағандардың қатары көбейді. Сөйтіп, қазақ зиялыларын қуғындау барысы 20-30 жж. қазақ тіліндегі мерзімді баспасөз беттерінде айқын жазылды.

Қорытынды бөлімде диссертацияда алынған нәтижелер нақтыланып, қарастырылып отырған мәселелер бойынша тұжырымдар жасалды.

Қазақстан тарихында өткен оқиғаларды зерттеуде соңғы жылдары дерек ретінде мерзімді басылым материалдары кеңінен қолданыла бастады. Бұл біріншіден, тарихымыздың деректік негізін кеңейтсе, екіншіден, қарастырылатын тақырыптардың көмескі тұстарын ашуға себебін тигізеді. Өйткені, ХІХ ғасырдың соңында пайда болған қазақ тіліндегі газеттердің халықпен бірден қарым-қатынас жасайтын құрал екендігін түсінген еліміздің алдыңғы қатарлы зиялылары оған қолдау көрсетіп, одан әрі дамуына бар жағдайды жасауға тырысты. Нәтижесінде ХХ ғасырдың басында бірнеше газет-журналдар дүниеге келіп, онда қазақ халқының түрлі мұң-мұқтаждары көтеріліп, соның төңірегінде пікір таластар өткені де тарихта белгілі. Қазақстанда ұлт тіліндегі өз баспасөзінің тууы халықтың санасын оянуына елеулі түрде әсер етті. Отан тарихының кеңестік кезеңінде таптық көзқараспен қалыптасқан қоғамдық-саяси қағидалар мен ұстанымдардың шынайы мазмұнын ашуда 20-30-жылдардағы қазақ мерзімді баспасөзінің маңыздылығы ерекше.

Қазақ баспасөзінің қалыптасуы тарихы мен даму ерекшеліктері, оның деректік негізі ғылыми әдебиеттерде бұрындары үстемдік етіп келген методологиялық ұстанымдарға орай біржақты қарастырылып, шынайы тұрғыда ашылып көрсетілмей келді.

Қазақ АКСР-і құрылғаннан кейін мерзімді басылымдарды шығару ісі күшейді. Баспасөздің өкіметтің саясаты мен қабылдаған іс-шараларын түсіндіруде маңыздылығы айқындалып, оның дамуына жол ашу керектігі баса көтерілді. Нәтижесінде «Ақ жол», «Еңбекшіл қазақ», «Қызыл Қазақстан», «Қазақ тілі», «Бостандық туы» сияқты қазақ тіліндегі басылымдар дүниеге келіп, халыққа қызмет ете бастады.

Баспасөз ісінін жандандыруда үгіт-насихат жұмыстарын күшейту, мерзімді басылымдарды оқырмандарға жақындату, жергілікті өмір барысын түсінікті, әрі толық көрсетуге талпыну, ол үшін тілшілерді тарту мәселесі қойылды. Сөйтіп, баспасөзді халықпен байланыстырудың басты жолдарын саралап берді. Қазақ баспасөзін көтеруде қазақ зиялылары елеулі үлес қосты.

Партия мен үкіметтің органы болған «Еңбекші қазақ» (кейіннен «Социалды Қазақстан», «Социалистік Қазақстан»), «Қызыл Қазақстан», губерниялық «Ақ жол», «Қазақ тілі» және тағы басқа басылымдар социализмнің салтанатын асқақтата көтеруі, мадақтауы, жаңа кеңестік өмір жетістіктерін дәріптеуге тиіс еді. Алайда 20-жылдары бұл басылымдардың беттерінде әкімшіл-әміршіл жүйенің қыспағын баяндайтын, халықтың басына түскен қасіретті жағдайларды суреттейтін мақалаларға жол берді. Баспасөз саласы үкіметтің қатаң бақылауында болғанымен де, кеңестік биліктің жүргізіп отырған саясатын ашып берерліктей материалдарды жариялай білді. Бұл ретте «Ақ жол» мен «Қазақ тілі» газеттерінде, «Шолпан», «Сана» сияқты журналдарда жарық көрген, тарих саласы үшін аса құнды саналатын, сол кездерде «ұлтшылдық» пиғылда деп сынға алынып, авторлары айыпталған мақалаларды, хабарларды айтуымызға болады. Сол басылымдарда жарияланған елдің аса ауыр жағдайын айқындайтын түрлі ақпарлармен мен материалдар үшін кейін авторлары зардап шекті.

Отан тарихындағы ХХ ғ. 20-30 жж. саяси жағдайды жаңа ұлттық мүдде тұрғысында қарастыруда баспасөз материалдары көп мүмкіндік береді. Зерттеу барысында баспасөз материалдарына дерек ретінде сүйене отырып, тарихи құбылыстар мен оқиғаларға талдау жасау арқылы бірқатар ғылыми тұжырымдар жасалды. Демек, ұлттық баспасөздің қалыптасуы мен қызметінің тарихын тәуелсіздік жағдайындағы ұлттық баспасөзмен салыстыра қарастыру мәселенің қолданбалық маңызын арттыра түседі.

Сондықтан ХХ ғ. 20-30 жж. қазақ мерзімді баспасөзінің қалыптасу тарихы мен Отан тарихының кеңестік кезеңінде таптық көзқараспен қалыптасқан қоғамдық-саяси қағидалар мен ұстанымдардың шынайы мазмұнын ашуда деректік негізін ашып көрсету аса маңызды.

2 Мажитов С.Ф. Формирование исторического сознания в Республике Казахстан: реалии и перспективы // Современное состояние и перспективы развития исторической науки Казахстана и России: Сборник материалов Междунар. науч.-практ. конф. / Под ред. С.Ф. Мажитова. – Алматы: Тарих тағылымы, 2008. – 424 с.

3 Қазақ журналистикасы. 3 томдық. – 1-т. Қазақ баспасөзі. – Алматы: Таймас баспа үйі, 2008. – 352 б.

4 Әуезов М. Не себептен? // Қазақ тілі. – 1921. – 5 февраль. №119.; Әуезов М. Қазақтағы қалам қайраткерлеріне! (Ашық хат) // Шолпан. – 1922. –№ 2-3. – 5-7-бб.; Кульджанова Н. Киргизские газеты в КССР // Известия Киргизского областного комитета РКП(б). – 1922. – №24. – С. 27-28, 30; Асылбеков А., Тоқжігітов Ш. Газета туралы // Қазақ тілі. – 1923. – №12; Мадияр. Баспасөз үмесі // Еңбекшіл қазақ. – 1923.– 17 мамыр. – № 88.

5 Бабинцев С.М. Заметки о периодике Семипалатинского края // Записки Семипалатинского отдела общества изучения Казахстана. – Т.3. – Вып. 20. – Семипалатинск, 1931. – 146 с.; Сексенбайұлы А. Орта Азия республикаларының баспасөзі 15 жыл социализм күресінде. – Ташкент: Өзбекстан мемлекеттік баспасы, 1932. – 16 б.

6 Бекхожин Х.Н. Первая казахская газета «Дала уалаяты» (1888-1902). – Алматы, 1949. – 254 б.

7 Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан: Тарихи очерк. – Алматы: Қазмембас, 1950. – 40 б.; Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі совет өкіметі орнау жылдарында. – Алматы, 1958. – 12 б.; 8 Имашев С.Н. Работа коммунистической партии по созданию и укреплению местной печати в Казахстане (1917-1925 гг.): дисс. ... к.и.н. – Алма-Ата, 1953. – 220 с.; Имашев С.Н. Печать Казахстана - детище Великого Октября // Культура Советского Казахстана. Сборник статей. – Алма-Ата: Казахское государственное издательство, 1957. – 238 с. – С. 161-185.

8 Амандосов Т. Верныйдағы большевиктік тұңғыш қазақ газеті. – Алматы: Қазмембас, 1959. – 35 б.; Кенжебаев Б., Қожакеев Т. Қазақ совет баспасөзі тарихынан. – Алматы: Қазмембас, 1959. – 63-б.

9 Сыздыков Н., Бурабаев М., Бекхожин Х., Амандосов Т., Колчин И. и другие. Полвека в пути. – Алма-Ата, 1961. – 339 с.; Имашев С. Н. Зарождение коммунистической печати Казахстана. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1961. –112 с.

10 Бекхожин Х.Н. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-1930). – Алматы: Қазмембас, 1964. – 264 б.

11 Партийно-советская печать в период борьбы за строительство социализма. Сборник статей /под общей ред. А.Л. Мишуриса. – Москва: Издательство МГУ, 1964. – 148 с. ; Ученова В.В. Партийно-советская печать восстановительного периода (1921-1925 гг.). Краткий очерк. – Москва: Издательство МГУ, 1964. – 36 с.; Исмаилов Н. Партийно-советская печать и социально-экономическое преобразование села. – Ташкент, Узбекистан, 1968. – 128 с.; Таиова Е.Т. Периодическая печать Тувы. –Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1979. – 112 с.

12 Ақтамбеков К. «Мұғалім» – тұңғыш педагогикалық журнал // Қазақ тілі мен әдебиеті мәселелері. – 1966. – 204-215-бб.; Нығметов С. «Қызыл Қазақстан» журналында Ленин идеяларының насихатталуы // Қазақстан коммунисі. – 1968. – №5. – 53-55-бб.; Қорқытов Б. «Қызыл Қазақстан» // Қазақстан әйелдері. – 1968. – №9. – 16-17-бб.; Қожекеев Т. Тарих дәлдікті сүйеді // Қазақ әдебиеті. – 1964. – 5 июнь; Сейітов А. «Жұлдыз» журналына 40 жыл // Қазақстан коммунисі. – 1968. – №2. –75-78-бб.

13 Ыдырысов А. Қазақстан коммунистік партиясын 1926-1932 жылдардағы республика партия-совет баспасөзін одан әрі дамыту жөніндегі қызметі: т.ғ.к. дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 1972. – 196 б; Ахметова Л.М. Қазақстан баспасөзінің әйелдерді социализмге жұмылдыруы: т.ғ.к. ... диссертация. – А., 1974. – 193 б.

14 Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі (1860-1958). – Алматы, 1981. – 239 б.

15 Арғынбаев М. Айтулы кезеңдер шежіресі // Қазақстан коммунисі. – 1982. – №2. – 91-96-бб.; Бөкеев О. Шындық шежіресі // Жұлдыз. – 1984. – №1. – 4-5 бб.; Мұстафин Б. Алғашқылардың бірі // Ленин туы. – 1990. – 4 көкек; Смақов Т. Тұңғыш редактор – халық комиссары // Денсаулық. – 1990. – №1. – 5-8 - бб.; Ажаров Қ. Көздей көлдің көлдей жасы бар // Ленин жолы. – 1989. – 1 июль.

16 Имашев С.Н. Свет ленинских идей. Избранные труды. – Алма-Ата: Казахстан, 1985. – 472 б.

17 Бекхожин Х.Н., Козыбаев С.К., Матвиенко С.С. Очерки истории журналистики. – Ч.1. – Алма-Ата: Казахстан, 1988. – 192 с.

18 Қозыбаев С., Бекболатов Ж. Өмір айнасы. – Алматы: Қазақстан, 1990. – 88 б.

19 Қожакеев Т. Жыл құстары. – Алматы: Қазақстан, 1991. – 240 б.; Қожакеев Т. Сара сөздің сардарлары. – Алматы: Санат, 1995. –168 б.; Қырықбай Аллаберген, Жарылқасын Нұсқабайұлы, Файзолла Оразай. Қазақ журналистикасының тарихы. – Алматы: Рауан, 1996. – 244 б.

20 Атабаев Қ. Қазақ баспасөзі – Қазақстан тарихының дерек көзі (1870-1918). – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 358 б. Атабаев Қ. Деректану: Оқу құралы. Толықтырылып 2 бас. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 272 б.

21 Нұрғалиева Л.Р. 1917-1937 жылдардағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері баспасөзде: тарихнамалық зерттеу: т.ғ.к. ... авторефераты. – Алматы, 1998. – 26 б.; Сағымбай З. Қазақ әйелдерінің публицистикалық мұрасы: ф.ғ.к. ... дисс. – Алматы, 1999. – 142 б.; Мукашева М.Т. Научно-популярная периодика Казахстана: истоки, становления и перспективы развития: дисс. ... к.ф.н. – Алматы, 2000. – 156 с.; Баялиева Д. Қазақ баспасөзіндегі әдет-ғұрып пен салт-дәстүрдің жазылу проблемалары: ф.ғ.к. ... автореферат. – Алматы, 2002. – 26 б.; Молдашева Р.А. Семей баспасөзі: қалыптасуы және даму жолдары: ф.ғ.к. дисс. – Алматы, 2003. – 145 б.

22 Махат Д.А. Қазақстанда әміршіл-әкімшіл социализм жүйесін қалыптастырудың сталиндік концепциясының мерзімді басылымдарда насихатталуы (1925-1956 жж.): т.ғ.д. ... дисс. – Алматы, 2007. – 378 б.; Махат Д.А. Баспасөз: сталиншілдіктің Қазақстанда орнығуы (1925-1956 жж.). – Астана: Ана тілі – Ата тарих, ЖШС, 2007. – 528 б.

23 Вопросы истории Компартии Казахстана. – Алма-Ата, 1963. – 307 с.

24 Кәкішев Т. Октябрь өрені. – Алматы, 1962. – 204 б.

25 ҚР ПМ. 141-қ., 1-т., 486-іс. 62-64 -пп.; 487-іс. 3-п.

26 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2781-іс. 42-п.

27 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 5002-іс. 13-п.

28 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 13202-іс. 16-п.

29 Дулатов М. Қазақ-қырғыз тарихы туралы // Қазақ тілі. – 1923.– 5 май. – №35.

30 Елдес. Қазақ тарихынан // 1923 жылдың Қазақ календары. –1922. – 80-91-бб.

31 Тынышбаев М. Түркі-моңғол тарихы // Сана. – 1923. – №1; Соныкі. Мырза Едіге батыр // Сана. – 1924. – №2-3. – 38-45-бб.

32 Әйтиев Ә. Қазақстанда кеңестер құрлысы һәм оның тарихи маңызы // Қызыл Қазақстан. – 1923. – № 22. – 33-43-бб.

33 Шонанұлы Т. Қазақ жері мәселесінің тарихы // Қызыл Қазақстан. – 1923. – №15, 16, №19-20-21. – 39-59-бб.

34 Жұмалиев Қ. Исатай, Махамбет көтерілісі және Махамбет поэзиясы // Қазақ әдебиеті. – 1937. – 6 сентябрь. –№35 (150), –10 сентябрь. – №36 (151), 15, 25 сентябрь, 28 октябрь. – № 37, 38, 43 (158).

35 Жанқожа Нұрмағамбет баласы // Жаңа мектеп. – 1926. – №6. – 32-37-бб.

36 Кәсіп шаруасы көркейсін // Еңбекші қазақ. – 1926.– 20 ғинуар. – №15.

37 Бейсембиев К. Победа марксистско-ленинской идеологии в Казахстане. – Алма- Ата: Казахстан, 1970. – 383 с.

38 ҚРПМ. 139-қ., 1-т., 254-қ. 85-п.

39 ҚРПМ. 141-қ., 1-т., 2551-іс. 36-п.

40 Кенжин А. Алаш партиясы туралы тарихи мағлұмат // Қызыл Қазақстан. – 1923. – №15. – 9-11-бб.

1 «Үш жүз» партиясы туралы не білеміз? // Отан тарихы. – 2005. – №4. – 123-137-бб.

2 ХХ ғасырдың 20-30 жылдардағы жастар баспасөзіндегі мәселелер // Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы. «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы. – 2006. – № 3 (11). – 87-91-бб.

3 1921-1922 жылдардағы ашаршылықтың қазақ мерзімді баспасөзде көтерілуі // Отан тарихы. – 2006. - № 3 (35). – 48-55-бб.

4 ХХ ғасырдың 20-30 жж. «Еңбекші қазақ» газетінде «жікшілдік» пен «ұлтшылдық» мәселесінің көтерілуі // Қоғам және дәуір. – 2006. – №4. – 30-32-бб.

5 ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы латын әліпбиіне көшу мәселесі тарихынан // Отан тарихы. – 2007. – №1 (37). – 120-130-бб.

6 ХХ ғасырдың 20-30 жж. Қазақстанда латынға көшу мәселесі төңірегіндегі айтыс-тартыс және оны жүзеге асырудағы іс-шаралар // Қоғам және дәуір. – 2007. – №2. – 28-32-бб.

7 Қазақстан тарихы мәселелері ұлттық басылымдарда // Қазақ өркениеті. – 2007. – №3 (27). – 101-107-бб.

8 ХХ ғ. 20-30-жылдарындағы мәдени құрылыс және ұлттық баспасөз // Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Хабаршысы. «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы. – 2007. – № 3 (14). – 74-78-бб.

9 Ресми билік органдары мен ұлттық басылымдар арасындағы қарым-қатынас // М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – 2007. – №3. – 100-111-бб.

10 ХХ ғасырдың 20-30 жылдары «Алаш» мүшелерінің қудалануы // Отан тарихы. – 2007. – №4 (40). – 5-17-бб.

11 ХХ ғасырдың 20-30 жж. қазақ мерзімді басылымдардағы баспасөз мәселесі // «Қайнар» университетінің Хабаршысы. – 2007. – №4/ 2 . – 44-49-бб.

12 ХХ ғ. 20-30 жж. қазақ мерзімді баспасөздеріндегі Қазақстандағы жаңа экономикалық саясат мәселесі // Қоғам және дәуір. – 2007. – №4. – 28-33-бб.

13 Елдес Омаровтың жарияланбаған мақаласы // Қазақ тарихы. – 2008. – №1. – 3-11-бб.

14 Қазақ басылымдарындағы тарихи еңбектер және олардың маңызы // Қазақ тарихы. – 2008. – №1. – 30-34-бб.

15 Қазақ мерзімді басылымдардағы қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрпы мәселесі // Отан тарихы. – 2008. – №3. – 185-193-бб.

16 Республикадағы театр мәселесінің ұлттық баспасөзде көтерілуі // М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – 2008. – №3 (31). – 111-123-бб.

17 Мерзімді баспасөз және оны көтерудегі қазақ зиялыларының ұсыныстары // Қоғам және дәуір. – 2009. – № 1. – 100-105-бб.

18 Көлбай Төгісовтің журналистикалық қызметі // Өрісті өңір. Оңтүстік Қазақстан облысының 70 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Шымкент, 2001. – Алматы, Қазақпарат, 2002. – 34-37-бб.

19 М. Дулатов – отаршылық жүйеге қарсы күрескен қайраткер // Елім деп соққан ұлы жүрек: (Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ағартушы, публицист Міржақып Дулатұлына арналады) / Құраст. В.Қ. Күзембаева. –Алматы, 2003. – 154-158-бб.

20 Кітапхана қорында кездесетін сирек кітаптар мен мерзімді басылымдар // «Сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбаларды сақтаудың өзекті мәселелері, ғылыми зерттеудегі өзара ықпалдастық және жаңа технологияларды енгізу» атты ҚР БҒМ ОҒК ғылыми практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2002, 18 қыркүйек. – Алматы: Орталық ғылыми кітапхана, 2004. – 96-98-бб.

21 ХХ ғасыр басындағы мерзімді баспасөз беттеріндегі әйел мәселесі // «Қазақ қызы: өткені, бүгіні, ертеңі» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалы. – Алматы, 2003, 21-22 қараша. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2003. – ІІ т. – 331-334-бб.

22 ХХ ғасырдың 20-30 жж. мерзімді баспасөздегі өзекті мәселелер // Отандық тарихты оқыту: проблемалары мен инновациялық мәселелері. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – 2-бөлім. – Алматы, 2004, 21-22 қазан. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 63-69-бб.

23 ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы қазақ мерзімді баспасөзінде қазақ интеллигенттерінің ұлтшыл ретінде айыпталуы // Методологические и конкретно-исторические проблемы изучения Отечественной истории: Касымбаевские чтения. Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 2005, 12 сәуір. – Алматы, 2005. – 191-193-бб.

24 М. Қозыбаев «Қызыл Қазақстан» журналының тарихы туралы // Евразия орталығы. – 2006. – №2 (3). – 86-89-бб.

25 ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы мерзімді баспасөздің маңыздылығы // Отандық және әлемдік тарихтың маңызды мәселелерін қазіргі көзқарас тұрғысынан талдау: халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. – Алматы, 2006, 25-26 мамыр. – Алматы, 2006. – 99-103-бб.

26 «Қазақ» газеті және 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс // Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: тарихи оқиғаға жаңа көзқарас: көтерілістің 90 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2009, 20 маусым. – Алматы, 2006. – 112-116-бб.

27 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің 20-30 жылдардағы баспасөзде көтерілуі // «Қазақ философиясы: онтологиялық көзқарастар тарихы» атты Қайнар университетінің халықаралық ғылыми конференциясының материалдары.– ІІ бөлім. – Алматы, 2006, 19-21 қазан. – Алматы: Қайнар университеті, 2006. – 119-123-бб.

28 «Қазақ тілі» газеті және онда көтерілген мәселелер // «Аймақтар тарихы әлемдік тарихи үрдістер контексінде»: ІІ Қасымбаев оқулары. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның матреиалдары. – Семей, 2006, 14-16 желтоқсан. – Семей, 2006. – 294-298-бб.

