Ю. М. Виноградов филологи =сл=л=х\сен кандидач\, Ч=ваш Республикин в\ренъ институч\н доценч\



бет2/3
Дата18.07.2016
өлшемі430.64 Kb.
#207290
1   2   3

Ольтикасси

Халапсем т=р=х, п=лхар ч=вашсем М=н Ёавал в=ррине йышл=н XV-XVI \м\рсенче куёма тыт=нн=. Кунта в\сем Иёей, Тохтар, Ш=нкас, М=н Пъкасси ял\сене пуёласа яракан\сем пулн=. Ё\н\ ялсенче пур=накан хресченсем М=н Ёавал тата К=кш=м юхан шыв\сем пат\нчи ё\рсемпе ус= курн=. XVII \м\р варринче ёак ё\рсене Шупашкар чирк\в\сен ёыннисем п\ч\кк\н-п\ч\кк\н туртса илме тыт=нн=. Ёынсен х=йсене пур=нма ур=х выр=нсем шырамалла пулн=. Ёапла майпа ё\н\ выёё=лкк=сем пулса кайн=. Иёей ял\ те х=й\н п\лтер\шне ёухатн=. Каярахпа Иёей выр=н\нче Ольтикасси ял\ пуёланса кайн=. Ял яч\ кунта п\ррем\ш пърт лартакан Ольти ятл= ёын яч\пе ёых=нн=. Ольтикасси ял\ ик\ тар=н ёырма айккипе вырнаён= пулн=. П\ри Киремет ёырми, икк\м\ш\ Ёич пърт ёырми пулн=. 1649 ёулта ёынсем ку яла нумайй=н куёса килме пуёлан=. Ольтикасси ёыв=х\нчи ё\р пул=хл=, в=рманл= пулн=. Ёырмасенче ё=л куё\ те йышл= пулн=. Ёав=нпа та Ольтикасси ёыннисем пуян, ёител\кл\ пурн=ёпа пур=нн=.

Ольтикасси Шуртан вул=с\н варринче вырнаён=. Й\ри-тавра Котеркасси, Паникасси, Т\к\рё, Шуркасси ял\сем пулн=. Архив докуменч\сем т=р=х, ку ял ёыв=х\нче 1552 ёулта Хаяр Иван выр=с патши х=й\н ёар\пе ё\р каёма чар=нн=, анчах та ял хал=х\н пурн=ё\ яланах п\р пулман. XVI-XVIII \м\рсенче Ат=л ёинче в=р=-хурах алхасн=. В\сем ас=нн= ялсенчи хал=ха час-часах ёаратн=, х=ратса т=н=.

Ку ялта палл= ёынсем нумай пулн=. Я.Ермолаев Балти флоч\н боцман\, В.Трофимов выр=с ёар\н офицер\ пулн=. Т=ван ё\р-шыв=н асл= в=рёинче те ял ёыннисем патт=рр=н ёап=ён=, т=ван киле к=к=р тулли орден-медальпе тавр=нн=.

+стаё=сем те нумай пулн= Ольтикассинче. В\сенчен п\ри - Филиппов Матвей Филиппович в=рё= участник\. В=л т\рл\рен музыка инструменч\сем тунипе чапа тухн=. Скрипка, балалайка. к\сле, гитара тата ытти инструментсем тума п\лн\. Ун=н \ё\сем хам=р ё\р-шывра, Париж выставкисенче п\ррем\ш выр=нсене йыш=нн=. Маёт=р тун= инструментсемпе паянхи кунчченех Федор Павлов яч\пе хисепленекен музыка училищинче, Ч=ваш филармоний\нче к\в\-ёем\ калаёё\.

Ольтикасси ял\ 50 ытла инженера кун ёути к=тартн=. В\сен йыш\нче – А.И.Тайнов, техника =сл=л=х\сен доктор\, Ярославль политехника институч\н кафедра ертъёи, Н.Н.Николаев – И.Н.Ульянов яч\пе хисепленекен Ч=ваш патшал=х университеч\н доценч\, электричество аппарач\сен кафедрин ертъёи, Г.Н.Николаев учен=й, Туполев яч\пе хисепленекен конструктор бюров\н ертъёи, П.Михайлов - истори =сл=л=х\сен кандидач\ тата ыттисем те.

Ял ёыннисем Спутник хула тун= ё\ре те хастарр=н хутш=нн=. Ял хула ёум\нчех вырнаён= пулин те тем\нле майпа х=й выр=н\нчех т=рса юлма пултарн=. Паянхи кун Ольтикасси ял\нче 300 ёурт ытла шутланать.

Т=ван хула яч\н ш=пи

1965 ёулхи октябр\н 19-м\ш\. Ёак кун Шупашкар хулин \ё т=вакан комитеч\ Ч=ваш АССР Президиумне ыйтупа тухн=. Ёак ыйтура с=мах Ё\н\ промышленность район\нче ё\кленекен поселока Спутник ят парас пирки пын=.

1965 ёулхи июл\н 6-м\ш\нче Ч=ваш КПСС обком\н бюров\ «Республик=на п=х=нса т=ракан Ильичевск хулине туса хурасси» ёинчен ятарл= хушу к=ларн=. Ёак=н ёинчен Ч=ваш АССР\н Асл= Президиум Советне РСФСР Президиум Советне п\лтерме ыйтн=. Мускавра ларакан пуёл=хсене Ч=ваш ертъёисем с\нн\ ят кил\шсех кайман пулмалла. Август уй=х\н 11-м\ш\нче хулана Ё\н\ Шупашкар ят пани ёинчен теп\р хушу тухн=.

Хулан летопиё\

1960-м\ш ёулхи май=н 26-м\ш\нче «Советская Чувашия» хаёатра А.Иванов=н «Хула т=вакансен курав\нче» статйи пичетленн\. Кунта автор Мускавра п\т\м Союз хал=х хуёал=х курав\нче (ВДНХ) хула т=вакансен 1-м\ш курав\ иртни ёинчен п\лтерет. «Нумай-нумай экспонатсенчен уйр=мах куёа Шупашкарпа кърш\лл\ ъсмелли ё\н\ хула проекч\ ил\ртет. Пыс=к илемл\ стенд ёинче хулан чи малтан хута каймалли квартал=н план\пе эскиз\. Проектра ё\н\ хула анл= Ат=л=н сылт=м ёыран\нче вырнаёассине, хулара пур\ 40 пин ёын пур=нассине, пур=нмалли ёуртсем 4-5 хутл= пулассине к=тартн=. Стенд ёине ё\н\ хулан макетне те вырнаётарн= пулн=.

Анл= Ат=л х\рринче ларакан хула – Шупашкар спутник\ - ё\ршыври чи илемл\ хуласенчен п\ри пул\».
Ю.Кошкин=н «Советская Чувашия» хаёатра 1960-м\ш ёулта пичетленн\ п\р статйинче пулас хула ёинчен ак= м\н ёырн=: « Хальл\хе ку хула географи картисем ёинче ёук-ха. Паянхи кун кунта ёурт т=вакан виё\ выр=н, ик\ общежити, икк\м\ш ёурт-й\р тресч\н контори тата строительсен пыс=ках мар йыш\.

М\н тесен те, хула пур=нать. Архитекторсем =на ватман хуч\ ёинче кураёё\ пулсан - ёурт т=вакансем вара ч=н пурн=ёа к\ртеёё\. Кунсерен, сехетсерен.

Ак= м\нле пул\ в=л…

Анл= Ат=л=н сылт=м ёыран\нче, Шупашкартан вун сак=р ёухр=м анатарах, ё\н\ хула – спутник хула – сар=лса выртать. Тър\ урамсем т=р=х х\вел х=й\н ылт=н пай=ркисене сапалать. Пыс=к кирп\ч ёуртсем. Кашниех виё\ хутран кая маар. Чъречисем ёап-ёут=. Ёуртсенче – газ, телефон, =ш=тмалли п=р=хсем.

Театр ум\нче таксист. Афиша «Паян – премьера!» тесе йыхравлать.

Куракансене х=й\н патне т=ват= кинотеатр ил\ртет. Апат ёиес килет-и? Апач\ тутл= пулт=р! Енчен те тахёанхи тусупа т\л пулт=р пулсан, тархасш=н, темиёе хутл= Культура кермен\ сире аякранах: «Ыр= сунса к\тетп\р!» - тесе кал\.

Хулан т\п урам\сенчен п\ринче музыка училищи вырнаён=. Кунта скрипка, хут куп=с сасси илемл\ ян=рать.

Ат=л шывне хумхатса пристане ёиё\м х=ватл=х\пе «Метеор» ёитет. Авкаланса выртакан ёул вара пире т=валла х=парма пул=ш\. Кунта - чар=ну выр=н\. Ёук, автобус чар=н=в\ мар в=л. Тър\ ёулпа пир\н ума троллейбус ёитсе чар=н\.

Хулара ёут=, ир\кл\. Кунта кирек м\не те ёынсене лай=х, к=м=лл= пулт=р тесе тун=».
1961 ёулти январь уй=х\нче Иван Николаев ёамр=к строитель х=й\н «К=вак шур=м пуё хули» кун к\некинче ёапла ёырса хун=:

«[…]Кайран эпир автобуспа кайр=м=р. Спутника. Анчах та пит\ т\л\нмелле: спутник\ - хула, илт\нессе вара космоспа ёых=нн= пек илт\нет. /ё\ унта та мар-ха. Ёул т=ршш\пех т\рл\ юр= юрлар=м=р. Пурте илемл\ юрлаёё\. Уйр=мах х\рсем. Чунра ыр=, темле ёълелле в\ён\н туй=нать Автобуспа кайн= чух лай=хч\-ха, анчах та выр=на ёитсен пуё ус=нч\. Эп\ кунта хула ев\рл\ ёуртсем курма \м\тленн\чч\. Й\ри-тавра пуш= уй к=на иккен. Кирп\ч купи, вагонк=сем тата гирлянда ев\рл\ лампочк=сем ёак=нса т=раёё\. В\сен ёуттинче п\р ёир\м ёын чаваланни кур=нать. Ур=х ним\н те. Ат=л енчен вичк\н ёил в\рет пулин те тъпе к=н-к=вак. Ёил в\рнипе пит п\ёерме пуёлар\. Ёур=м т=р=х сив\ чупса х=парч\: кунта м\нле \ёлемелле-ши? Тата пур=нмалла та в\т-ха.[…]

Т\р\ссипе каласан, йыв=рах та мар иккен. Теп\р кунах эпир \ёлеме те пуёлар=м=р. /ёлеме пуёлани паян виёё\м\ш кун та ёитр\. Пир\н бригадир Георгий Охильков. Ман пек «ё\н\» ёамр=ксем бригад=ра т=ватт=н: Алешка Шоклев, Валька Михайлова, Лидка Сергеева тата эп\.

Ниепле те пурт=па \ёлеме пултараймаст=п. П\р май ё\р чавтараёё\. Ку та нимех те мар. Пушкин калан= ев\р: «Кунта ё\н\ хула пул\».


1961 ёулти январ\н 19-м\ш\нче «Советская Чувашия» хаёатра пичетленн\ статья та ё\н\ хула т=вакансем ёинчен. «Паникасси ял\ пат\нче стройиндустрин пыс=к комбинатне тума тыт=нн=. Иртен пуёласа каёчен \ё в\рет кунта.

Ё\р-шыври п\р стройка та ёамр=ксемс\р \ёлемест. Кунти рабочисем те пурте пекех ёамр=ксем. Участок=н асл= прораб\ Виталий Киселев та 25-ре к=на. Рабочисенчен нумай=ш\ - \нерхи колхозниксем, шкул ачисем, салтакран тавр=нн= яшсем. В\сен хальл\хе \ё опыч\ те ёук, анчах пур \ёе те к=м=лласах т=ваёё\.

Ёынсем ёуртсем купалаёё\, ёав в=х=трах в\ренеёё\ те. Унта та кунта предприятин ё\н\ ёурч\сем ё\кленеёё\. Ёурт-й\р, тим\рпе бетон завоч\сем пулаёё\ кунта. Нумай хутл= ёуртсене пыс=к панельсенчен пуётарма та пуёл\ё к\ёех. Ёак=н пек п\р завод ёултал=кне 70 пин квадратл= метр пур=нмалли выр=н пар\...»
1963 ёулти сентябр\н 1-м\ш\нче «Советская Чувашия» хаёатра «Спутник хулари п\ррем\ш шкул» статьяра ак= м\н ёырн=: «Шупашкар хулин Ё\н\ прмышленность район\нче нумай илемл\, паха ёуртсем ё\кленч\ё. Т\р\ссипе, кунта Спутник ятл= ё\н\ хула ъсет. Вун-вун ёурт хушшинче тин к=на туса лартн= виё\ хутл= ёурт уйр=мах пал=рса т=рать. Ку ёурт ё\н\ хулари чи пыс=к та чи илемл\ ёурт тесе каласан та й=н=ш мар. Ёурт П сас палли ев\рл\, виё\ хутл=, ёълл\ш\пе вара т=ват= хутлинчен те кая мар. Ытти ёуртсемпе танлаштарсан чъречисем те самаях пыс=к. Химкомбинат строител\семпе спутник хула ёыннисен ачисене валли чапл= парне пул\. К\мелли т\п ал=к ёий\нче темиёе кун каялла вывеска ёакр\ё. Унта: «П\т\м\шле в=там п\лъ паракан \ёпе политехник=н 20-м\ш шкул\», - тесе ёырн=. Каярахпа ку шкул Ё\н\ Шупашкар=н 1-м\ш в=там шкул\ пулса т=н=. Ё\н\ шкулта п\р в=х=тра 920 ача в\ренме пултар\...

Шкулта лай=х в\ренме пур май та пур. К\ё\н класри ачасем валли ятарл= пъл\мсем уй=рн=. Ёичч\м\ш класран пуёласа ачасем кабинет системипе в\рен\ё. Кашни предмета в\ренме т\рл\рен к=тарту хат\р\семл\ кабинетсем, лабораторисем пур. /ё урок\сене вара слесарл=, столярл= мастерской\сенче ирттер\ё…»

Е.К. Яблоков математика учител\н аса ил\в\нчен: «1-м\ш шкул – хулан п\ррем\ш шкул\. +на кирп\ч завоч\пе юнашар туса лартн=. Х=й в=х=т\нче кунта шкул ачисемпе п\рле \ёлекен ёамр=ксем те в\ренн\. Ёав=н пекех, профессипе техника училищи те ёак ёуртрах вырнаён=. Рабочисем пухусем ирттерн\, облаёпа хулан представител\семпе т\л пулн=. Шкул в=л в=х=тра хулари п\ртен-п\р культур=па воспитани паракан центр шутланн=. Ч=ваш художник\сен выставкисем те ёак=нтах уё=лн=, ёыравё=сем те хула ёыннисемпе т\рл\рен т\л пулусем ирттерн\».

1971 ёулхи ноябр\н 5-м\ш\нче «Химик» хаёатра «Химиксен кермен\» статья кун ёути курн=. Унта ак= м\н ёинчен ёырн=: «1971-м\ш ёулхи ноябр\н 4-м\ш\нче 800 выр=нл= Химиксен керменне сав=н=ёл= ларупа уёр\ё. Уён= ё\рте республик=н ертъёисем Н.А.Вороновский, С.М.Ислюков, П.А.Чичикин, И.П.Прокопьев, Г.П.Ковалев, Н.И.Викторов тата ыттисем хутш=нч\ё.

[…] Ак= кермен ал=к\ яр уёса х=й\н х=нисене к\тсе илч\. Культура ёурч\ х=й\н м=наёл=х\пе, илем\пе чуна тытк=нлать. Куракансен зал\ сарлака, пыс=к. Кунта вырнаётарн= ёемёе кресл=сем тъпене ё\кленн\нех туй=наёё\. Ёап-ёут= люстр=сенчен ъкекен ёут= куёа й=м=хтарать. Урайне паркет сарн=. Пур ё\рте те илемл\х, тасал=х, х=тл=х куёа ачашлать. Строительсем ёурта п\т\м чуна парса т=р=шса ё\клени кур=нать. Ёав=нпах пуль, патшал=х комиссий\ кермене строительсенчен «пит\ лай=х» хакпа йыш=нн=.

4-м\ш стройтрест управляющий\ хими комбинач\н директорне Л.С.Шевницина культура кермен\н символ уёёине тыттарч\».


Хими комбинач\н в=х=тл=х туса лартн= дирекци ёурч\,

Ольтикасси ял\. 1961 ёулхи май уй=х\.

Паникасси ял\ пат\нчи ёилд арман.\ 1960 ёул, август уй=х\.


Ук=лча х\рринче строительство \ё\сем пуёланч\ё. 1961 ёул, май уй=х\.


Хулари 1-м\ш шкул. 1963 ёул.

Автобуссен чар=ну выр=н\. 1964 ёул.


Хулан палл= ёыннисем

Социализм /ё Герой\сем тата хулан хисепл\ гражданин\сем






Ёълти ретре сулахайран сылт=малла: Алексеев Аркадий Алексеевич, Социализм /ё Герой\ (1974), «Ё\н\ Шупашкар хулин хисепл\ гражданин\» (1998); Ефремова Александра Ефремовна, Социализм /ё Герой\ (1971); Иванов Михаил Иванович, Социализм /ё Герой\ (1971)

Аялти ретре сулахайран сылт=малла: Колыванов АлександрАлександрович, Социализм /ё Герой\ (1974); Бурментьев Юрий Николаевич, Социализм /ё Герой\ (1981); Шевницин Леонид Сергеевич, Социализм /ё Герой\ (1981), «Ё\н\ Шупашкар хулин хисепл\ гражданин\» (1999)




Хулан хисепл\ гражданин\сем


Ёълти ретре сулахайран сылт=малла: Федоров Николай Васильевич, Ч=ваш Республикин п\ррем\ш Президенч\, «Ё\н\ Шупашкар хулин хисепл\ гражданин\» (1998); Бабакин Григорий Осипович, «Ё\н\ Шупашкар хулин хисепл\ гражданин\» (1998); Юдковский Аба Гершович, «Ё\н\ Шупашкар хулин хисепл\ гражданин\» (1998)

Аялти ретре сулахайран сылт=малла: Карлинов Илья Николаевич, протоиерей, Владимир Кнеё собор\н пуёл=х\, «Ё\н\ Шупашкар хулин хисепл\ гражданин\» (2000); Клейман Юрий Исидорович, «Ё\н\ Шупашкар хулин хисепл\ гражданин\» (2002); Иванова Олимпиада Владимировна, «Ё\н\ Шупашкар хулин хисепл\ гражданин\» (2002)


Ё\н\ Шупашкара халаллан= с=в=сем

Ё\н\ Шупашкар=м

Ё\н\ Шупашкар=м!

П\р сана суйлар=м

Ат=л т=р=хри хуласенчен.

Санпалан эп ъср\м,

Пур хурл=ха тъср\м

В=й-хал=ма пухр=м ёулсерен.

Еш\л урамсем ёеё,

Пыс=к ял=м пек эс,

Ёуркунне шап-шур= чечекре.

Асл= Ат=л шыв\ -

Х=йне ев\р к\в\.

Яланах эс ман=н ч\рере.

Ё\н\ Шупашкар=м!

П\р сана юратр=м

Пин-пин хуласен шут\нчен!

/м\ре п\рлешр\м,

Пурн=ёа ё\нетр\м,

Ман телей\м - эс\, Ч=ваш ен!

Галина К\м\л.



Ё\н\ Шупашкар=м

Ё\н\ Шупашкар=м, савн= ё\н хулам,

Сав=к илемпе эс =шш=н тытк=нлат=н.

Реч\пех – шур хур=н, ешерет урам.

Савн= ёеп\ё Ат=л хумханать ёумрах.

Эп сана юратр=м чун=м-ч\ререн,

Санпала ш=памё=м, санпала телей.

Яланах ешерт\р, \м\р-\м\ртен,

Них=ёан сънмес\р хулари илем.

Сим\с тум тумлант=р еш\л ёуркунне,

Кай=ксем юрлачч=р пир\н ч\рере.

Ылт=н т\с илент\р сар= ёуркунне,

Ё\н хулам ё\клент\р, ъст\р ё\н\лле.

Тап-таса ёуталт=р Ат=л хум\пе,

Пул=сем вылячч=р пурн=ё шевлинче,

Йыв=р хуйх= иртт\р х=й\н ёул\пе,

Ентешсем, пурнар-и тусл=х ёемйинче?..

…Ё\н\ Шупашкар=м, юрату пилле,

Ёамр=ксем тупайчч=р ёут= телейне.

Эс\ т\л пулат=н чун=м \м\тне,

Юратар, савниё\м, \м\р п\р-п\рне.

Юратн= хулам=м

Юратн= хулам=м, ёунатл= хулам,

Сана ёеё сават=п, чунтан сав=нат=п.

Таёта эп кайсан та =шрах эс юлат=н,

Санпа ёеё телейл\, санпах пур=нат=п.

Ёурта пек илемл\ капмар ёуртусем,

Чечек =ш=нчех ешереё урамсем.

М=наёл=н м=н Ат=л вылять хум\пе,

Ахахх=н ёиёет ёут х\вел шевлипе.

Илемл\, пит кап=р чипер ёыннусем,

Ъсеёё\ \лккен чечек пек ачусем.

Ё\н пурнё\, ё\н \м\т – чечек калчисем,

Ан сънчч\р нихёан ё\н малаш ёутисем.

Пит йыв=р асап ан тивсем хулана,

Телейл\ кун ёул эп сунат=п =на.

Ё\клент\р ялан чун илем\ - в=рман,

Сапал\ й\кел к\ркунне ват юман.

Юратн= хулам=м, ёунатл= хулам,

Санпа ёеё телейл\, санпах пур=нат=п.

Пике пек шур хур=н кашни урамрах,

Упрасч\, туссем, илеме яланах…

Людмила Иванова.



Ё\н Шупашкар

Чечекленет т=ван хулам=р

Ё\н Шупашкар м=н Ат=л х\рринче.

Кунран кунах илем илет ёут с=н\

Мирпе телей х\вел\н т\рринчен.

Х=насене к\тсе илме тухатп=р

ГЭС ёути пек телей сунса ялан.

Ч=н тусл=ха ёак хулара туптатп=р

/м\р п\рле т=вас тесе паян.

Раёёей\н т\п урам\ - савн= Ат=л.

Х\вел ёутать ё\рле ун шыв сикки.

Кунта пурнан пулсан, эс курм=н ватл=х:

Ё\н Шупашкар=м, ёамр=кл=х с=пки.

Ёак ыр= каёсенче

Ё\н Шупашкарта

Ч=н тусл=ха курап сан куёунта.

Пире куё пек курса,

Чи ёыв=ха хурса,

Юрла, т=ван, пире сума-суса!

Николай Симунов.



Мой город

Я шагаю по улице новой,

Мне навстречу машины –

не счесть.

Помню улицу

я захламленной,

Тротуаров не было здесь.

А сейчас тут дома-великаны

И асфальта ровна полоса.

Слышу шум работающих кранов

И строителей голоса.

Хорошеет родная столица,

Как и многие города.

Этим тоже могу я

гордиться –

Здесь частица моего труда.

А.Шалагин.
Ё\н\ Шупашкара халаллан= юр=сем

Неизвестен пока адресат

С=мах\сем В.Мурашковскин, к\вви А.Михайлов=н


Неизвестен пока адресат

И не назван наш город на картах.

Приезжай к нам, товарищ и брат,

Как простишься со школьною партой.

По весне здесь, как птицы, плывут

Облака над приволжскою ширью.

Ты весной повстречаешься тут

С другом самым единственным в мире.

Там, где глина, булыжник и степь,

Где гуляют дожди и метели,

Мы там город построим для всех

И асфальтом проспекты застелем.

Приезжай поскорей, друг и брат,

Как простишься со школьною партой.

Городам мы даем адреса

И наносим на новые карты.


Песня о Новочебоксарске

С=мах\сем тата к\вви В.Тюльканов=н


Ты мне стал уже давно родным

Радуясь, иду по улицам твоим.

Все знакомо, каждый уголок

Маленький уютный городок.

Мне твои достоинства не счесть.

Хорошо, что ты на свете есть.

И от дома вдалеке

По ночам ты снишься мне,

Город, я скучаю по тебе.
Припев:

Есть Варшава и Москва

Есть Казань и Кострома

Питер, Киев, Сочи и Ангарск

Но, друзья, поверьте мне:

Лучший город на земле

Без сомненья Новочебоксарск.
Годы для истории не срок

Маленький уютный волжский городок.

Тем, кто не был не понять меня

Вы поверьте на слово, друзья.

Мне твои достоинства не счесть.

Хорошо, что ты на свете есть.

И от дома вдалеке

По ночам ты снишься мне,

Город, я скучаю по тебе.


М\н-ши в=л т=ван ё\р-шыв?

5 класра ирттермелли урок план\


Урок т\ллев\сем: 1) т=ван ё\р-шывпа ёых=нн= тем=на аса илсе ёир\плетсе х=варасси; 2) ачасен ёых=нулл= пуплевне аталантарасси, ё\н\ с=махсемпе пуянлатасси; 3) т=ван ё\р-шыва юратма, хисеплеме, хаклама в\рентесси.

Урокра кирл\ хат\рсем: компьютер, «Ч=ваш Республики» слайдсем, «Ч=ваш Республики» карта, Ч=ваш Республикин патшал=х гимн\, «М\н-ши в=л Т=ван ё\р-шыв?» текст, тест т\р\слев\ ирттермелли уйр=м \ёсем.

Словарь \ё\: Хусан, ытларах, х=тл= хваттер, хакл= к\тес, ёарран чупат=п,

сывл=ха ёир\плетет\п.



Урок юх=м\

I. Класа й\ркелени.

1. Ч\лхе зарядки ирттересси (Ч=ваш Республики ёинчен ачасем п\р-п\рне ыйтусем параёё\, хуравлаёё\, ыйт=в\сем экран ёинче).

- Ч=ваш Республики =ёта вырнаён=?

- Пир\н республик=н т\п хули м\н ятл=?

- Раёёей\н т\п хули м\н ятл=?

- Эпир пур=накан хула м\н ятл=?

- Пир\н республик=ра тата м\нле хуласем пур?

- Пир\н республик=ра х=ш хал=х ёыннисем пур=наёё\?

- Ч=вашсен п\ррем\ш президенч\ кам?

- Раёёей\н президентне м\нле ч\неёё\?

- Ч=ваш республикине юратат=р-и эсир?

- Пир\н республик=н патшал=х символ\сем шутне м\н-м\н к\рет?

- Ч=ваш патшал=х гимн\ м\н ятл=?

2. Ч=ваш Республикин патшал=х гимне итлени.



II. Килти \ёе т\р\слени . Ачасем Т=ван ё\р-шывпа ёых=нн= ваттисен с=мах\сене вуласа параёё\. Учитель килти \ёе п\т\млетсе экран ёинчи ваттисен с=мах\семпе паллаштарать, ёак с=махсен п\лтер\шне =нлантарса пама ыйтать.

Т=ван ё\р-шывра х\вел те ёутт=нрах, =шш=нрах п=хать.

Т=ван ё\р-шывран хакли ним\н те ёук.

Т=ван ё\р\н тусан\ те т=ван, пылч=к\ те пылак.


Ш. Ё\н\ материалпа \ёлени.

1. С=в=ёсен Т=ван ё\р-шыв ёинчен ёырн= с=ввисемпе паллашасси.

- Эпир сир\нпе Т=ван ё\р-шыв, т=ван к\тес ёинчен час-часах калаёусем ирттеретп\р. Т=ван ё\р-шывран хакли ним\н те ёук тетп\р. С=в=ёсем вара х=йсен юрат=вне с=в=сенче пал=ртаёё\. Итлесе п=хар-ха в\сен с=ввисене.

Т=ван ё\р-шыв

М\н-ши в=л Т=ван ё\р-шыв? Манш=н пуринчен хакли, В=л – юратн= юхан шыв, Илемли те ёыв=ххи -

Сим\с ул=х, чечексем, Т=ван ен, т=ван анне, Йыв=ёсемпе кай=ксем. Сим\с ч=р=ш, в\рене.


Савн= ё\р, Ч=ваш ё\р-шыв\

Авалтан эпир юратн= /м\р хыёё=н \м\р иртр\,

Пархатарл= Ат=ла, Шух=ш в\ёр\ аякка.

Ун шывне нумай хумхатн= /м\тленн\ \м\т ёитр\:

Т=валла-анаталла. Пир\н ёул-й\р сарлака.
Пир\н хал=х \м\тленн\ Пур=нах эс \м\р сыв=

Кун курасш=н малашне. Хал=хсен кил-йыш\нче,

С\м в=рман пире пиллен\ Савн= ё\р, Ч=ваш ё\р-шыв\,

Сипл\ уё= сывл=шне. Асл= Ат=л х\рринче.

П.Хусанкай

Т=ван к\тес

+ёта к=на ёитсе курмар=м, +ёта к=на ёитсе курмар=м,

Т=ван к\тес, сана манмар=м, Инкек сиксе тухсан тармар=м,

Ялан асра тытса усрар=м. Ё\р-шыв=ма куё пек сыхлар=м,

Тен, ёав=нпах пуёа усмар=м. Асаттесен ятне ямар=м.


+ёта к=на ёитсе курмар=м, +ёта к=на ёитсе курмар=м -

Атте-анне ёуртне манмар=м, Т=ван=мсем, сире манмар=м,

Т=ван ч\лхе чысне упрар=м, Х\ръ \ёре кайри пулмар=м,

Ч=ваш ё\рне ялан мухтар=м. Ё\р-шыв ёинчен чунтан юрлар=м.

В.Давыдов-Анатри

2. «М\н-ши в=л Т=ван ё\р-шыв?» текстпа \ёлесси.

М\н-ши в=л Т=ван ё\р-шыв?

Ман шутпа, Т=ван ё\р-шыв в=л – т=ван хула, т=ван урам, т=ван шкул.

Ё\н\ Шупашкар – манш=н чи лай=х та чи илемл\ хула. Хусанта та пулн= эп\ аттепе, Мускавра та. В\сем те илемл\, в\сем те таса. М\н тесен те, мана Ё\н\ Шупашкар ытларах кил\шет. М\нш\н-ши? С=лтав\ палл=: эп\ кунта ёуралн=. Ё\н\ Шупашкар - ман=н т=ван хула.

М\н-ши в=л Т=ван ё\р-шыв? Т=ван ё\р-шыв в=л – ман=н юратн= ёемье. Ман=н ёемье в=л – аттепе анне, асаттепе асанне, кукамайпа кукаёи, ш=лл=мпа й=м=к. Эп\ пыс=к та тусл= ёемьере, х=тл= та =ш= хваттерте пур=нат=п. Манш=н пир\н хваттер – чи хакл= к\тес. Ёак хакл= к\тес те, ман шутпа, Т=ван ё\р-шыв.

Эп\ хулан п\ррем\ш шкул\нче в\ренет\п. Кунта ман=н юратн= учительсем \ёлеёё\, ман=н ёыв=х туссем в\ренеёё\. Манш=н хам=н шкул – чи аван шкул. В=л та Т=ван ё\р-шыв.

Ёулла эп\ асанне пат\нче пур=нат=п. Уйра ёарран чупат=п, п\вере шыва к\рет\п, в=рмана ёърет\п. Кашни кун хам=н сывл=ха ёир\плетет\п. Манш=н асанне ял\ те – Т=ван ё\р-шыв.

П\р с=махпа, ман=н Т=ван ё\р-шыв в=л – Ч=ваш ен тата Раёёей.

а) Словарь \ё\.

=) Текста учитель вуланине итлесси, й\рлесе пырасси.

б) Ё\н\ с=махсене текстра тупасси, предложенисене выр=сла куёарасси.

в) Текста ёурма сас=па вуласси, =нланнине выр=сла каласа парасси.

г) Ыйтусемпе \ёлесси.

- Ё\н\ Шупашкар м\нле хула?

- Сана Ё\н\ Шупашкар м\нш\н ытларах кил\шет?

- Сан=н ёемьере кам-кам пур=нать?

- Эс\ миёем\ш шкулта в\ренет\н?

- Шкулта сан=н юлташсем пур-и?

- Ёулла эс\ яла каят=н-и?

- Ялта сан=н кам пур=нать?

- Эс\ ялта м\н т=ват=н?-

- Ачасем, м\н-ши в=л Т=ван ё\р-шыв?
д) Текст содержанине абзацсем ёине уй=расси, в\сене ят парасси.

Т\сл\хсем: 1. Т=ван ё\р-шыв в=л – т=ван хула.

2. Т=ван ё\р-шыв в=л – юратн= ёемье.

3. Т=ван ё\р-шыв в=л – пир\н хваттер.

4. Т=ван ё\р-шыв в=л – т=ван шкул.

5. Т=ван ё\р-шыв в=л – асанне ял\.

6. Т=ван ё\р-шыв в=л – Ч=ваш Ен тата Раёёей.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет