Дәстүрлі және дамытушы оқытуды салыстыру кестесі

1.2. Дамыта оқыту белсенділікті арттырады

Бейнелеу өнері – эстетикалық тәрбиенің етене жақын буыны. Мұның өзі аталмыш өнердің көркем бейнелеуінің ерекше түрі екендігінен туындайды. Бейнелеу өнерінің кез келген түрі адамның танымдық мүмкіндігіне және әдемілікті сезінуіне әсер етеді. Адамның өмірдегі эстетикалық талғамын қалыптастыруда оқушыларға бейнелеу өнері сабақтарында қоршаған заттар мен құбылыстардың көріністерін нақты бейнелеуге үйретуіміз қажет.

Кеңістік пен зат өте тығыз болғандықтан, оқушылардың өмір шындығын бейнелеген әрбір суреттерінде кеңістік ұғымын қалыптастырудың маңызы зор. Уақыт сияқты кеңістік те материяның өмір сүру формасы. Өмірдегі қандай зат пен құбылыс болсын белгілі кеңістіктен табылады.

Заттың кеңістіктегі орны оның алыс-жақындығына байланысты. Мысалы, бізге бір топ адамдар жақындап келе жатыр делік, онан алыста ауыл, өте алыста тау көрінеді. Бұл заттардың көлемдерін бір- біріне салыстырып айқындауға болады. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттырып, ынталандыру үшін бейнелеу сабағын мынадай жолдармен өткізуге болады.

1. 
   Сабақта кең көлемде көрнекі құралдарды пайдалану
   
2. 
   Сабақты түрдендіріп өткізу
   
3. 
   Сабаққа оқушылардың өздері салған суреттерді пайдалану
   
4. 
   Техникалық құралдарды тиімді пайдалану
   
5. 
   Бейнелеу өнері туралы кинотаспаларды көрсету.
   

Сабақ барысында мұғалім әр оқушының сурет салуын бақылайды, қажет болғанда көмек көрсетеді. Оқушылар жаңа тақырыпқа байланысты сурет салуды дұрыс бастауы үшін мұғалім алдымен оны сызба түрінде көрсеткені жөн. Мұндай ізденіс жолдары оқушылардың заттардың суретін қағаз бетіне орналастыру, композициялық заңдылықтарын игеру дағдыларын қалыптастырады.

Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыта оқыту мен белсенділігін арттыруда көрнекі құралдардың тағы бір түрі – заттардың муляжын көрсету. Мысалы, оқушылар алманың суретін алатын болса, мұғалім сол дененің сыртқы пішінін оқушыға толық жеткізу үшін муляжды көрсетеді де, оның түрлі-түсті бояумен боялғанын, сонымен қатар оның шар тәріздес екенін де ұғындырады.

Оқушылардың сабаққа ынтасын, шығармашылық белсенділігін арттыруда сабақты түрлендіріп, әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана өткізудің де маңызы зор. Оқушылар затқа қарап сурет салуды қаласа, заттардан натюрморт құрастырып, суреть салғызған дұрыс. Өзім сабақты натюрморттағы заттардың атауларымен таныстырудан бастаймын. Сосын сурет сабағында қолданылатын сәкіге натюрморт салуға қойылатын заттарды орналастырамыз. Заттардың орналасуына қарай олардың орындарының ерекшеліктерін ескереміз. Мұндайда бір зат екінші заттың қалқасында қалып, сурет өз мәнінде шықпауы мүмкін. Сондықтан натюрморт қойылған сәкіні оқушылардың көз деңгейінен сәл жоғары тұратындай орналастыру керек. Осыдан кейін сурет салу қысқаша түсіндіріліп, заттардың орналасуына байланысты олардың перспективалық қысқаруы жөнінде мағлұмат беріледі. Оқушылар түсінбеген жағдайда тақтаны пайдаланған абзал. Сурет салкдың екінші бір тәсілі – жеке-жеке салынған заттардан натюрморт құрастыру.

Дамыта оқыту арқылы белсенділігін арттырудың тағы бір жолы: оқушылардың суреті салынатын заттардың сыртқы пішінін, түрін, түсін естеріне ұзақ сақтауы. Бұл әдісті қолданғанда 1-2 жеңіл затты алып, оқушылар алдына 5-10 минут қойған тиімді. Оқушылардың осы уақыт ішінде затты мүмкіндігінше естеріне сақтап қалулары керек, содан кейін зат орнынан алынады немесе матамен жабылады. Осыдан кейін оқушылар естеріне сақталған заттың бейнесін салады.

