Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
Аҳоли эҳтиѐжини ва товар айирбошлашни прогнозлаш
жүктеу/скачать 2.19 Mb. Pdf көрінісі
|
|
7.2. Аҳоли эҳтиѐжини ва товар айирбошлашни прогнозлаш Эҳтиѐжни ва чакана товар айирбошлаш прогнозлари турмуш даражасининг кўтарилиши ва истеъмол билан чамбарчас боғлиқ. Халқ истеъмоли товарларининг прогнозларини ишлаб чиқиш жараѐнида олинган натижалар, алоҳида шахсий эҳтиѐжларни аниқлашдаги сўнгги босқич ишлаб чиқариш бўлиб, бу ўз навбатида ишлаб чиқаришнинг жадаллиги ва пропорциясини бошқариш имкониятига; иқтисодий соҳалар ривожланишининг оптимал дастурларини ва унинг гуруҳларини ишлаб чиқишга; чакана товар айрибошлашнинг шаклланишига имкон беради. Талаб деганда бозорнинг товарларга бўлган эҳтиѐжи, таклиф деганда эса бозордаги ѐки бозорга олиб келиши мумкин бўлган маҳсулот тушунилади. Халқнинг моддий фаровонлиги оғишмай ўсиши, жамият ва шахсий эҳтиѐжларнинг ўсишига олиб келади ва уларни қониқтиришда чакана товар айрибошлаш салмоқли ўрин эгаллайди. Товар айрибошлаш деганда халқ эҳтиѐжлари молларини сотиш орқали шахсий пул маблағларига алмашиниши тушунилади. Талаб ва чакана товар айирбошлашни прогнозлашда, прогнозлаш йўналиши ва унинг характерига кўра, турли усуллар қўлланилади (меъѐрий, экстрополяция, эксперт баҳолаш, корреляцион-регрессион таҳлил ва бошқалар). Меъѐрий усул озиқ-овқат маҳсулотлари ва ноозиқ товарларнинг истеъмолдаги рационал меъѐрини қўллаш асосида, шунингдек, узоқ давр қўлланиладиган таварларнинг меъѐрий таъминланганлиги асосида ѐтади. Моделлаштириш усули чакана тавар айрибошлашни ва эҳтимолий талаб таркибининг миқдорий тавсифини аниқлашда қўлланиладиган усуллардир. 77 Регрессион таҳлил усулида озиқ-овқат товарларининг чакана тавар айрибошлашдаги прогноз учун қўлланилишини кўриб чиқамиз. Бошланғич пропорцияси сифатида ..... – аҳолининг реал даромадини оламиз. Х 2 - 1000 яшовчи учун дўконларнинг савдо майдони; Х 3 - озиқ - овқат товарлари учун нархлар индекси. Талаб ва чакана товар айрибошлашни прогнозлашда чизиқли ва босқичли моделлар қўлланилади. Бизнинг мисолда моделларнинг умумий кўриниши қуйидагича: Y=a 0 +a 1 x 1 +a 2 x 2 +a 3 x 3 3 3 2 2 1 1 0 0 a a a a x x x e y Мисолни ЭҲМда ечиб, қуйидаги моделни оламиз: Yқ-47,016+1,27x 1 -0,194x 2 +0,396x 3 399 , 0 3 193 . 0 2 23 , 1 1 027 , 2 x x x e Y Икки модел ҳам адекват Fрас>Fтаб. Бундан танлаб олинган омиллар товар айрибошлашга нисбатан адекват эканлиги кўринади. Прогнозлаш учун энг қулай моделни танлаш корреляция ва детерминант R=0,886, R=0,894 билан амалга оширилади. Босқичли моделлашда улар нисбатан катта. Шунинг учун у чакана товар айирбошлашни прогнозлаш учун танланган. Ҳисоблаш учун кўпроқ яроқли кўриниш қуйидагича: L n Y=-2.027+1.23Lnx 1 -0.193Lnx 2 +0.399Lnx 3 Прогнозлаш қийматларининг омилларини билган ҳолда х 1 ,х 2 , х 3 лар чакана товар айрибошлаш прогнозини аниқлайди. Масалан, прогнозлаш даври сўнггида (йил) х 1 катталиги 116,5 % и ташкил этади, х 2 =113,6%, х 3= 102%. Бу қийматларни моделга қўйиб , Ln у = 4,819 ѐки у =123,3%ни оламиз, шунигдек, прогнозлаш даврининг охирига келиб, озиқ-овқат маҳсулотларининг чакана товар айрибошлаши 23,5%га ортади, бундан унинг сўмдаги қийматини аниқлаш мумкин. Аҳоли талабини аниқлашнинг бошқа бир усули моделлаштириш усули ҳисобланади. j j ij вi x a a ij -маҳсулот истеъмолининг миқдори ij- тўлиқ ўсувчи (половозрастной) гуруҳи; x j -тўлиқ ўсувчан (половозрастной) гуруҳининг j- қиймати; вi- I маҳсулотга бўлган талаб. |