Қаржылық жүйенің ішкі несиелерінің ЖІӨ-ге қатынасы

(%-да)

	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998	1999	2000	2001
Дамыған елдер
Швейцария	224,5	221,0	225,9	233,7	274,9	290,1	298,8	291,5	305,6	311,2	303,5
Жапония	203,3	207,2	209,8	213,0	202,8	202,9	191,9	195,3	201,5	191,4	299,6
АҚШ	95,6	94,9	98,0	95,4	103,3	110,7	120,1	130,8	144,5	144,2	142,7
Жаңа индустриалды елдер
Корея	104,4	112,1	122,5	129,2	124,5	133,5	148,2	170,7	162,8	148,0	155,2
Сингапур	79,7	79,5	79,1	80,0	83,2	87,7	94,2	109,2	110,7	102,7	122,0
Турция	27,2	27,9	28,6	29,4	27,9	34,4	37,1	40,0	49,4	54,1

*көзі: «Международная финансовая статистика», МВФ, раздел финансовый обзор.

Дамыған елдердегі банктік несиелеу механизмін қарастырсақ, Францияда банк клиентке нақты ақша сомасын бере отырып несие береді немесе оны беруге сөз беру арқылы несие беруі мүмкін. Бірінші жағдайда толық мағынадағы несие болса (баланста көрсетілетін), екінші жағдайда банктік қолмен куәландырылған банк міндеттемесі ретінде болады (баланстан тыс есепке алынады). Толық мағынадағы несиелер үш түрлі тәсілмен берілуі мүмкін: коммерциялық құжаттарды есепке алу түрінде, қаржылық құжаттарды есепке алу және кассалық несие. Банктің қолымен куәландырылған несиеге банктік кепіл немесе акцепттерді, сондай-ақ несиенің қолданылмаған бөлігін жатқызады.

Францияда заңды тұлғаларды несиелеу кезінде белгілі-бір обьектімен байланысты несие (коммерциялық қарыздық міндеттемелер, сыртқы сауда операциялары, мемлекетті жабдықтау, қосалқы бөлшектер) түрлерін бөледі, ал обьектімен байланысты емес несиелер тек қосымша роль ойнайды.

Қарыздық міндеттемелерге берілетін несие вексельдерді есепке алу формасында берілуі мүмін. Бұл жағдайда банк екі кепілге ие болады: вексель бойынша қарыз адамның қолы түрінде және осы вексельді есеспке алуға берген кредиттер түрінде.Ал, қосалқы бөлшектерге берілетін несие бойынша кәсіпорындағы дайын өнім қорлары өсіп кеткен жағдайда олардың қолма-қол ақшаға сұранысын қанағаттандыру несиесі немесе маусымдық несие береді .

Германияда басқа елдерде сияқты несиелік операциялар негізгі орынды алады. Бұл елде сыртқы сауданың дамуымен рамбурстық несие кеңінен қолданылады. Ол шикізатты әкелу мен жартылай және дайын өнімдерді шығару кезінде қолданылып, коноссамент кепілі формасында жүреді. Кейде бұл несие сатып алушының тауарды еркін басқару құқын сақтап қалуы шартында беріледі. Ол, әрине, бірінші класты қарыз алушыларға беріледі. Сондай-ақ, Германия мемлекеттік қорларының, қалалық зайым облигациялары, темір жол акциялары мен облигацияларын кепілдікке ала отырып несие береді. Неғұрлым «тиімді» банктер қамтамасыздандырылғанмен бірге бланктік несие де береді. Өтелген және өтелмеген несиелер екі жақты берілуі мүмкін. Қарыз алушы не банктен ақша алады, не вексельді акцепттеуіне болады. Соңғысында қарыз алушы ақша алу үшін басқа банкте вексельді есепке алады. Мұндай несиенің ерекше түрі авальды несие болып табылады. Мемлекеттік жабдықтау, салық органдары алдында алымдарды кейінге қалдыру туралы сұрау кезінде заңды тұлғалар өз міндеттемелерін орындауға кепіл беруі керек.

АҚШ-та да халықаралық тәжірибедегі несиелер беріледі. Бұл елде коммерциялық банктер беретін ссудалардың ішінде мөлшері және мәні бойынша неғұрлым маңызды ссуда категориясы сауда-өнеркәсіптік кәсіпорындарына берілетін ссуда болып табылады. Ол барлық берілген ссудалардың үштен бірін құрайды. Коммерциялық және өнеркәсіптік ссудалардың көп бөлігі тауарлы-материалдық құндылықтарды сатып алу үшін қолданылады, ал олардың мерзімі 1 жыл және одан аз болып табылады. Сондай-ақ, олардың арасында он жылға дейінгі мерзімге берілетіндері де бар. Олар , әдетте, машина құрал-жабдықтарын сатып алуға арналған. Сауда-өнеркәсіптік ссудалар тауарлы-материалды запастармен, құрал-жабдықтармен, кәсіпорынның өзінің құнымен қамтамасыздандырылуы мүмкін.

Судаларды жиі қолданатын және ұқыпты төлеуші ретінде танылған фирма «несиелік линия» арқылы ссуда алуына болады. Бұл несие алуға керекті уақытты үнемдейді және банктерге несие қабылеттлігін талдауға уақыт жібермеуге мүмкіндік береді.

Ұлттық статусын алған банктер заң бойынша банктің меншікті капиталының 15%-нан артық мөлшерде ссуда бере алмайды. Бұл кепілмен толық қамтамасыздандырылмаған ссудалар бойынша жүзеге асырылады. Ал, тез өтетін кепілмен толық қамтамасыздандырылған ссудалар бойынша 25%-ға дейін беруге болады.

Ауыл шаруашылығына берілетін ссудалар жалпы несие көлемінде аз мөлшерін алады. Мүмкіндік болса, фермерлер коммерциялық банктерден ссуда алғаннан ғөрі, Федералды жер банктері және кооперативтерге қызмет көрсететін Банктер сияқты федералды несиелік агентстволардан субсидияланатын пайыз мөлшерлемесі бойнша ссуда алады.

Сонымен қатар, банктік емес қаржылық мекемелерге де ссуда беріледі. Олар мұндай ссудаларды әрі қарай жеке тұлғаларға беру үшін немесе ұзақ мерзімді пайдаланылатын тұтыну тауарларын сатып алуға ссуда беру үшін алады /9. 106-107 бет/.

Жалпы, ірі шетел банктерінде несие процесін ұйымдастыруды несие бөлімі жүзеге асырады. Несиелік талдау бөлімі барлық несиелеу үрдісін жүйелендіріп, қолдап отырады. Ссудалық функция мен несиелік талдауды бөлу несиелік бөлімдер өзінің тікелей жұмысына толығымен жұмыла алатындығын көрсетеді. Кішігірім банктерде және кейбір банк филиалдарында несиелік талдау несиелік қызметкер міндетіне кіреді. Екінші жағынан, екі бөлімді бөлу несиелік талдаудың неғұрлым жоғары деңгейлі обьективтілігіне және несиелік келісім-шартты неғұрлым ойластырып бекітуге ықпал етеді /10. 137 бет/.

Несиелеу процесінің алғашқы кезеңінде несиелік өтінішті қарап, содан соң қарыз алушының несиелік қабылетін талдайтыны белгілі. Осыған байланысты шетелде клиенттердің несиелік қабылеті туралы ақпараттар жинауға маманданған және олар туралы анықтамалар беретін арнайы фирмалар немесе агенттіктер жұмыс жасайды. Бұл тәуелсіз ұйымдар банктерге келісім-шарт негізінде қызмет көрсетеді. Мысалға, фирма «Дан энд Брэд форд» 3 млн. жуық АҚШ-тың, Канаданың, Данияның фирмалары туралы ақпараттар жинақтап, жалпы ұлттық және аймақтық анықтамаларды жариялайды.

Несиелеу – бұл активтік операциялардың маңызды бағыттары болып табылса, несиелік портфель банк активтерінің үштен бірі немесе жартысына дейінгі мөлшерде құралады.

Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін факторларға жасалған талдау батыстың банкирлеріне мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: дүниежүзілік банктердің мәліметтеріне сәйкес несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебі 67% ішкі факторлар, ал 33% сыртқы факторлар үлесі келеді (4-кесте).

Несиелік тәуекел несиелік портфель сапасына тікелей байланысты. Несиелік портфель – несие беру бойынша банк қызметінің нәтижесі. Нақты ұйымдастырылған несиелік процесс несиелік тәуекелді минимизациялауға әкеледі. Несиелік процесс екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде несиелік өтініштерді егжей-тегжейлі талдау жүзеге асырылады. Мұнда қарыз алушының несиелік қабілетіне, оның мықты және әлсіз жерлеріне, несиені өтеудің мүмкін болатын мерзімдеріне көңіл бөлінеді. Егер кәсіпорын банктік саясаттың барлық талаптарына жауап берсе, несиелік келісім-шарт жасалады.Онда екі жақтың құқықтары мен міндеттері белгіленеді. Несиені бергеннен кейін екінші кезең басталады, яғни кәсіпорынның ағымдағы қызметін талдап, проблемалық несиелерді айқындайды. Ол үшін банктер несиені өтемеу тәуекелін сапалы және сандық жағынан анықтауға мүмкіндік беретін несиелік классификаторды қолданады. Қарыз алушылардың қаржылық көрсеткіштеріне, несиені қамтамасыз ету құнына барлық құжаттардың дұрыстығына қарай несиелер келесідей бөлінеді:

1. 
   төмен тәуекелі бар несиелер (сыныпталмайтын);
   
2. 
   жоғары тәуекелі бар несиелер;
   
3. 
   шекті тәуекелі бар несиелер;
   
4. 
   ережеден тыс берілген несиелер (стандартты емес) /11.96-97бет/.
   

Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушының несиелік қабілетін жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады.

Несиелердің қайтарылмауынан зиян шегу - кез келген банк қызметінің негативті жағы. Оларды толық жою мүмкін емес, бірақ ең төменгі мөлшерге жеткізуге болады. Американдық коммерциялық банктерде проблемалық несиелердің пайда болу себептерін айқындауға көмектесетін, сол сияқты олардың пайда болуын болжайтын толық жүйе жұмыс жасайды. Бұл жүйеге сәйкес күмәнді несиелердің пайда болуына әсер ететін банкке байланысты және байланысты емес факторлар келтіріледі. Бірінші факторларға несиелік процеспен байланысты, яғни несиелік өтінішке, несиелік құжаттарға және т.б, жасалатын талдауды қамтитын барлық аспектілері жатады. Екінші факторларға қолайсыз экономикалық жағдай және төтенше оқиғалар жатады /4. 204бет/.

Несиелік қабілетін талдағаннан кейін несиелік келісім-шарт жасалады. Әр түрлі елдердің банктерінің клиенттермен жасайтын келісім – шарттарының негізгі ерекшеліктеріне: хұқықтарына мәдениеттің жоғарғы деңгейі ; несиелік мәміле шарттарының егжей – тегжейлі сипаты; несиелік құралдардың түрлеріне байланысты несиелік келісім- шарттар формаларын типтеу жатады.

Несиелік келісім – шарт мазмұнын қарастыру олардың көлемді болып келуін көрсетеді. Кейбір несиелік келісім- шарттар 20 бетке дейін болады. Бұл олардағы шарттардың кеңдігін көрсетеді. Мысалы, АҚШ-тың бір банкінде ұзақ мерзімді несиеге немесе несиелік линия ашу негізінде ағымдағы қажеттіліктерге берілетін несиелерге қатысты неғұрлым ашық формада құрылатын несиелік келісім- шарт бар. Егер несие 30 күнге дейін берілсе, не қысқартылған келісім- шарт, не қарыздық міндеттеме қолданылады.

Германияда бір жүйенің банктері үшін ( жеке, жинақтаушы т.б.) бірдей несиелік шарттар белгіленген. Заңдармен қатар олар несиелік операциялардың хұқықтық негізін құрады. Ортақ несиелік шарт белгілеу- банктердің тәуекелден қорғану шараларының бірі. Ортақ несиелік шарттар банк клиенттеріне жеткізіледі. Несиелік келісім – шарттарда олар қайталанбайды, бірақ қарыз алушының олармен келісімін нақтылацтын пункт жазылады. Олардың толық мәтіні несиелік келісім-шарт бланкісінің келесі бетінде беріледі. Германияда несиелік келісім-шарттар бір түрге келтірілген. Олар кесте макеттері түрінде типографиялық формада көрсетілген, ал қатардағы бөлімдер қысқартылып толтырылады /3.299-301бет/. Несиелік келісім-шарт жасалып, ссуда берілгеннен кейін соңғы кезеңде несиенің қайтарылуын бақылайды. Заңды тұлғаның өтімділігі, қаржылық құрылымы, рентабельділігі тұрақты талдау обьектісі болуға тиіс. Әсіресе, несие қабілеттілігінің аспектілерін талдау кезінде айқындалған әлсіз жерлері үздіксіз талданып отырғаны жөн. Несиелік келісім-шартқа сәйкес несие құрылымы қиындықтар туындаған жағдайда теріс салдарын жоюға мүмкіндік болатындай анықталуы керек. Яғни, мониторингте қолданылатын құралдардың ішінде несиелік келісім-шарт негізгі құрал болып табылады. АҚШ-ның банктеріндегі несиелік мониторингтің маңызды элементі сенімді ақпарат жинап, оны талдап отыру болып табылады. Келесі суреттен несиелік мониторингтік процесінің алгоритмі көрсетілген ( 2-сурет).

2-сурет
Несиелік мониторинг процесі

Мәліметтерді жинау

Өзгеріссіз

Несиелік рейтингті тексеру

Негізінен, банктегі жоғарғы буын басшыларының бірін несиелік мониторинг үшін жауапты еткен жөн. Бұл функция, әсіресе кіші банктерде банктік қызметін басқа бағыттарының мониторингі қызметімен біріктірілуі мүмкін /10.147-148. бет/. АҚШ конгресі тұтынушылары пайыздық төлемдердің мөлшері және басқа да төлемдер туралы толық ақпараттандыруға қол жеткізу мақсатында несиелеу аясында дәйекті ақпарат туралы бірқатар заңдар қабылдаған. Сонымен қатар, несиені орналастырудағы мүмкін болатын теңсіздікті жою, несиені өтеу кезіндегі қателерді түзеуді заңдастыруды енгізу үшін де заңдар қабылданған .

1. 
   АҚ« Туран Әлем Банк» несие қызметiн ұйымдастыру
   

«БанкТуранАлем» АҚ несиелiк операцияларының динамикасын талдамас бұрын, бөлiмдердiң активiне талдау жүргiзелiк. Бөлiмнiң таза активтерi 1.01.2004-515200 мың теңге құраған, өткен жылда, бөлiмдердiң активтерi 78560 мың теңгеге өскен, соның iшiнде 84780 м. Теңге бөлiмшенiң жұмыс iстейтiн активтерi- 463680 м. теңге немесе бөлiмшенiң таза активтерiнiң 90% құраған.

2004 жылы iшiнде жұмыс iстейтiн активтердiң құрылымында келесiдей өзгерiстер болған: Ссудалық қарыз үлесi жылдың басындағы 20% дан (78200 теңге) 18%-ға(84500) азайған. Бос несие ресурстарының үлесi жылдың басындағы 48%-н джылдың аяғында 51%-ға дейiн өскен. Жалпы ссудалық қарыз (мерзiмi өткен қарызды есептегенде) 01.01.2003 жылы-84754 теңге құраған, соның iшiнде мерзiмi өткен қарыз 253 мың теңге құрайды.

01.01.2004 жылы барлық ссудалық қарыз бойынша орташа өлшенген ставка –34,9% құраған, соның iшiнде заңды тұлғалардың ссудалық қарызы бойынша-34,4%, жекетұлғалардың ссудалық қарызы бойынша-26,9%.

Ссудаларды сандық жiктеуге және олардың өсу темпiне қатысты мәлiметтердi қарастыралық.

Кесте 6. Қарыз алушылардың мүлiктiк-құқықтық статусы бойынша несие портфелiнiң заңдық аспектiдегi құрылымы.

Кесте-7. 2004 жылдың несиелеу объектiлерi бойынша берiлген ссудалар туралы есеп.

1.01.2003 жылы тұрғындардың ссудалық қарызының үлесi-20%, 2004 жылы 30%, 2002жылдан бастап тұрғындарға несие беру күрт төмендеген.

2003-2004 жылдарының динамикасында тұрғындар несиесiнiң үлесi бiртiндеп өскен. Абсолюттi мәнде 2003 жылы басында тұрғындардың несиелiк қарызы 76600 мың тенге құраған, 2004 жылдың басында -78200 мың тенге құраған. 2004 жылы тұрғындардың ссудалық қарызы 6300 мың теңгеге өскен. Сөйтсе де тұрғындарды несиелеудiң өсуi аса жоғары емес, өйткенi банктiң бос несие ресурстары тұрақты, 48-51% құрайды.

1.01.2004 жылы ссудалық қарыздың сапалық өзгерiсiндегi жағымды сәт ссудалық қарыздың қарыз алушы категориялары бойынша теңестiрiлуi болып табылады.

Тұтынымдық сауда құрылымын қарастыралық.
Кесте-8. Қатысты шамадағы(% ) ссудалар құрылымы.

жылдар	Ұзақ мерзiмдi ссудалар	Қысқа мерзiмдi ссудалар
		Байланыс қан	Қызметкер лерге ссуда	Бағалы қағаздармен кепiлденген	Тұрақтан дыру ссудасы	Шұғыл мұқтаждық қа
2002	6	14	4,7	5	0	70,3
2003	21	20	5	3,5	0	50,5
2004	24	27	5	3	0	41

Кесте-9. Абсолюттi шамадағы ссудалар құрылымы (мың тенге)

2004 жылы ссудалық қарыз құрылымын талдай отырып, ссудалардың басым бөлiгiн кейiнге қалдыруға болмайтын мұқтаждықтарға берiлетiн несиелер құрайтынын көремiз, бiлiмге берiлетiн несие тұрғындар тарапынан талап етiлмеген. Оның себептерiне несиелеу шарттарын қарастыру кезiнде тоқталамыз.

Динамикада ұзақ мерзiмдi ссудалрмен тауар алуға берiлген ссудалар өсуi байқалады. Бұл сатып алу қабiлетiнiң өсуiне, тұрғындардың төлем қабiлетiнiң тұрақтануы мен өсуiне байланысты.

Бағалы қағаздармен кепiлдiгiне берiлетiн ссудалар динамикасындағы керi жағдай кепiлдiкке алынатын бағалы қағаздарға қатаң талап қойылуына байланысты.

Судалық қарызды жабу мерзiмi құрылымында келесiдей өзгерiстерболған: қысқа мерзiмдi несиелердiң үлесi ( 1 жылға дейiнгi) барлық ссудалық қарыздың жыл басындағы 79%, жыл аяғындағы76% қысқарған. Ұзақ мерзiмдi несиелердiң үлесi жыл басындағы 21% жыл аяғында 24% өскен, абсолюттi шамада ұзақ мерзiмдi несиелердiң соммасы 1,24 есе өскен/

Несиелеу объектiлерi бойынша портфель айналымдылығы мен құрылымына талдау жүргiзелiк.

2004 жылдың портфелдегi несие айналымдылығын қарастырайық
Кесте-10. 2004 жыл несие портфелiнiң айналымдылығы.

Қарыз алушы типi	Сөндiру мың тг.	Бiр күнде орташа сөндiру соммасы мың тг.	Ссудалық қарыздың орташа жыллдық соммасы мың тг.	Несиенiң айналымы (күнiне)
Жеке тұлға	1498	973	237,32	4,10
Тұрғын үй сатып алуға	222	0,61	201	329,51
Шұғыл мұқтаждыққа	1043	2,86	591	206,64
З.т.қ.ж.i. кәсiпкерлер	233	0,64	181	282,81
Заңды тұлға	469	1,28	276	215,63
Барлығы	1967	5,39	1249	231,73

Ссудалық қарыздың орташа жылдық қалдығы орташа хронологиялық формуласы бойынша есептелген.

Кестедегi мәллiметтер 2004 жылының несие портфелiнiң негiзiн жеке тұлғаларға берiлген кейiнге қалдыруға болмайтын мұқтаждық несиесiн құрағанын көрсетедi: Олар 2004 жылы жабылған (сөндiрiлген, өшiрiлген) сомманың 53% құрайды, 53,1% осы соммаларды күнделiктi жабу, 77,9% орташа жылдық қарыз соммасының қалдығы. Мұндай қорытынды несие портфелi Құрылымын талдаудан ерекшелiнедi, онда жеке тұлғалардың, жеке кәсiпкерлердiң және кәсiпорындардың несиелерiнiң соммасының шектi салмағы бiрдей. Оның себебi ,несие портфелiнiң құрылымы мәлiметтерi абсолюттi шамамен көрсетiлген және айналымдылық көрсеткiшi есепке алынбаған. Жеке тұлғаларға несие беру басқа қарыз алушылармен салыстырғанда жоғары айналымдылықпен сипатталған (6,9 ай). Бұл шама басқа несие түрлерiнiң айналымдылық көрсеткiштерiнен екi есе жоғары.

2004 жылы портфелдегi тұрғындарға несие беру айналымдылығын қарастырайық:

Кестеден көрiп отырғанымыздай 2004 жыл сөндiрiлген қарыз соммасы және сәйкесiнше орташа бiр күндiк сөндiру соммасы жуықтап алғанда 7,5 есеге өскен. Ссудалық қарыздың орташа жылдық Қалдығы 2,5 есеге ғана өскен, ал айналымдылық 231-ден (140) 80 күнге қысқарған.

Жеке тұлға- қарыз алушылармен жағдайдан жабу темпiнiң өсуiнiң, күнделiктi жабу соммасын, ссудалық қарыздың орташа жылдық қалдығын және айналымдылықтың жинақтау банкiнiң мемлекеттiк облигациялары бойынша портфель көрсеткiштерiне сәйкестiгiн көремiз. Жеке тұлғаларға берiлген несие бойынша кестеден несиенi жабудың күрт өскенiн және несиенiң айналымдылығының мерзiмдерiнiң қысқарғаны көрiнедi.

Нсие портфелiн талдауды қорытындылай келе, несие портфелiнiң негiзiн ссуданың барлық түрлерi тең үлесте құрайды деуге болады.

Жеке тұлғаларға берiлген несиелердiң айналымдылығы басқа қарыз алушылар категорияларына берiлген несилермен салыстырғанда жоғарырақ. 2003-2004 жылдың динамикасында тұрғындар несиесiнiң үлесi бiртiндеп өсiп келедi. Бұл тұрғындардың төлекм қабiлеттiлiгi тұрақтанып , жоғарылауына, сатып алу қабiлеттiгiнiң өсуiне байланысты. Бiрақта тұрғындарды несиелеудiң өсу үлесi аса жоғары емес. Банктiң бос несие ресурстары тұрақты 48-50% құрайды. Динамикада қайтарылмаған ссудалардың шектi салмағы 2003-2004 жылы 1-ден 0,3% –ға қысқарған, «БанкТуран Алем » АҚ-ның бос несие ресурстары 51%. Банктiң несие саясатының потенциясы зор деуге болады.

Осы бөлiмдi қорытындылай келе, несие портфелiнiң негiзiн несиенiң барлық түрлерi тең үлесте құрайды. Жеке тұлғаларға несиет беру 2003-2004жылдардың динамикасында өсу бағытында, ол тұрғындардың сатып алу қабiлетiнiң өсуiне байланысты саясатының потенциалы жоғары, өйткенi бос ресурстардың үлесi 48-51 аралығында тербеледi. Несиелеудiң даму перспективалары туралы төменде тоқталамыз. Ол үшiн әр түрлi ссуда түрлерiнiң несиелеу шарттарына талдау жасау керек.

Жоғарыда айтқанымыздай, несие бойынша нақты төленген пайыз жоба ерекшелiгiне байланысты анықталатын жабу графигiне тәуелдi. Мысал қарастырайық:

---- айталық, азық-түлiк жартылай фабрикаттарын (пельмендер,варениктер, манты) өндiру және өткiзумен айналысатын жеке кәсiпкер өндiрiстi кеңейтiп, екiншi цех ашу туралы шешiм қабылдасын. д

---- Ол «БанкТуран Алем » АҚ-нан құрал-жабдық сатып алу үшiн несие алу мақсатында көмек сұрады.

Жобаны қарастырылғаннан кейiн( бизнес-жоспар, жобаның технико-экономикалық негiзделуi және т.б.) несие эксперттерi қарыз алушыны қолында бар цехiнiң кепiлдiгiне қаржыландыруға шешеiм қабылдады.

--- 50000 доллар эквиваленттi несие бiр жылға 24 жылдық пайызбен берiлдi.

--- Ай сайын тең үлеспен негiзгi пайызды және қарызды төлеу арқылы жабу жүйесi қолданылған .

Жабу графигi келесi түрде болады
Кесте-12 Сөндру графигiнiң көрiнiсi келесiдей болады:

Айлар	2	4	6	8	10	12
Жыл Басындағы	45833	37500	29167	20833	12500	4167
Пайыз	2.0	2.0	2.0	2.0	2.0	2.0
Пайыз соммасы,$	917	750	583	417	250	83
Негiзгi қарыз,$	4167	4167	4167	4167	4167	4167

Қорытындысында қарыз алушы несиенi қолданғаны үшiн 6500 доллар эквиваленттi сомма төледi, ал 24 жылдық пайыздан аз, егер несиенi жабу бiр реткi төлем арқылы несиенi қолдану мерзiмiнiң соңында жүргiзiлсе, қарыз алушы 12000 доллар төлер едi

1. 
   АҚ «Бәйтерек-А» мысалында несиелiк қабiлеттiктi бағалау
   

АҚ «Туран Әлем Банк» заңды тұлғалардың несиелік қабілетін бағалау тәжірибесін АҚ «Бәйтерек-А» мысалында көрсетеміз.

АҚ «Туран Әлем Банкте» заңды тұлғаларды несиелеу процесі де қарыз алушыға кеңес беруден басталады. Бірақ АҚ «Бәйтерек-А» Туран Әлем Банктiң бұрынғы клиенті боғандықтан ол жалпы несиелеу шарттарымен таныс.Туран Әлем Банк несиелеу үшін кәсіпорындарға мынадай талаптар қояды:

• 
  Несиені өтеу үшін нақты ресурстардың болуы;
  
• 
  Несиені өтімді кепілмен қамтамасыз ету;
  
• 
  Жобаны қаржыландыруда меншікті қаражаттарының қатысуы;
  
• 
  Қатаң қаржылық тәртіпті ұстау;
  
• 
  Кәсіби менеджмент.
  

• 
  Несие алуға өтініш;
  
• 
  Бизнес-жоспар немесе техникалық-экономикалық негіздеме;
  
• 
  Басшысының суреті бар қарыз алушының анкетасы;
  
• 
  Кәсіпорының қаржылық құжаттары (№1,2,3 формалар);
  
• 
  Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың тауарлар мен қызметтердің тізімі, пайда болу мерзімдері көрсетілген ашылуы;
  
• 
  Ссудалық міндеттемелерінің болуы немесе болмауы туралы анықтаманың түпнұсқасы;
  
• 
  Бюджет алдындағы қарыздарының болуы немесе болмауы туралы анықтаманың түпнұсқасы;
  
• 
  Құрылтайшылық құжаттарының нотариалды түрде куәландырылған көшірмесі;
  
• 
  Құрылтайшылардың несиені алу туралы жиналысының шешімі.
  

Бұл қорытындыда ең бірінші кезекте несиенің негізгі көрсеткіштері қарастырылады:

• 
  Қарыз алушының аты АҚ «Бәйтерек-А»
  
• 
  Жобаның мақсаты айналым қорларын толтыру
  
• 
  Несиенің сомасы 15 000 000 теңге
  
• 
  Несиенің мерзімі 18 ай
  
• 
  Сыйақы мөлшерлемесі жылдық 17 %
  
• 
  Қамтамасыз ету:
  

1. 
   айналымдағы тауарлар, кепілдік құны 7 766 324 теңге (56 277 АҚШ доллары);
   
2. 
   Жер учаскесі бар кеңсе үйі – 11 267 844 теңге (81 651 АҚШ доллары).
   

• 
  Тіркелу күні: № 43873-1910-ТОО, 07/11/2001 жылы берілген заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркеу туралы куәлікке сәйкес 07/11/2001 жылы құрылды
  
• 
  Акционерлiк қоғамның заңды мекен-жайы: Алматы қаласы, Көктем-1, 98/2
  

• 
  Қарыз алушының ұйымдастыру-құқықтық нысаны –Акционерлiк қоғам
  
• 
  Банктердегі есеп айырысу шоттары:
  

АҚ "Бәйтерек-А "ның АҚ "Туран Әлем Банктегі" ағымдық шот бойынша айналымдар 1-кестеде көрсетілген.

• 
  Өткізілетін өнімге деген қажеттілікті, нарықтың сыйымдылығын, алдын ала тапсырыстарды талдау;
  

• 
  Өнім ассортиментін таңдау;
  

• 
  Делдал фирма арқылы тапсырыс;
  

• 
  Жеткізілген өнім үшін төлем;
  

• 
  Көтерме-жеке сауда.
  

• 
  Проблемалық несиелері – жоқ;
  
• 
  Басқа банктерде ссудалық қарызы – жоқ.
  

АҚ "Бәйтерек-А" ның бухгалтерлік баланс баптарының динамикасы*

*Көзі: АҚ "Бәйтерек-А" ның 01.01.03, 01.01.04, 01.04.04 жылғы қаржылық есеп беру мәліметтері негізінде құрылған

Қарыз алушы кәсіпорының тауарлы-материалды запастары да толық талдануы керек (3-кесте).

Сондай-ақ, кәсіпорының қаржылық жағдайына дебиторлық қарыздың және кредиторлық қарыздардың әсері үлкен болғандықтан олардың жағдайы да ескерілу керек. Қарастырылып отырған кәсіпорының – АҚ"Бәйтерек-А"ның 01.04.2004 ж. кредитордық және дебиторлық қарыздарының сомасы және мерзімдері 4-кестеде берілген.

Қарыз алушы кәсіпорының қаржылық жағдайын толық білу үшін оның пайда және зияндар туралы есебі талдануы қажет, осы себептен АҚ"Бәйтерек-А"ның пайда және зияндар туралы есебін де талдаймыз (5-кесте).

2003 – 2004 жылдардың мәліметтері бойынша АҚ"Бәйтерек-А"ның цемент сатудан айлық түсімдері 6-кестеде көрсетілген.

Бұл жерде жылдың әр кезеніңде өнім өткізуден түміс әркелкі болып тұрғаны көрініп тұр.

АҚ"Бәйтерек-А"ның негізгі қызметі құрылыс материалдарымен, соның ішінде көбінесе цементпен сауда болғандықтан оны өткізу кезеңдік сипатқа ие. Өткізу көлемінің көп бөлігі жаз және күз айларында байқалады.

Ендігі кезекте АҚ"Бәйтерек-А" бойынша қаржылық коэффициенттерді талдаймыз (7-кесте).