Оқушылардың шығармашылық қабілеті мен белсенділігін арттыруда акварельмен сурет салудың да маңызы үлкен. Оқушылардың бояуларды бір-бірімен қосып, олардың қасиеттерімен танысады және оның үшінші түрін табу жолдарын үйренеді.

Дамыта оқыту арқылы белсенділікті арттыру өмір шындығы көріністерін көркем бейнелеу әдістері мен тәсілдерін меңгертеді, ал белсенді шығармашылық жұмыс оқушыларды еңбекке тәрбиелейді, қарапайым заттарға эстетикалық биік талғам тұрғысынан қарауға және табиғат пен адам жасаған қайталанбас сұлулықты қорғай білуге баулиды. Сондай-ақ көркем мәдениет туындылары мен олардың қоғам өміріндегі мәні туралы оқушылардың түсініктерін қалыптастырады.

Оқушылардың көру мен есте сақтауын, байқампаздықи қабілетін, бояу түстерін сезіне, ажырата білу дағдыларын қалыптастыру қажет. Ал бейнелеу өнерінің көркемдеу құралдарын меңгеру арқылы оқушылар шығармашылық қиял: кеңістікті елестету, бейнелеу ерекшеліктерін түсіне білу, композиция құру, т.б. дағдыларын дамытады.

Дамыта оқыту арқылы оқушы белсенділігін арттыруда кабинеттік жүйемен оқытудың рөлі үлкен мәнге ие. Яғни, сабаққа көрнекіліктер мен техникалық құралдарды тиімді пайдалануға қолайлы жағдай туады. Мұғалім материалдарды алдын ала дайындап, уақытты ұтымды пайдаланады. Оқушылардың сабаққа деген белсенділігі артады.

Оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыруда жоғарыда айтылған мәселелерден басқа мектепте жүргізілетін бейнелеу өнері үйірмесінің де әсері мол. Онда оқушылар бейнелеу өнері сабағынан алған білімдерін толықтырып, кеңейтеді. Сонымен қатар, оқушылар жұмыстарынан көрмелер ұйымдастыру олардың шығармашылық қабілеттерін арттыра түсуге септігін тигізеді.

Қорыта келгенде, О.Бальзактің «Ұдайы еңбек ету - өнердің де, өмірдің де заңы» дегеніндей, дамыта оқыту арқылы оқушылардың белсенділігін арттыру мұғалімге үнемі ізденуді, тұрақты еңбек етуді міндеттейді.

Дамыта оқыту идеясы бойынша оқушыға оқу мақсаттарын қоюда, шешуде ешқандай дайын үлгі берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге асады. Мұғалім – сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам рөлінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретіледі. Әр оқушыға өз ойын білдіріп, пікір айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар тыңдалады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермес. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесін бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.

Осындай негізде құрылған іс-әрекеттер бір-бірімен тығыз байланысты: Қажеттілікті анықтау, оның мотивін шығару, мақсат қою, мақсатқа жету жолдарын ашу, мақсатқа жету үрдісі (әрекет, операциялар), нәтижесін шығару.

Бүгінгі кезде жоғарыда жазылған барлық сипаттакшы қасиеттерін игерген мектеп саны жоққа жуық. Бірақ, бұл мақсатқа ынталанған мектептер бар (В.А.Карковский, Е.А.Ямбург, А.Н.Тубельский т.б. мектептері).

• 
  оқушылардың базалық білім, ептілік, дағдыларын (білім беру стандарты бойынша) игеру жүйесін жетілдіру;
  
• 
  оқыту үрдісінде оқушының теориялық және өнімділік ой құрастыру әрекеттерін, танымдық қабілеттерін белсендіру;
  
• 
  оқушылардың танымдық қызығуларын, оқуға деген мотивациясын дамыту;
  
• 
  оқу материалын игеруде және оқу іс-әрекеттерінде жете ұғынуға талпындыру;
  
• 
  белгілі бір мәселе шешуде оқушылардың ынтымақтастығын, серіктестігін ұйымдастыру;
  
• 
  көбіне оқу жұмысының топтық түрлерін қолдану;
  
• 
  оқушылардың өзіндік жұмыстарының ізденісті-зерттеу түрлерін ұйымдастыру;
  
• 
  оқу үрдісінде компьютерлік технологияларды қолдану;
  
• 
  оқыту барысында әр түрлі шапшаңдықпен және әр түрлі көлемді оқу материалын игерудің мүмкіншілігін ашу;
  
• 
  дамытушы оқытуға арналған ойындарды қолдану;
  
• 
  жаттығу сабақтарын сапалы ұйымдастыру (коммуникациялық жаттығулар, зейін, ес, ойлау және т.б. жаттығулар).
  

