Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети ўзбек тилшунослиги кафедраси



жүктеу/скачать 375 Kb.
бет4/4
Дата10.06.2016
өлшемі375 Kb.
#127005
1   2   3   4

4.Турколог олимлар В.Радлов, А.Севортян, Г.Айдаровларнинг тадқиқотларидан маълум бўлишича, қариндошлик терминларининг пайдо бўлиш илдизлари Урхун-Енисей обидалари даврига бориб тақалади.

5. Бугунги кунда туб лексема деб қаралаётган бир қатор қариндошлик терминлари борки, уларнинг илдизлари ўрганилганда, бу луғавий бирликлар ҳам ясама эканлиги маълум бўлади.

Жумладан, келин лексемаси кел феълига –ин ясовчи қўшимчаси қўшилишидан ҳосил бўлган. Ўрхун-Енисей ёдгорликлари тилини тадқиқ қилган В.В. Радлов ва П. Мелиоранскийлар келин лексемаси кел феълига -ин сўз ясовчи қўшимчасини қўшиш орқали ясалганлигини таъкидлайдилар. Шу билан бирга, Ўрхун-Енисей ёдномалари тилида, қирғиз, ўзбек, уйғур тилларида келин, туркман тилида гелин-“сноха приходящая или тот, кто приходит в дом мужа” деб изоҳлайдилар(5).

Мазкур термин кабардин-балқар тилида келин, нўғой тилида ҳам келин, қалмиқ тилида келсн шаклида ифода қилинар экан.

Туркман тили тарихи бўйича тадқиқодлар олиб борган тилшунос олим З. Муҳамедова “Исследования по истории туркменского языка XI-XIV веков” номли китобида “келин” лексемаси ҳақида шундай ёзади: Келин –“невестка”, “ўғилнинг хотини”, “келин”, човдур диалектида жарангсиз ундош билан талаффуз қилинади: келин. Салыр шевасида кел апа < келин апа-тётушка. Ҳозирги туркман адабий тилида гелинеже-жена старшего брата(6). Қариндошлик терминлари бўйича тадқиқотлар олиб борган тилшунос Л. Покровскаянинг мазкур термин бўйича фикрлари қуйидагича: гелин < гел+ин “приходит”(7).

5.Қайнона термини синхрон нуқтаси назардан туб деб қаралса-да, диахрон нуқтаи назардан у “қайин” ва “она” қисмларидан иборат эканлиги маълум бўлади. Қадимги уйғур тилида “қай” термини “терс” деган маънони ифодалаган. Олтой тилида “қай” орқага қарамоқ (обратиться назад), чуваш тилида “қай” термини “орқага қайтиш” (идти обратно), қирғиз, ўзбек, қозоқ, татар ва бошқа баъзи туркий тилларда “қайт”, “қайтмоқ” (вернуться) маъносида ишлатилади. Демак, “қайин” терминининг ўзаги “қай”дир. Келин ва куёвга янги “она”нинг қайтиши (эга бўлиш маъносида) қайнона, аканинг қайтиши қайниака, опанинг мавжудлиги қайниопа, янги сингилнинг пайдо бўлиши қайнисингил, укага эга бўлиш қайниука терминларининг вужудга келишига сабабчи бўлган. “Қайин” терминига –и эгалик қўшимчаси қўшилганда, бу лексема қайни шаклида ёзилади ва ўқилади. Айтиш мумкинки, лексема таркибидаги –ин сўз ясовчи қўшимча: қай+ин.

6.Юқорида таъкидлаганимиздек, ҳозирги туркий тилларда мавжуд бўлиб, сингил маъносида ишлатилаётган мазкур терминнинг ўзаги ўша бобо тил базасида яратилган си сўзи билан боғлиқ. У хитой тилида син шаклида, туркий тилларда эса кичрайтириш маъносини ифодаловчи –ил аффикси орқали синил-сингил шаклида энг қадимий қариндошлик термини сифатида амал қилиб келаётган терминдир. Юқорида айтилганларга кўра, қариндош-уруғ ва яқинликка оид номлар тилнинг ички тараққиёт қонунлари асосида ривожланадиган, тилларнинг яқинлиги ва қариндошлигини белгилашда муҳим аҳамиятга эга бўла оладиган, авлоддан-авлодга мерос тарзида ўтадиган барқарор лексик қатлам ҳисобланади.


Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.

  1. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ келажаги ва буюк келажакка ишончдир.-Т., 2000, 23-бет.

  2. Реформатский А.Что такое термин и терминология. Вопросы терминологии.-М., 1961.с.10.

  3. Ишаев А. Ўзбек шеваларидаги қариндошлик терминлари. Ўзбек халқ шевалари луғати. Тошкент, 1971.

  4. Малов С. Памятники древнотюрской письменности.Ь.-Л., 1951.

  5. Айдаров Г. Язык орхонских памятников VIII века.Алма-ата, 1971.

  6. Маҳмуд Қошғорий “Девони луғатит турк”1-3 томлар.-Т., 1960-1963.

  7. З.М.Бобур. “Бобурнома” асари 368-бет

  8. Радлов В. Опыт словаря тюрских наречий, СПб., 1983.

  9. Севортян Э. Этимологический словарь тюрских языков.-М., 1974.

  10. ТурсуновУ. Мухторов Ж. Рахматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили.-Т., 1992.

  11. Сайфуллаева Р. Ва бошқалар Ҳозирги ўзбек адабий тили.-Т.,2005.

  12. Жамохонов Ҳ. Ҳозирги ўзбек адабий тили.-Т., 2004

  13. Ишаев А. Қорақалпоғистондаги ўзбек шевалари.-Т., Фан, 1977.

  14. Абдиев М. Соҳавий лексиканинг систем таҳлили.ДДА., -Т, 2004

  15. Неъматов Ҳ. Р.Расулов. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. –Т, 1995.

  16. Дадабоев Ҳ. Военная лексика староузбекского языка.-Т., 1992.

  17. Худаярова М. Ўзбек тилидаги таом номларининг лингвистик таҳлили. НДА.,-Т., 2008.

  18. Саидова М. Сингил термини ҳақида Ўзбек тили ва адабиёти журнали.5-сон, 2000 йил.

  19. Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. –Т., 1985.

  20. Ўринова О. Ўзбек тилидаги қорамолчилик терминларинниг лексик-семантик тадқиқи. НДА., -Т., 2007.

  21. Ўзбек тилининг изоҳли луғати 2-томлик.-М., 1981.

  22. Муҳаммедова З. Исследования по истории туркменского языка XI-XIV веков. –Ашхабад, 1984.

  23. Доспанов О. Қорақалпоқ тили Кубла диалктининг лексикаси.Нукус, 1979.

  24. Суюнчев Х. Карачаево-балкарские и монгольские паралелы.-Черкесск, 1977.

  25. Юнусалиев Б. Киргизская лексикология. – Бишкек, 1959.

26.www.literatura.uz

27.www.ref.uz

28.www.gduportal.uz

29.www.ziyonet.uz

30.www.google.uz

31.www.uz

32.www.guldu.zn.uz

М У Н Д А Р И Ж А
КИРИШ. Тадқиқотнинг умумий тавсифи ……………..…………….4
I БОБ. Ўзбек тилшунослигида соҳа терминларининг ўрганилиши............................................................................................................10
II. БОБ Қариндошлик терминларининг маъновий – мавзуий

таҳлили………………………………………………..............................……….30


1 – БЎЛИМ Аёлларга хос бўлган қариндошлик терминлари .………......31
2– БЎЛИМ Эркакларга хос бўлган қариндошлик терминлари …...…….45
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР ……………………….………………….…...……53
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР…………….…………………......…...56


1 Қаранг: Нурмонов А. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Т.: Шарқ, 2002. –Б. 62-63.

жүктеу/скачать 375 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет