Қытайдың энергетикалық қажеттілігі Қазақстандағы сыртқысаяси және сыртқыэкономикалық басылымдылықтарын қалыптастыр фактор ретінде

Осыған сәйкес Қытайдағы мұнай өнімдерінің ішкі бағасына мұнайдың дүниежүзілік бағасы әсер етеді. Ерекше, бұл өткен жылдың қараша айында мұнай өнімдерімен қамтылуы дағдарысқа ұшырады.

Дефицитқа жол жібермеу үшін Пекин, Шанхай, Гуандуньдағы екі ірі мұнай корпорациялары бағаны күрделі көтерді .44. Бұл процесс тұрақты болып жатса, инфляция дамуына әкеледі, оның сипаттамалары бүгін байқалып отыр. Бұған негізгі себеп болып бағаны қалыптастыру жағдайы, сонымен қатар дағдарыстарды алдын алу жүйесінің кемшілігі және мұнай резервтерін сақтандыруы жеькілісіз болу.

Жапанды конъюктура дамуының негізгі үрдістер мен жағдайларды бағалау арқылы Қытай эксперттері қорытындылайды: болашақ екі немесе уш оң жылдары мұнайды тұтылу және экспорттаушыларға үрей жоқ, жағдай қауіпсіз.

XXI ғасырдың басындағы жағдай, өткен ғысырдың 70-80 жылдардағы дағдарыс жағдайынан уш ерекшелігі бар .45.

• 
  Мұнай мемлекет аралық саяси күресте қару міндетін атқаруы жойылды. Мұнай адамзаттық әлеуметтік-экономикалық дамуының крделі тауары болып табылады. Мұнай циркуляциясы нарықтық экономиканың жеке заңдылықтарымен белгіленеді.
  
• 
  Батыс мемлекеттерінің мұнайды импорт арқылы алу және ОПЕК мемлекеттері экспортаушылар өп уақыт өз қолдарында мұнайды бір-жақты бақылау ұстап, мұнай бағасын белгілеп отырды. Екі жақтың да жанжал мен қызығушылықтары бар.
  

Бірақ, Қытайдың энергетикалық стратегиясы соншалықты қиыншылықтарсыз емес. Қытай эксперттердің болжамы бойынша, мұнайды х/а бересінің уақытша немесе жартылай тоқталуы жағдайды қауіптендіреді²⁸.

Қытай эксперттерін шынайы толғандыратын энергетикалық қауіпсіздікті қамту саласында мұнай импорттың қайнар көздерінің әлсіз диверсификациясы. Бүгін Таяу шығыстан бүкіл импортты мұнайдың жартысынан көбі жеткізіледі²⁹. 2010 ж. аталған аймақтың үлес салмағы 80% жеткізуі мүмкін .48. Таяу Шығыс әскери жанжалдың аймағы болып қрқыныш үрейді тереңдетеді.

Осы себептен Қытай бұл жағдайдан шығу жолын іздеуде.

Қытай эксперттері секілді, болашағы бар партнер ретінде Ресейді атайды. Ресей басымдығы екі жағдаймен түсіндіріледі:

Біріншіден, қызығушылықтарының толықтыруымен Ресей Сібір мен Қиыр Шығыстағы мұнай, газ ресурстарын игеруді көздеп отыр, ал Қытай энергия қайнар көзін диверсификациялауды қажет етіп отыр.

• 
  Екінші орында Оңтүстік-Шығыс Азия, атап айтсақ Индонезия және Малайзия мемлекеттерімен ынтымақтасты дамыту.
  
• 
  Үшнші орында - Африкамен кооперацияласу, себебі жақын болашақта Африка тез арада мұнай игеруге қабілетті.
  

Қытайдың шетел мемлекеттерімен инвестиция, құрылыс нысандарыындағы үлес салмағы, өнімді бөлу туралы(контрактілері) келісім-шарттарыбар. Қытай мұнай корпорациялары шетелдердегі табысы – 19млн. т. жетті, соның ішінде - өнімді бөлу келісімі бойынша – 9млн.т. 51. Бұл корпорация 12 мемлекеттерімен 20-дан астам , төрт құрлықтардың орналасқан елдерімен келісім-шарт құрды: мұнайөңдеу және мұнай-химиялық мекемелерді, құбырларды соғу туралы келісімдер құрылды.

2002жылы Қытай теңіз мұнай корпорациясы 1,2млрд. доллар Австарлия және Индонезия мемлекеттерінде орналасқан үш мұнай-газбен бай өңірлерді сатып алу үшін қаражат салды.

Қытайдың мұнай-газ корпорациясы үш негізгі стратегиялық бағытта жұмыс атқарады: Солтүстік Африкада – Судан мемлекетіне демеу жасап, Орталық Азия және Ресейде – Қазақстанға демеу жасап, және Оңтүстік Америкада – Венесуэла мемлекетіне сүйене отырып қызмет етеді.

Таяу шығыс аталған корпорацияның инвестициялық қызығушылығын тудырған жоқ. Аталған аймақ Қытай мұнай-химиялық корпорациясының қызығушылығын тудырады, ол Қытайдағы мұнай импортының 80% құрайды.

2003 жылы Қытай Иран нарығына шықты, ал 2004 жылдың басында Сауд Аравиясының ірі газ өңірлерін игеру үшін келісім - шарт алды, бұл жағдай АҚШ мемлекетінің наразылығын тудыртып, аталған аймақтан Қытай компаниясын шығаруға әрекет жасады.

Эксперттердің пікірінше мұнай өңірлерінің тек үш категориясы бақылаудан тыс қалды. Олар біріншіден, пайдаланып, қажетті жоқтығынан тастап кеткен жерлер; екіншіден, әскери жанжалды аймақтар; үшіншіден, ҚР территориясындағы жаулап алынбаған мұнай өңірлері. «Батыс монополиялар, техналогиялық мүмкіншілігін, өз капиталын пайдалана отырып, ҚР және Ресей Федерациясының мұнай ресурстарының нарығы үшін белсенді күрес жүргізуде, күш қысымын жүзеге асырып жатыр.»

Бірінші, Қытай мамандары мұнай саласындағы американдық-қытай бәсекелесті дүние жүзілік аренадағы үлкен саяси эканомикалық екі жақтық қақтығыстың бір бөлігі ретінде қарастырылды. Геологиялық академияның жаһанды ресурстарды стратегиялық зерттеу орталығының деректоры Ван Аньцзянь, қалыптасқан жағдайға келесі комментарий айтады:

«Бұл құбылыстардың терең себептері АҚШ пен Кытайдың барлық салаларындағы бәсекелес Америка Кытайға қысым жасауымен түсіндіріледі. бұл жағдай тек энергетика саласына қатысты емес, сонымен қатар саяси, әскери, эканомика, дипломатия салаларына да тиіс. Менің ойымша, аталған проблемеға жоғары деңгейдегі басшылар белгілі түрде дайындалу қажет.»

«Дайындық» деген түсінікке, энергия қайнар көзіне жететін позицияларды қатаң бақылауға алу қажет.

Қытай мұнай корпорациялары « мемлекет территориядан тыс» мұнайды игеру курсын өткен ғасырдың 70-ші жылдары қолға алған³⁰. Қазіргі уақытта ынтымақтастықтың бірнеше бағыттары бірдей дамып жатыр. Мысалы, Қазақстаннан СУАР құбыры. Бұл күрделі жоспар жүзеге асырылуының дәлелі – Қытай ұлттық мұнай компаниясы Қазақстандағы «Ақтөбе мұнай» АҚ-ң 60% сатып алды. Қытай Халық республикасының примьері Ли Пэн Қазақстанға ресми сапарында ұзындығы 3000 км СУАР- Шымкент - Актобе құбырының құрылысы туралы келісімге қол қойылды. Құбырдың құндылығы 3,5 млрд. доллар.

Қазақстан саяси дивиденттерді ерте алуы мүмкін. Аталған жоба Азия- тынық мұхит аймағы ( АТР ) гигантты нарығына Қытайды ірі держава ретінде пайда болғаны Каспий аймағындағы Мәскеу мен Вашингтон арасындағы қайшылықтарды азайтып, Қазақстан үшін тиімді нәтиже әкелу керек. Байқау бойынша, Ресей мен АҚШ Каспий мұнайына қатысты энергетикалық саясаттың көп проблемалары бойынша позициялары икемді болып жатыр.

Қытай мұнай-газ стратегиясын, энергетикалық саясатын жүзеге асыруда алғашқы партнер ретінде Қазақстанды көреді. Бұл тұжырымның маңыздылығы негізі Қытай мен Ресейдің ұлттық қызығушылығында, тек коммерциялық пайда табу емес (бірақ коммерциялық қызығушылық ескеріледі). Энергетикалық саладағы Қытай мен Қазақстанның ынтымықтастығын Ресей позициясы және Қазақстанның жаһандық және ұлттық қызығушылық тұрғысынан қарасақ артық болмайды. Бұл өте күрделі міндет. Қазір Қытайдың бірнеше позициялары бойынша Қазақстаннан мүмкіншілігі артық Қытайдың Қазақстаннан артықшылығы ұллық қызығушылардың басымдылықтарын белгілеп және оларды тапжылмай орындауда.

Сонымен қатар, Қытай өз энергетикалық статегиясын қалыптастыруының ұйымдастыруда отандық және шетел эсперттердің қатысуымен бірнешн рет халықаралық форумдарды өткізді, сол жерде стратегияның негізгі жағдайлары талқыланып нәтижелері бүкіл ақпараттық құралдарда жарияланды. Соған қарамастан ҚР энергетикалық стратегиясының қызметтері мен алатын орнын кең жене жан-жақты қарастыру, республиканың ішкі және сыртқы саясатында Қытай факторын ескеруі тиімді болуы анық. Қытайдың тәжірбиесін пайдалануы - нақты көп сұрақтардың шешімін табатын еді.

Қазіргі уақытта аталған жобаның техникалық- эканомикалық негізін біріккен жұмыс тобы жасады. «Казтрансойл» ұллық компнаияның мәліметі бойынша, олардың эксперттері біріккен жұмыс тобына кіреді, жоба экологиялық тұрғыдан қауіпсіз, техникалық түрде жүзеге асырылуы мүмкін, көліктік үлес шығынының деңгейі болашақ мұнай құбыры бәсекелеске қабілетті.

Жоба бойынша, құбыр құрылысының бағыты Атырау-Кенкияк-Кумколь-Атасу-Достық; мақсаты: мұнайды Батыс Қазақстаннан - Батыс Қытайға жеткізу. Мұнай құбырының жалпы ұзындығы 2800 км. құрайды, минималды жылдық өткізу қабілетінің кепілі – 20 млн. тонна. Жобаның орташа құны 2,7 млрд. доллар.

Құрылыс басында ҚР президенті Н.Назарбаевтың Тьери Десмарэ (Thiery Desmarest), француз TotalFinaElf басшысымен кездесу өтті. Кездесу кезінде Қазақстан мұнайының Иран арқылы экспорт жобасы талқыланды.

Кездесуден кейін Назарбаевтің әкімшілігінің мәлімдеуі бойынша Қазақстаннан Иранға мұнай құбырын құру жобасы дайындылып жатыр. Аталған жоба мұнай игеру компнанияларына Азия- Тынық мұхит аймағындағы (АТР) мұнай нарығына Персия шығанағынан пайдалы мүмкіншіліктерді ашады.

Қазақстан мұнайын Қытайға жеткізу, сонымен қатар Иран арқылы АТР елдеріне жеткізу жобалары өткен онжылдытар ортасынан бар.

Кешегі уақытқа дейін олар тоқтатылып келген, себебі Қазақстандағы мұнай жобалары баяу дамып келген, осыған байланыста мұнай игерудің өсу қарқыны биік бола алмады.

Бұндай жағдайларда инвесторлар қымбат тұратын құбырларды салуға асықпады, себебі қажетті мерзімдері мүлдем белгісіз болып келді.

Соңғы жылы Қазаұстанда әрекеттегі жобалардың белсенділігі артып, Қазақстан капиталистерінің нарыққа ену процесі басталды. Каспий теңізінің солтүстік аймағын кеңмасштабты игеру болашағы белгіленді. Аталған факторлар қазақ мұнай индустрияның сапалық серпілісіне негізін қалыптастырады. Аталған сапалық серпіліс Қытай және Азия Тынық мұхит аймағындағы мемлекеттері үшін мұнай тасымалдауының жаңа экспорттық қуаттылықты талап етеді. Бұл дегеніміз, алдында аталған жобалар виртуалды көрінгенмен, Қазақстан мен Қытай үшін нақты, шынайы болып келе жатыр.

«Тенгизшевройл» біріккен жоба 1993жылы пайда болды, оның мақсаты – Тенгиз мұнай өңірін игеру, мұнайды экспорттау және тауарлы мұнай және мұнай өнімдерін өндіру. ТШО (Тенгизшевройл) стратегиялық жоспарына сәйкес өнеркәсіпті кеңейту мәселесі бойынша қазіргі уақытта өндірістік қуаттылықты дамытуының жеделдетілген жоспары қабылданды. Бұл жоспар бойынша, 2010 жылы мұнай игеру деңгейі 32млн.т. жыл сайын жетеді.

Бұдан басқа ТШО компаниясы Қытай нарығына күкіртті экспорттайды. Тек 2006 жылы күкіртті сату көлемі 900млн.т. құрады.

Болашақ 20жылда Қытай үшін қазақ – уникалды нарығы болып мұнай саласындағы инвестициялар болады, бұл туралы Алматыда өткен Қазақстан және Қытай саясаттанушылар кездесуінде ҚХР мемлекеттік кеңес жанындағы даму проблемаларын зерттеу орталығындағы Азия мен Еуропа қоғам дамуының институт директоры Ли Фэньлинь мәлімдеді. Кездесудің ұйымдастырушысы – халықаралық Еуразилық экономикалық академиясы (МЭАЕ) Ли Фэньлиньнің айтуынша «Біз ОАА(Орталық Азия аймағы) мемлекетердегі инвесторлар рейтингісінде 5-орын аламыз, және Қазақстан бұл үшін бұл мағынада ерекше мемлекет болып саналады.» Мысал ретінде, 2006 жылдың тамыз айында «Разведка добыча «ҚазМұнайГаз» компаниясы Дублинде (Ирландия) орналасқан.Utexam Limited компаниясымен мұнай сатып алу туралы келісім жасады. Дублиндегі компания ірі француз банктерінің иесі болып табылады. Осы келісімге сәйкес «Разведка добыча «ҚазМұнайГаз» компаниясы 2006жылғы қыркүйек айының 2009 жылғы қыркүйек айына дейін Дублин компаниясына 9млн.т.-дан кем емес мұнайды жыл сайын сату керек. Бұл деген игеріліп жатқан мұнай толық сатылды деп айтсақ болады. Бірақ ең қызығы – аванс төлем ретінде берілген Разведка добыча «ҚазМұнайГаз» компаниясына 200млн.доллар – 7,7% жылдық пайызбен «Халық банкінің» депозиттік шоттарында орналасқан.

Экперт Д.Сатпаевтің айтуы бойынша, «қаражат шамамен қажеті жоқ, сол себептен оны депозитке салған». Ал мұнай алдынғы 5 бұрын сатылған. «Бұл ойлану үшін ақпарат тағы бірнеше сандарды мысал ретінде келтіргім келеді. «Үлкен төрттікке» кіретін компаниялардың бірі «РФ» акциялардың 49%-1-1,5 млрд.$ бағалады. Оның үстіне әлде қайда кіші «ПетроҚазақстан» компаниясына қытайлар 4 млрд. 200 мың $ төлеуге дайын. Қазақстан өкіметі өз соңғы сөзін әлі айтқан жоқ, осы себептен келісім аталған мәселе бойынша құрылған жоқ»³¹.

Қытай аталған сұрақ бойынша өз позициясын белсендіруге дайын.

Қытайдың бақылауға келмейтін, жылдам энергетикалық қажеттілігі Пекинның ҚР мұнай, газ өнімдеріне қызығушылығын артып, эксклюзивті келісімдерге ерекше көңіл бөлуде³². Жақында «China National Offshore Oil Corporation» (CNOOC) корпорациясы «UNOCAL» компаниясын сатып алуы сәтсізбен аяқталып, келесі тұтырымды қалыптастырды: Пекин өз энергетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін дүниежүзілік энергоресурстар нарығына толық сенуіне болмайды, себебі АҚШ саясаты Қытайға аталған нарыққа атсалысуын шектейді. Вашингтон мен Пекин бұл құбылыстарға белгілі түсінік пен қарамаса АҚШ мемлекетінің таяу Шығыста өмірлік күрделі қызығушылықтарына терең кері салдар әкелуі мүмкін, сонымен қатар американдық-қытай қарым-қатынастары нашаолауы мүмкін. Қытай бүгін АҚШ мемелекеттерінен кейін мұнай тұтынудан дүниежүзінде екінші орын алады. 1993 жылдан бастап, Қытай «қара алтынның» таза импортеры болып, қазір шет елдерден әр күні 3 млн. баррель мұнай сатып алуда. Соңғы екі жылда, дүние жүзіндегі мұнай тұтынудың көлемдік ұлғаюының 35 % Қытайға келеді. Болашақ 10 жылдың ішінде Қытай автокөлік саны бойынша дүние жүзінде екінші орынға шығуын күтуде.

Қытай өсіп жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін мұнайды өңдейтін таяу Шығыс, Иран, Қазақстан мемлекеттерімен байланысты кеңейтуге ықпал жасауда. Пекин мұнайды алу мүмкіндігін бекіту үшін акциялардың ірі пакеттерін сатып алуда, өзінің аймақтғы саяси әсерін кеңейтуде, мұнайдың бересі туралы эксклюзивті келісімдерді жасауда.

Таяу Шығыстағы және Қазақстандағы энергетикалық қазба байлығының өндеушілері аймақтағы АҚШ гегемогиясына қарсы альтернатива ретінде Қытайды қарастырады.

Өте болжымайтын антикоммунизм идеологиясындағы сауд тәртібі өз мұнай мен газын Пекинға сатуда, Шағымды іс-әрекеттін білдіреді, себебі аҚШ мемлекеті мен қарым-қатынас нашарлауы мүмкін.

Ал Иран президенті Махмуд Ахмадинаджад Қытаймен стратегиялы партнер қалыптастыруына қызығушылық танытуда.

Сонымен, Қытай Қазақстан мұнай аймағында өз позицияларын бекітіп жатыр.

Қытайдың энергетикалық қажеттіліктерінің ұлғаюы және өзінің бекітіліп жатқаны экономикалық күштілігін сезінуі Вашингтонның Пекинның сыртқы саясатына әсері кемуі мүмкін. Бүгіннен бастап Қытайдың Шығысқа жылжуы аймақтағы АШ тың саяси мақсаттарымен қайшылық көрсетіп жатыр. Қытайдың энергоресурстарына бересі туралы эксклюзивті келісімдер және масштабты түрдегі активтерді сатып алуы – нарықты ары қарай тұрақсыздылығын тудыруы мумкін. Нарық онсызда, Қытайдың энергетиалық қажеттіліктерімен тудырған бағалардың күрделі өсуінен қысым көруде.

Ең жақсы саясат-жетістікке қол жеткізетін, Қытаймен диалогты орнату, оның бағытты - өзінің энергетикалық кауіпсіздігін қамту және тұрақтылыққа қызығушылығын ояту. Бұл саясатты жүзеге асыру үшін, жанталға жол жібермеу үшін Вашингтон таяу шығыстағы және Қазақстандағы мұнай жолдарына Қытайға рұқсат беру.

Бұл Қытайды негізгі мемлекеттермен келісім жасау процесіне ену қажеттілігін тудырады. Келісім аймақ үшін кауіпсіздіктің тиімді жүйесін қалыптастырады, ішкі күштерінің арақатынасы үлкен өзгерістерге ұшырап жатыр (мысалы, ШОС).

Бұндай көз қарас Қытайды мұнай мен газ бересі туралы екіжақтық келісімдерге қарағанда, дүниежүзілік нарығына сүйенуі қажет.

Кезкелген мемлекетті белсенді инвестициялау ету үшін «бізге белгілі жағдайлар қажет- бұл саяси тұрақтылық және инвестицияларды қорғайтын заңдар» - деді Қытай эксперті. Тәуекелді бағалайтын топтар өкілдерінің пікірі бойынша, Қазақстан үшін мұнай саласындағы Қытаймен ынтымақтастық сыртқы саясатының басымдылығы болу қажет. Күрделі стратегиялық нысандарының бірі болып «Батыс Қазақстан- Қытай» жобасы саналады.

Мемлекеттердің бір біріне ресми наразылығы жоқ. Бірақ, болашақта Қазақстан мен Қытай қарым-қатынастары демографиялық экспансиясымен күреленуі мүмкін.

Топ жетекші Досым Сатпаевтың айтуы бойынша, «бұл туралы қазір аз айтады, бірақ ұмытпаған жоқ, табиғат бостықты кешірмейді. Сол үшін гигант көлемді территорияда өте аз санды тұрғындар болған жағдайда, демографиялық экспансия ықтималы өте биік». Өкінішке орай, тарии сұраныстар бар. Дүниежүзілік мұнай алмасуында ҚР мүмкіншіліктеріің артығын пайдалана отырып, бизнесты дамыту үшін ҚР-ң игеру компаниялары жаңа мүмкіншіліктерді алды. Болашақ 1-2 жылда әрекеттегі мұнай жобалардың бөліктері сатылады. Инвестициялар бұл келісімдерді ірі масштабты және амбициялық жоспарлар және өзін өзі жетілдіретін келісім-шарт ретінде пайдалануға болады.

Каспий теңізінде табылған жаңа мұнай қорлары, Қазақстанның мұнай потенциалын ұлғайтты, Қытай эксперттері келесі қорытынға келді: 15 жылдан кейін Қытай ұлттық экономикасын дамытуын қамту үшін бұл аймақтағы көмірсутек негізгі энергия қайнар көзі болу қажет. Пекин-Қытай стратегиясы Каспий шикізат көлемінде өз үлесін алу қажет. Бұл үшін жақын болашақта Қытай нарығын Қазақстанның территориясы арқылы Шығыс-Батыс бағыттағы жолда мұнай мен газбен үздіксіз және экономикалық тиімді түрде қамту³³.

Бұл Шығыс-Батыс бағыттағы Каспий маңайындағы бірнеше мемлекеттер үшін және біздің мемлекеттің қазіргі барлық көлік схемаларына қайшы келеді.

Мүмкін, осы себептен Батыс-Қазақстан-Батыс Қытай құбырын салу жобасын жүзеге асыруы 1 жылға кешікті.

2005 жылғы мамыр айында белгілі болды, көп жылдан кейін құбырларды құру жобалары жүзеге аса бастады және Каспий мұнайын Азия-Тынық мұхит аймағына жеткізу идеялар пайда болды. 2006 жылдың аяғында «Северо-Западная трубопроводная компания «Мұнайтас» Акционерлік қоғамы, оның демеушілері- Қазақстандық «ИК «ҚазМұнайГаз» акционерлік қоғамы, және шектеулі серіктестік қоғамы (ТОО) – «КННК Интернационал в Казахстане» -Кенкияк- Атырау бағытындағы құбырды салуға кірісті. Құрылыс қаржыланды- рудың 51%-КМГ, 49% -КННК өз жауапкершілігіне алады.

Кынияк- Атырау құбыры бір жылда 12-14 млн. т. өткізеді, оның құрылысы Ресей «Сройтрансгазға» жүктелген, аталған Құбыр Кенкияқты трансресей транзитке бағытталған экспорт жүйесімен және солтүстік-батыс Қазақстан өңірлерімен байланыстырады. Қазақстанда болашақ құбырдың қызметін аралық деп қарастырады.

«Самрук» акционерлік қоғамының қазіргі директоры К. Кабылдин айтуынша, ұзақ мерзімді болашақта құбыр өзгеруі мүмкін.

Қазақстан мұнайын Қытайға жеткізу бағыты жаңа құбырмен жүзеге асады, ал Кенкияк – Атырау құбыры әрекеттегі бөлшек ретінде қарастырылады.

Кенкияк-Атырау құбырының жалғасы болып Кумколь-Аральск-Кенкияк құбыры саналады, оның ұзақтығы 700 км. астам. КМГ жақын арада х/а консорциум құрады, оның мақсаты- мұнай құбырын ағын жылда бастап, келесі жылы аяқтау. Жаңа бағыттың нақты міндеті мұнайды орталық Қазақстаннан КТК жүйесіне ендіру, ал гипотетикалық жоспарда-Қытайға баратын екінші әрекеттегі бөлігіне айналдыру. Құрылыс бойынша болашақ партнерлер ретінде «Самрук» акционерлік қоғамы «ҚазМұнайГаз» акционерлік қоғамы ретінде шетелдегі игеру компанияларды қарастырады. Бірінші кезекте «Харрикейн Кумколь Мунай», СП-біріккен мекемелер, Кумколь өңіріндегі жұмыс атқарушылардың тобы.

Ал болашақта, жобаларды жүзеге асырып жатқан Қытай компанияларда бірігеді. Арал аймағында мұнай эквиваленттінің гипотетикалық қоры – 2 млрд.т. астам. КУмколь-Аральск-Атырау құбырының болуы, экспорт бағытына қарамай бұл аймақ Қытай инвесторлар үшін тартымды болуының инфрақұрылымның болмауы.

Қытай мұнайшылардың қатысуымен 2007 жылдың 3-4 қазан айында Алматыда «Нефть и Газ» KIOGE-2007 атты х/а Қазақстандық конференциясы өтті, оның ұйымдастырушылары болып ITE Group PLC Британ компаниясы және Қазақстанмен Орта Азиядағы әріптесі - Iteca компаниясы болды.

KIOGE-2007 конференциясының жұмысында ҚР министрлік пен ведомствалардың жетекшілері қатысты, мемлекеттің ұлттық компаниялардың топ-менеджерлеры, соның ішінде ҚХР-өкілдері қатысты.

Ұйымдастырушылар мен Қытай жағынан конференцияға қатысушылардың пікірінше, KIOGE өткізудің пайдасы-газмұнай секторын арқарай дамыту, аталған мәселе бойынша ғылым саласында соңғы нәтижелермн озық технологияларды пайдалану, сонымен қатар инвестиция саясатына жағымды әсер әкелуі.

KIOGE-2007 басқа сұрақтармен қатар, келесі мәселелерге көңіл бөлді:

• 
  Қазақстан мұнайын Қытай нарығына тасымалдау;
  
• 
  Мұнай өндірісінің көлемін ұлғайту;
  
• 
  Қазақстанда мұнайды қайта өндеу, және оны Азия-Тынық мұхит аймақтарындағы мемлекеттерге, Қытайға жеткізу.
  

Қытайдағы жаңа көзқарастарды қалыптастырылғандардың пікірінше- Қытай шетелдерде өз мұнай қызығушылықтарын қорғау үшін дипломатиялық және әскери іс-шаралары жеткіліксіз.

Сонымен қатар, Қытайдың энергетикалық қауіпсіздігін сақтау үшін-энергия тұтынуды максималды түрде үнемдеу қажет, Қытайдың сыртқы тәуелділігін минималды түрде азайту қажет, импорт қайнар көздері жанжақты ету қажет және энергияның жаңғырмалы қайнар көздерінің жаңа түрлерін ашу, табу және кеңінен пайдалану.

Болашақта Тенгиз-Ресей-Чехия және Ресей – Болгария – Греция – Қытайдың Тынық мұхиттардағы порттарға мұнай құбырларын құру жоспарланды. Азия нарығына шығу бағытында Қытай порттарына мұнай құбыры (ұзақтығы 6400км.) құрылысы жоспарланды.

Сонымен, Каспий аймағындағы жағдай біршама түсініксіз. Үлкен саясатта тиісті көп жағдайлар шиеленісті және пердемен жабылған сияқты.

Сонымен ҚР және ҚХР арасындағы ынтымақтастыққа көңіл бөлу қажет.

Алдыңғы Батыс Қазақстан – Қытай құбырының құрылысын техникалық экономикалық зерттеудің нәтижесі – Шығыс бағыттағы Қытай еліне экспортталған мұнай Қазақстан үшін экономикалық пайдалы, болашағы бар жоба. Аталған жобаны жүзеге асыру үшін негізі болып - ҚР энергетика және табиғи ресурстар министрлікпен Қытай Ұлттық мұнай-газ корпорациясының (КННК) арасында – 1998жылы 24 қыркүйек айында келісім жасалған .

Батыс Қазақстан – Қытай жобасы бойынша Атырау – Кенкияқ – Құмкөл – Атасу – Алашанькоу бағытының мұнай құбырының құрылысы Батыс Қазақстаннан Қытайдың Батыс аймақтарына мұнайды жеткізеді.

Солтүстік вариант бойынша ұзындығ 2800км. трасса, жыл сайын 20млн.т. мұнайды минималды түрде өткізіп отырылуы қажет. Жобаның бағасы шамамен 2,7млрд. АҚШ долларын құрайды. Пайдаланатын шикізат – Қазақстандағы өзенмен Ақтөбе мұнай өңірі, сонымен қатар Батыс Сібірдегі Ресей мұнайын тасымалдау қарастырып жатыр. Аталған мұнай құбырының құрылысы – бірнеше кезең бойынша жүзеге асады:

І кезең – Кенқияқ-Атырау – жүзеге асырудың алғашқы кезеңі басталды;

ІІ кезең – Құмкөл-Арал – технико-экономикалық негіздемеден өтіп жатыр.

ІІІ кезең – Атасудан Алашанькоу бір уақытта Қарақойын-Барсеңгір-Атасу бөлігіндегі қайта құруымен бірдей басталады. Жобаның жүзеге асуы – шамамен 2008жылына көзделеді.

Мұнай құбырының негізгі проблемасы болып – Ақтөбеден құбырларды қажетті санды мұнаймен толықтыру. Бір тұтас алғанда, Қытайға баратын мұнай құбыры Ақтөбе мұнайынан басқа (ол CNPC компаниясына жатады), Құмкөл мұнайымен және үлкен санды қашаған мұнаймен толтыру, қажетті 20млн. т. алуға мүмкіншілік жасайды.

CNPC – Ақтөбе құбыры – Атырауға дейінгі мұнай құбырын қаржыландырады, «Транснефть» жүйесі бойынша немесе КТК бойынша мұнайды экспорттау жұмысы қаралып отыр.

Инвест бағдарламасын орындау және өнеркәсіптік іс-әрекетті тұрақтандыру келесі жылда мұнайды игеруін 5млн.т. жеткізу болғанымен, компанияларға жіберілген квота – жаңа мұнай құбырын Атырауға дейін жеткізу 2008жылы 6млн.т. құрау қажет.

«Харрикейн Құмкөл мұнай » компаниясы темір жол арқылы Қытай нарығына мұнайды жеткізу эксперимент ретінде бастап, Батыс емес – Шығыс нарығына жету жолдарын қарастыруда. Шынын айтсақ, құрылыс жоспарларында «ҚазТрансОйл» мен бірге мұнайды Батыстан Шығысқа жеткізу.

Әрекеттегі Қытайға жіберілген мұнай көлемі өте аз, бұл дегеніміз экспорт мүлдем жоқ деген, немесе Румынияға жіберілген экспорттан әлдеқайда аз, аталған нарыққа Қазақстан мұнайының 3% жеткізіледі.

Статистиканың мәліметі бойынша Қытайдан Қазақстанға жеткізетін мұнайдың бағасы - өте аз, және олардың бағасы 1тонна үшін 138 доллар.³⁴

Қытай өзі игерген мұнайды жанжақты етуін қалайды. Мақсаты көтерілген мұнайға бағаларының кері салдарын жою, ҚР басқа Иракқа, Венесуэллада өз қызығушылығын жүзеге асыру .

Батыс Қазақстаннан – Батыс Қытайға тартылған мұнай құбыры ҚР үшін үлкен экономикалық маңызы бар. Себебі, аталған мұнай құбыры: Қазақстанның экспорт потенциялын ұлғайтады, Республиканың энергетикалық қауіпсіздігін қамтиды, мемлекеттің батыс мұнай игеру аймақтарын Павлодар, Шымкент, мұнай өңдейтін ірі заттармен байланыстыру қажет; мемлекет ішіндегі мұнайды бөлу проблемасын шешу. Осы жағдайға байланысты мұнай құбырын құру белгілі тәуекел пайызымен байланысты.

Саяси тәуекелдер: ҚР үшін басқа альтернативті нарығы болмауы, басқа сөзбен айтқанда, жалғыз сатып алушыға бағытталған. Қытайдың экономикалық реформалардың мұнай импортына әсер етуі. Мұнай құбырының экономикалық тәуеклдері: үлкен инвестициялық шығындар, үлкен көлік шығындары, ішкі нарықтағы бағаларды авторитарлы түрде реттеу.

Қытай маршрутын қарастырсақ, жылына 20млн.т. мұнайды талап етеді, бұдан басқа, шикізаттың бір бөлігі Қытай зауытарында өңделіп, қайтадан біздің нарыққа түседі.

Біздің мемлекет үшін экономикалық тұрғыдан мұнай тасымалдауының ирандық варианты тиімді, себебі, жоба бойынша алмастыру жоспарланып, мұнай құбыры жер бетінен өтеді. ҚР үшін қолайлы бағыттарды талдауын қорытындыласақ, бірнеше проблемаларды шешу қажет:

• 
  Біріншісі, Каспий мұнай ресурстар қорымен байланысты. болжам бойынша (геосаяси тұрғыдан қарастырсақ), болашақ мүмкіншілігі керемет. Каспий теңізінің игерілген ресурстардың диапазоны – 25-200млрд. баррельге дейін немесе 3-27млрд.т. дейін. Нақты игерілген мұнай көлемі, шығындарды өтемейді.
  
• 
  Екінші проблема – сату проблемасына байланысты. Ұзақ мерзімді болжамдар бойынша көмірсутекті қажеттіліктерін өсуі, оңтүстік-Шығыс Азияның динамикалық нарығы өте тиімді.
  
• 
  Үшінші қиындық геосаясатпен байланысты. Каспийдің «Үлкен мұнайы» және оны тасымалдау бағыттары, болашақта алдыңғы қатарлы батыс державалардың және орта азиялық аймақтық көшбасшылардың Еуразиялық аймағында саяси ойын ережелерін белгілейді. Аталған жағдайлар аймақты және бірнеше мемлекеттерді ірі державалардың геосаяси қызығушылықтарынан тәуелді етеді.