• 
  мектепте және әрбір сыныпта, оқу тоьында мұғалімдер мен оқушылардың күш-жігерлерін біріктіретін оңтайлы жағдай тудыратын тілектестік жұмыс жағдайын қалыптастыру;
  
• 
  оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасы әрекеттестік ұстанымымен жеке тұлғалық түсінушілік негізінде жүзеге асырылуы;
  
• 
  оқыту үрдісінде репродуктивтік және шығармашылық іс-әрекеттер оқушылардың жеке бас ерекшеліктерімен, уақытша жағдаймен, оқыту материалының деңгейімен анықталуы;
  
• 
  оқыту деңгейінің анықталған бір ізділікті-біртіндеушіліктің болуы;
  
• 
  оқу материалы бөлек-бөлек пәндерге бөлінуі және соған қоса кіріктірілген курстардың да болуы;
  
• 
  оқушылардың шығармашылық мүмкіншілігін тудырып, қабілеттерінің жан-жақты дамуына ынталандыруды көздеген әр түрлі әдіс-тәсілдерінең кең қолданылуы;
  
• 
  оқушылар әжептәуір уақыт аралығында, мысалы, белгіленген бір тұрақты топтарда сабақтасуы. Бұл топтардың ішінде аз санды топтар қалыптасып уақытша қызметтесуінің мүмкіндігі және жұппен жұмыс, жеке оқушымен жұмыс жүргізілуі;
  
• 
  балалардың эмоционалды-сезімділік және абстрактілі, логикалық ой құрастыруын дамытуға ықпал етілуі;
  
• 
  үкіметтің білім беру саласындағы стандарттары бәріне бірдей екендігін естен шығармай, жалпы білім беруді кемсітпей, оқыту үрдісінде әрбір оқушының қажеттіліктері мен қызығуларының ескерілуі;
  
• 
  оқу жоспарларында міндеттелген және таңдап оқитын пәндердің үйлесімді қосылуы;
  
• 
  оқушылардың танымдық қызығуын арттырып және білім алу нәтижелерін жүйелі талдаудан өткізіп, бағалау;
  
• 
  оқушылардың өздерінің жетістіктерін өздеріне талдатып, өздік бағалау әрекеттерінің ұйымдастырылуы.
  

Балама мектеп идеяларын дәстүрлі мектепке енгізудің қажеттілігінің негізгі дәлелі білім беру мақсатының, бағытының өзгеруінде жатыр, яғни ол таза әеуметтік бағытталған мақсаттан тұлғалық бағытталған мақсатқа ауысуында.

Осының барлығын іске асыру үшін кәсіби шеберлігін шыңдауға шаршамайтын, ұстаздықтан жалықпайтын, жаңалықтан жаны шошымайтын, танымгер, өз ісіне құштар, яғни деонтологиялық әлеуеті жете дамыған мұғалім қажет. Бала ұрпақты баулу, тәрбиелеу – аға ұрпақтың мойнына жүктелетін тарихи парыз, игілікті уәзипа – деп, ақылшы ақын М.Әлімбаев айтқандай, әрбір ересек адамның сана-сезімінде салмақты орын алуы тектік қорымызды сақтауға жетелеуші алғышарт деп ойлаймыз.

2.1. Деңгейлік саралай оқыту

Саралай оқыту әрекеті – білім алуға бағытталған әрекет. Ол өз бетінше, әрі мұғалімнің жетекшілігімен жүзеге асады. Біз басшылыққа алып отырған саралай оқытудың жүйелік негізін Б.Ананьев, Л.Выготский, А.Леонтьев, т.б. ғалымдар жасаған. Ал бастауыш мектеп кезеңіндегі оқу әрекеті В.Давыдов, Л.Занков, т.б. зерттеулерінде қарастырылады. Саралай оқытуды ұйымдастыру арқылы баланың ойы абстрактіден нақтыға қарай өрлейді, ілімдік ойлауы қалыптасады. Оқушы дамуының негізі болып табылатын әрекет, оқу әрекеті әрбір сабақтың өзегі деп түсінуі керек. Саралай оқытуды ұйымдастыру арқылы бала ақыл-ой деңгейі мен белсенді әрекеті арқасында репродуктивті емес нәтижеге жетеді.

Оқушылардың дербес ерекшеліктерін анықтау үшін мұғалім алдымен, олардың ықылас-жігерін, ынтасын, еске сақтау мен ойлау қабілеттерін, жалпы білім деңгейін зерттеуі керек. Бұл ерекшеліктерді айқындау үшін білімді меңгеру деңгейін анықтауға арналған тапсырмалар дайындау, оқушы біліміне диагностика жүргізу, оқушыларға сауалнама, психологиялық тәжірибе жасау, ата-аналармен әңгіме жүргізу керек. Оқушылардың жеке ерекшеліктері сабақтың сұрақ беру, кіріспе әңгіме, оқыған материалды, т.б. тиянақтау сатыларында ескерілуі тиіс. Мәселен, үлгерімі жақсы оқушыларға берілген сұраққа тікелей жауап беру талап етілсе, орташаларына ойланып, қажетті есептеулер жасауға, суреттерін салуға уақыт беріледі, ал үлгерімдері төмендеріне нақты сұрақтың тізімі, жауап берудің жоспар үлгісі ұсынылады. Оқыту үрдісін оқушылардың жеке ерекшеліктеріне сай ұйымдастыру үшін оқу-тәрбие жұмысында мұғалім өзіне лайық әдіс енгізеді.

Өзіндік әдісті жізеге асыруда мына мәселелер көзделеді:

1. 
   Оқушылардың жеке еркшеліктерін зерттеп, типтік топтарға бөлу.
   
2. 
   Оқу үрдісінің барлық сатыларында әр түрлі топтардағы оқушыларды оқыту, тәрбиелеу және дамытудың әдістемелігін жасау.
   
3. 
   Әр алуан мақсатта жеке дидактикалық материалдардың жүйесін құру.
   
4. 
   Білімді бағалау, бақылау жүйелерін жетілдіру.
   

Сыныпта барлық балалардың ойлау қабілеті бірдей емес. Сондықтан сабақ кезінде әрқайсысының деңгейіне қарай жұмыстың түрін таңдап, сол тақырыпты игеру көзделсе, өте пайдалы.

Сондықтан сынып оқушыларының жеке бас еркшелігін және жалпы ой-өрістерінің даму деңгейін анықтау үшін Р.Аметхауердің интеллектік құрылымға раналған тестілердің әдістері негізінде педагогикалық-психологиялық тест жүргіземін. Бұл тест төрт топтан тұрады:

1-тест. Сынаушыдағы мәнді, маңызды заттар мен құбылыстарды екінші дәрежелі маңызсыз заттар мен құбылыстардан жіктеп алу.

2-тест. Бұл бесінші артық деп алып тастайтын сөздік варианттар түрінде құрылған тапсырмалардан тұрады. Осы әдіс арқылы зерттеулерден алынған нәтижелер тексерілушінің жалпылау немесе жекешелеу операцияларын іріктеу мүмкіндіктерін көрсетеді.

3-тест. Мұнда тапсырмада аналог бойынша ой қорыту. Бұларды орындау үшін тексерілушіге логикалық байланысты және түсініктер арасындаға қатынастықты таба білу керек.

4-тест. Бұл жалпылай білу мүмкіндігіне бағытталған. Оқушы тест тапсырмасына кірген қос ортақ біріктіретін түсінікті айта білуі тиіс.

Бұл алынған тестер нәтижесінде оқушылардың ойлау қабілеттерінің даму деңгейі белгілі ұпайлар арқылы анықталып, жоғары, орта, төменгі деңгей болып үш топқа бөлінеді. Сөйтіп, сыныпта, жоғары деңгейде – 9 оқушы, орта деңгейде – 14 оқушы, төменгі деңгейде – 2 оқушы қалды. Мұның нәтижесінде оқушылардың ойларының ұшқырлығы, таным қабілеттерінің жоғарылылығы байқалады. Ал келесі тапсырма оқу бағдарламасы бойынша құралды, яғни білім сапасының көрсеткіші анықталды. Бұл мынадай нәтиже берді: жоғары деңгейде – 8 оқушы, орта деңгейде – 14 оқушы, төменгі деңгейде – 6 оқушы.

Жыл бойғы алған білім көрсеткішін анықтау барысында оқушылардың білім сапасы көтерілгендері байқалды.

Күнделікті сабақ жоспарын жазуда сынып оқушыларының ерекшелігін ескере отырып, берілген оқу материалдарының ауыр, жеңілдігіне қарай топтап түрлендіремін. Өйткені оқушы өз мүмкіндігіне орай тек міндетті деңгейден кем емес білім алуға ерікті. Бірыңғай тапсырмалар оқушыны жалықтырып жіберуі де мүмкін. Сондықтан оқушыны жалықтырмай, оған қажеттілік туғызатындай тапсырманы деңгейіне қарай саралап күрделендіріп отырамын.

Оқушылардың жеке басының ерекшелігін ескере отырып таным белсенділігін арттыру, оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін қолдану арқылы баланың дүниеге өзіндік көзқарасын қалыптастыруға жол ашу, оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында жұмыс істеймін. Менің мәселелік тақырыбым «Оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру» болғандықтан әр түрлі шығармашылық іс- әрекетті ұйымдастыру, мысалға: көріністі сурет бойынша, тірек сөздер арқылы, жоспар бойынша мазмұндама, шығарма жазу, мәтінді өңдеу, ертегі құрау, мәтіндегі берілген әңгіме басы, ортасы немесе соңы бойынша әңгіме құрау, мәтінді жалғастыру, т.б. тапсырмалар беремін. Мұндай жұмыстарды да топтардың ерекшелігіне сәйкес ыңғайлаймын. Жұптық әдіс арқылы мықты мен әлсіз оқушы бірге отырып, жұмысты орындайды. Мұнда әлсіз оқушы өзіне деген сенімсіздіктен арылып, мықтысы өзінің қабілеті мен икемділігін одан әрі бекітеді. Мысалы, өлең мазмұнын қарА сөзбен әңгімелеп беруде немесе жазуда оқушы ерекшелігі ескеріледі. Бірінші топ өлең мазмұнын әңгімелеп жазып берсе, екінші топ ондағы тірек сөздер бойынша сөйлем құрайды.

Деңгейлік саралай оқыту технологиясы оқушы мен мұғалімнің белсенді шығармашылық қабілетін дамытумен қатар оқушыларға өз білімін жаңа әдіспен бағалауға мүмкіндік береді.

Оқушы білімі мен білгендегі жетістіктерді, кемшіліктерді, олардың себептерін анықтап, мұғалім өз жұмысына талдау жасайды, оны жетілдірудің жолдарын белгілейді. Сонымен қатар деңгейлік саралай оқыту барысында оқушылар да өзінің оқу жұмысындағы жетістіктер мен жіберген кемшіліктері туралы мәліметтер алып, өз еңбегіне талдау жасайды. Ең бастысы, оқудан ләззат алуға, білім мен ғылымға деген құштарлығын арттыруға дағдыланады.

Барлық оқушы өз қызметін ең төменгі түрде орындап болғаннан кейін ғана келесі деңгейге көшіп отырады.

2.2. Тіл үйретудің тиімді тәсілі

Қоғамның дамуы жас ұрпақтың иеңгерген білімі мен машықтық қалыпқа түскен іскерлік дәрежесіне байланысты. Ұлтты ұлт етіп дүниезүзілік деңгейге көтеретін оның саналы да дарынды, талантты ұрпағы. Ал білімді ұрпақ, болашақ ел тірегін тәрбиелейтін, оқытатын – ұстаздар екені аян. Ендеше заман талабына сай оқыту, білім беру, модернизация деңгейіне жеткізу – біздің міндетіміз. Сондықтан балаға білімді қалай игертсем, олардың сабаққа деген қызығуын қалай арттыра түссем деген мәселе қазіргі күні өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазіргі таңда сабақтың көптеген типі мен әр түрлі технологиялары белгілі. Бірнеше технологияларды сабағымызға салып, қолданып көрдік. Педагогикалық технологияға әріптестеріміздің тарапынан көзқарастар әр түрлі. Әрине, пәннің ішкі заңдылықтары мен өзіне тән қисынын терең дәрежеде меңгерген ұстаз ғана технологияның сыртқы пішінін дәйектілікпен дұрыс құрастыратыны сөзсіз.

Ұжымдық оқытуда оқу жаппай ұжым деңгейінде жүргізілсе, жеке жұмыстан гөрі оқытудың көпшілікке бағдарлануы басым болады. Әрине, уақыт пен кеңістік мүддесіне сәйкес әр технология өз міндеттерін атқарады. Әрине, сол технологиялардың негізінде жаңа технологиялар туып отырады. Соның бірі – бүгінгі таңда белгілі болып отырған профессор, педагогика ғылымының докторы Қараев Жауынбай Амантұрлыұлының дамытпалы оқыту жайлы педагогикалық технологиясы. Ол оқушылардың ойлау өрісін дербестікте танып, іздену іс-әрекетінің әдістерін меңгеруін талап етеді. Демек, бұл технологияның ұстаздардың күнделікті жұмыста пайдаланып жүрген оқыту әдістерінен айырмашылығы бар.

Ж. Қараевтың технологиясы «оқушы- мұғалім» деген өзара тығыз байланыстағы қатынасты қарастырады. Бұл жағдайда бірінші орында оқушы тұрады және оның дербестік қалпын сақтай отырып білім алудағы белсенділігіне назар аударылады.

Мәселен, 6-сыныпта қазақ тілі сабағынан «Зат есім» тақырыбын алайық. Бұрынғы дәстүрлі сабағымызда зат есім дегеніміз не, оның сұрақтары қандай, оның дара, күрделі түрі бар екеніне, жасалуына, деректі, дерексіз түріне мысал келтіріп, анықтамасын өзіміз айтып түсіндіретін едік. Оқушылар бейжай отырып тыңдайды. Содан соң кітаптағы жаттығуларды орындатумен шектелеміз. Қабілеті мол, шапшаң, талантты балалар оны тез орындайды да әрі қарай бос отырады, ал үлгерімі төмен балалар кейбір жаттығуды жасап, кейбіріне шамасы жетпей отырады. Мұғалім қабылдауды тез, талантты оқушыға әрі қарай іздендіретін, ойландыратын жұмыс беріп талпындыру жағдайын қарастырмайды. Ал профессор Ж. Қараев технологиясында Л. Выготскийдің «Оқыту үрдісінде оқушының ақыл-ойының дамуы», «өзекті даму аймағынан», «жақын арадағы даму аймағына ауысуы» туралы теориясы басты негізге алынған. Мұнда, ең алдымен, оқушының өздігімен жаңа тақырыпты меңгеруіне қолайлы және қызықты тапсырмалар берілді. Олар «сұрақ-жауап»диалогі түрінде беріліп, оқушылардың дербестік қалпы мен танымдық іс-әрекетін дамытуға бағытталаған. Бұл оқушыларды жаңа тақырып бойынша заңдар мен ережелерді өздігінен қорытуға және анықтамаларды қарастыруға жетелейді.

Мен өз тәжірибемнен осы жаңа технология негізінде құралған жаңка сабағымның үлгісін ұсынып отырмын.

Сабақ тақырыбы: Зат есім

1. 
   Мәтіннен зат есімді тауып, сұрақ қойып теріп жаз.
   

2. 
   Төменде берілген зат есімдерге сұрақ қойып, мағынасына қарай топтастыр.
   

атауларын білдіріп, -------------------------------------------------

деген сұрақтарға жауап береді.

3. 
   Төмендегі зат есімдер бір ғана ұғым атаулары. Осы зат есімдердің құрамына назар аудар. Қанша сөзден түр? Қалай жасалған? Тізбекті толтыр.
   

1. 
   Аты-жөнің кім?___________________________________
   
2. 
   Отаның:_________________________________________
   
3. 
   Туған жерің:_____________________________________
   
4. 
   Қай көшеде тұрасың?______________________________
   
5. 
   Қандай мектепте оқисың?__________________________
   
6. 
   Қандай театрға бардың?___________________________
   
7. 
   Қандай қойылым көрдің?__________________________
   
8. 
   Сүйікті жазушың кім?_____________________________
   
9. 
   Қандай шығармасын оқыдың?______________________
   

Дара зат есім бір сөзден, күрделі зат есім екі немесе одан көп сөзден болады.

5. Төменде берілген мақал-мәтелдерден зат есімді тап, зат есімдер қолмен ұстап, көзбен көрінетін деректі ұғым атаулары ма, әлде ой арқылы іске асатын дерексіз ұғымдар ма?

1. 
   Ашу – дұшпан, ақыл – дос,
   

2. 
   Қына тасқа бітеді,
   

3. 
   Өнерлі жігіт өрде озар,
   

Ендеше деректі зат есімдер мен дерексіз зат есімнің анықтамасын жаз.

Есіңе сақта!

Зат есім
Құрамына қарай					Мағынасына қарай
Дара зат есім	Күрделі зат есім				Деректі зат есім	Дерексіз зат есім
Бір ғана сөзден болатын зат есімдер	Бірігуі арқылы	Қосарлануы арқылы	Тіркесуі арқылы	Күрделі сөз	Қолмен ұстап, көзбен көруге болатын зат тауларыа	Тек қана ойлау арқылы айтылатын зат есімдер
Ана	Көкжиек				Тарақ	Қайрат

Одан кейін жаңа меңгерген тақырыпты бекіту үшін қарапайым мысалдар келтіріледі, әрі қарай деғгейлік тапсырмаларды орындауға көшеді. Бұл тапсырмалар оның жаңа тақырып бойынша меңгерген білімдерін өз бетімен жетілдіріп, біліктілігі мен дағдысын дамытуға арналады. Бұл тапсырмалар осы тақырыпты меңгеруге бөлінген уақытқа толық сиятындай шамадағы материалды қамтиды және ең дарынды деген оқушының қабылдау деңгейіне лайықтылап құрастырылады.

Деңгейлік тапсырмалар

1 деңгей

1. 
   Мәтіннен дара зат есімдерді бір бөлек, күрделі зат есімдерді бір бөлек көшір.
   

Халқымызда «тұсау кесер» ырымы бар. Тұсауы кесілмеген баланың сүріншек болатындығы, сол сияқты мінез-құлқының кіндік шешесіне тартатындығы өмірлік тәжірибе. Бала аяғын апыл-тапыл баса бастаған кезде тұсауы кесіледі. «Тұсау» ретінде ала жіп, көк жіп немесе тоқ ішектің бірі таңдап алынады. Бұл – бала үлкен өмірге аяғын нық басып енсін деген ниеттен туған.

2. 
   Күрделі зат есімдерді жасалу жолдарына қарай топтастырып жаз.
   

Айнамұз, алым-салым, ақақала, кіші жүз, аққұлақ, ауа-райы, арыз қағаз, алакөз.

Біріккен күрделі зат есімдер:

Тіркескен күрделі зат есімдер:
Қысқарған күрделі зат есімдер:
Қосарланып жасалған зат есімдер:

3. 
   Орфографиялық сөздікті пайдаланып күрделі зат есімге, дара, деректі, дерексіз зат есімге сөйлем құра.
   

4. 
   Көп нүктенің орнына тиісті жалғау қойып жаз.
   

Алыстан тарктор …. Отттары көрінеді. Халқымыз ……….. ең ізгі қасиеттерінің бірі – қайырымдылық.

5. 
   Сөйлемнің баяндауышы таау тұлғалы зат есім болсын.
   

Үлгі: Жақсы істің аяғы – тыныс.

Жаман істің аяғы - …………….

Озған - ………………………….

Қалған - …………………………

Көп сөз - ………………………..

Аз сөз - …………………………

2 деңгей

1.Бастауышгы күрделі болатын екі сөйлем ойлап жаз.

Үлгі: Жанар апай оқушыларға ойын ойнатты.

4. 
   Мына мақал-мәтелдерге тиісті жеріне сызықша қой.
   

Жігіттің көркі сақал, сөздің көркі мақал.

Ананың сүті бал, баланың тілі бал.

5.

1
2
3
4
5
6
7
8

Сұрақтары:

1. 
   Баласаның әйелі ата-анаға кім болады?
   
2. 
   Апалы-сіңілінің балалары бір-біріне кім?
   
3. 
   Әкесінің шешесі балаға кім?
   
4. 
   Баласының баласы ата-анаға кім?
   
5. 
   Ерлі-зайыптылардың шешелері бір-біріне кім?
   
6. 
   Ағалы-інілілердің әйелдері бір-біріне кім?
   
7. 
   Апалы-сіңілілердің жұбайлары бір-біріне кім?
   
8. 
   Қыздың баласы әке-шешеге кім болады?
   

3 деңгей

1. 
   Бастауышы деректі зат есім, пысықтауышы күрделі зат есім болатын сөйлем ойлап жаз.
   

Үлгі: Дидар Павлодар алюминий зауытында жұмыс істейді.

2. 
   Бастауышы дерексіз зат есім, толықтауышы деректі, дара зат есім болатын сөйлем ойлап жаз.
   