29 «Әйел теңдігі» журналы және онда көтерілген мәселелер // Аймақтар тарихы әлемдік тарихи үрдістер контексінде: ІІ Қасымбаев оқулары. Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – 2006, 14-16 желтоқсан. – Семей, 2006. – 290-294-бб.

30 ХХ ғ. 20-30 жж. мерзімді баспасөздің деректік маңызы («Еңбекші қазақ», «Ақ жол» газеттері мен «Қызыл Қазақстан» журналы мысалында) // Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар академиясының жаршысы. – 2007. – №1 (14). – 31-36-бб.

31 Көлбай Төгісовтің саяси портреті // Қазақстан мұрағаттары. – 2007. – 1 (3). – 104-113-бб.

32 ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы саяси жағдай және қазақ мерзімді басылымы // Социально-экономические и правовые проблемы в условиях вхождения Республики Казахстан в число 50-ти наиболее конкурентноспособных стран мира. Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 2007, 11 мая. – Алматы: Казахская Академия Труда и Социальных отношений, 2007. – С. 246-249.

33 «Қазақ тілі» газеті және онда көтерілген мәселелер // Абай. – 2007. – №4. – 80-84-бб.

34 ХХ ғ. 20-30 жж. қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздің тарих ғылымы саласындағы деректік маңызы // Қазақстан мұрағаттары. – 2008. – №1 (5). – 42-54-бб.

35 Ұлттық баспасөздегі әйел мәселесі // Қазақстан және ТМД: тарихи тәжірибе-интеграциялық дамудың болашағы: Абай атындағы ҚазҰПУ-дың 80 жылдығына арналған ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2008, 17 мамыр. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008. – 43-47-бб.

36 Политические репресии второй половины 20-30-х гг. ХХ в.: интеллигенция в Казахстане и власть // Казахская интеллигенция первой половины ХХ века и национальная государственность: архивы, проблемы, перспективы: материалы республиканской научно-практической конференции. – Алматы, 2008, 30 мая. – Алматы, 2008. – С. 73-78.

37 Қазақ баспасөзіндегі фольклорлық мұралар мен этнографиялық мәселелер (ХХ ғ. 20-30 жж.) // Рухани-ғылыми мұра: республикалық ғылыми-теориялық конференция. – Алматы, 2008, 7 қараша. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008. – 102-107-бб.

38 ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы Алаш қайраткерлерінің қазақ мерзімді баспасөзінде қудалануы // Алаш және тәуелсіз Қазақстан: идеялар мен ұстанымдар сабақтастығы: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2008, 21 қараша. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2008. – 179-186-бб.

39 ХХ ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалыс және дін мәселесі // ҚазмемҚызПУ Хабаршысы. – 2009. – № 2. – 97-102-бб.

40 Кеңестік саясатқа қарсы наразылық барысының ұлттық баспасөзде көрініс табуы // Қазақ журналистикасының негізін қалаушы профессор Т. Амандосов: Республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Атырау, 2009, 3-4 сәуір. – Атырау: Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті, 2009. – 45-52-бб.

41 Патша үкіметінің Қазақстанды отарлауына қарсы күрес барысы ұлттық баспасөзде // Қазақстандағы тарих ғылымының өзекті мәселелері: ҚР ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор, ғылымға және техникаға еңбегі сіңген қайраткер М.Х. Асылбековтың 80 жылдық мерейтойына арналған Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2009, 29-30 мамыр. – Алматы, 2009.

в) шетелдік ғылыми басылымдарда:

42 Kazak Sureli Yayimlarinin Gelisiminde «Akjol» Gazetesinin Roli // Islam Oncesinden caglas «TURK DUNYASINA». – Istanbul, 2008. – S. 595-605.

43 Т. Рыскуловдун эмгектериндеги 1916 жылдагы Кыргызстандагы улттук-азаттык учун көтөрүлүш маселелери // И. Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик университетинин жарчысы. – Коомдук илимдер сериясы. – 2008. – № 3. – 100-103-бб.

44 Вопросы перевода письменности тюркских народов на латиницу // Объединенный научный журнал. – 2008. – №6 (212). – С.13-17.

45 Взаимоотношения официальных органов власти с национальными изданиями в Казахстане (20-30 гг. ХХ в.) // Понарама Евразии. – 2009. – №1. – С. 36-40.

СМАГУЛОВА СВЕТЛАНА ОДЕПОВНА
Казахскоязычная периодическая печать 20-30 гг. ХХ века:

история издания и источниковедческая значимость
РЕЗЮМЕ

автореферата на соискание ученой степени доктора исторических наук по специальностям 07.00.02 – Отечественная история (История Республики Казахстана), 07.00.09 – Историография, источниковедение и методы исторического исследования

- провести историографический анализ и обосновать теоретико-методологическую основу изучения казахской периодической печати;

- проанализировать процесс формирования периодической печати на казахском языке и ее взаимоотношения с официальной властью и обществом, выявить особенности национальных изданий;

- раскрыть источниковедческую значимость для истории Казахстана периодических изданий 20-30-х годов ХХ века на казахском языке;

- оценить взгляды представителей национальной интеллигенции о казахской периодике с исторической и историографической точек зрения;

- показать процесс освещения в периодической печати проблем голода 1921-1922 годов в Казахстане, его последствий и хода борьбы с ним, национальную политику советской власти в проведении земельно-водной реформы, процесс реализации политики «Малого Октября»;

- изучить палитру политических дискуссий и споров, имевших место в период индустриализации и коллективизации страны;

- проанализировать освещение проблем культурного строительства в республике;

- разъяснить посредством материалов казахской печати суть реализации советской идеологической политики среди молодежи и женщин;

- выявить характер проявления в казахской печати фактов недовольства тоталитарной системой, критики и обвинений в «национализме» представителей казахской интеллигенции и участников движения «Алаш».

- в диссертации впервые рассмотрена и системно проанализирована с исторической и историографической точек зрения казахская периодическая печать 20-30-х годов ХХ века;

- подвергнуты анализу суть постановлений и решений РКП(б)-ВКП(б), КП(б)К относительно вопросов печати, их влияние на формирование казахской периодики;

- впервые в результате сравнения материалов периодических изданий на казахском языке с архивными документами и научными исследованиями раскрыта и оценена их источниковедческая значимость в истории Казахстана;

- рассмотрены и оценены взгляды и суждения представителей интеллигенции относительно национальной печати;

- на основе материалов периодической печати установлены новые факты о голоде и ходе различных реформ начала 20-30-х годов;

- впервые введены в научный оборот материалы периодической печати, связанные с кампаниями индустриализации, конфискации, коллективизации, оседания и т.д.

- всесторонне проанализирована ликвидация неграмотности, ход культурного строительства, мероприятия правительства в сфере искусства и литературы, их результаты;

- рассмотрено и проанализировано участие казахской молодежи и женщин в общественной жизни, их вклад в социально-экономическое развитие страны;

- впервые на конкретных материалах архивов и периодической печати путем использования новых научных методов исследования изучены с точки зрения современного исторического видения сущность административно-командной политики большевистской партии и Советской власти в 20-30-е годы ХХ в., ход репрессий деятелей партии «Алаш» как «националистов» и «врагов народа».

- всесторонне проанализирована с историографической точки зрения периодическая печать на казахском языке 20-30-х годов ХХ века и осуществлено теоретическое обоснование и сформулирована методологическая основа исследования;

- раскрыта сущность постановлений и решений партии и правительства относительно формирования казахской печати в Казахстане, а также в утверждении советской идеологии в сфере развития национальной печати, выявлены главные особенности газет и журналов 20-30-х годов, их цели и задачи, показана оценка ими различных исторических событий;

- определена источниковедческая значимость периодической печати в изучении истории Казахстана посредством сравнения с архивными документами и введения их в научный оборот, конкретизирована историческая значимость рассматриваемой проблемы;

- проведен сопоставительно-сравнительный историографический анализ взглядов представителей казахской интеллигенции о развитии казахской периодической печати;

- на основе материалов казахской периодической печати, архивных документов и научных исследований изучены политические события и реформы, проведенные в Казахстане в 20-30-х годах ХХ в.;

- опираясь на архивные документы и научно-исследовательские труды, посредством материалов периодической печати обоснованы с новых позиций ход индустриализации и коллективизации в конце 20-х годов и различные политические дискуссии, возникшие в ходе их реализации;

- на основе материалов периодической печати выявлены направления культурного строительства в республике;

- дополнены новыми архивными данными и материалами периодической печати факты, связанные с репрессиями тоталитарной системы.

Структура диссертации. Диссертация состоит из введения, шести глав, заключения и списка использованных источников.