Ақыл ауыздан көрінер, ……………………..

Мейірім көзден көрінер, ……………………

Оқушының жаңа тақырып бойынша игерген білім сапасы, оның жеке басының қабілеті даму мониторингі бойынша анықталады.

Оқытудың бұл технологиясы оқушылардың өздігімен жүретін танымдық іс-әрекеті үшін тапсырмалар күрделілігі төрт днңгей бойынша құрастырылғанда; оқыту үрдісі – мәселелік және даму ұстанымдары бойынша жүргізілгенде; барлық деңгейдегі тапсырмалар қызғылықты мазмұндалған жағдайларда оқушыларда ынталану пайда болады. Сондықтан да осы технология бойынша жұмыс жасауда оқушылардың тіпті үзіліс кезінде де сабақтан бас алмайтындығын байқаймыз. Олар өзара бәсекелесе отырып жұмбақ, сөзжұмбақ, ребус сияқты әр деңгейдегі тапсырмаларды шешіп, өтіп жатқан тақырыптан барынша көп ұпай алуға тырысады.

Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы барысында орта білім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие. Білім беруді реформалауды жүзеге асырудың және бір маңызды сипаты қазіргі уақыттағы оқыту үрдісін технологияландырудың қажеттілігінен туып отыр. Осыған орай,Хазанкиннің есептер шығару, Палтышевтің физиканы есептеп шығару,Шаталовтың интенсивті оқыту (тірек сигналдарын пайдалану арқылы), Эрдниевтің ірі блоктап оқыту, мәселесік оқыту, оқытудың белсенді әдісі, т.т.

Ал соңғы жылдары оқытудың ұжымдық тәсілі, сондай-ақ профессор В.М.Монаховтың, Дьяченконың оқытудың ұжымдық тәсілі, сондай-ақ профессор Ж.Қараевтың оқытуды дербестендіру мен ізгілендіру ұстанымдарына негізделген жаңа педагогикалық компьютерлік жаңа технологиясы еліміздің көптеген мектептерінде қолданылып жүр. Егер осы жұмыстарда қарастырылған оқытудың педагогикалық технологиясын оқу-тәрбие үрдісіне оқытудың жаңартылған жүйесінің жобасы ретінде енгізетін болсақ, онда білімді демократияландыруға және ізгілендіруге; оқыту сапасын арттыруға; басқару сапасын жетілдіруге; оқушылардың дамуына бақылау жасауға; соған сәйкес бағалауға болатыны ғылыми негізде дәлелденіп отырғаны ақиқат.

Мектептерде жүргізіліп жатқан қазіргі тәжірибелік-сынақ жұмыстардың басты міндеті жаңаша оқытудың педагогикалық технологиясын оқыту үрдісіне енгізу болып табылады. Мәселен, Л.В.Занков, Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдовтың бірлесе жасаған «Дамыта оқыту жүйесі» бір-бірімен тығыз байланысты, әрі мынадай ұстанымдардан тұрады:

1. 
   Жоғары деңгейдегі қиындықта оқыту.
   
2. 
   Теориялық білімнің жетекші рөлі.
   
3. 
   Оқу материалын жеделдете оқыту.
   
4. 
   Оқу үрдісін оқушының сезінуі.
   
5. 
   Барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу.
   

Л.В.Занковтың оқыту жүйнсінде оқушы өзін емін-еркін сезінеді, оның әлеуметтік мүмкіндігі мен дербестіргінің дамуына жағдай жасалады. Осы жүйеде оқушы мен мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынастың іргетасы қаланады. Мұғалім түсіндіруші, оқытушы тұрғысында емес, оқушының оқу әрекетін ұйымдастырушы, бағыттаушы ретінде көрінеді.

Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың зерттеулері оқу әрекеті және оның субъектісін қалыптастыруға бағытталған. Оның құрылымы мынадай: оқу-танымдық мотивтер, оқу тапсырмалары, оқу амалдары, оқу операциялары.

Педагогика ғылымында баланы оқыту мен тәрбиелеудің міндеті жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болғналдықтан, жаңа технология бойынша әдістемелік жүйенің басты бөлігі оқыту мақсаты болып қалады. Сондықтан танымдылық іс-әрекеті белгілі бір дәрежеде белсендіріліуі қажет. Бұл әдістемелік жүйенің басқа бөліктерінің де өзара байланысы қалпында өзгертілуін талап етеді. Мұны орынгдау үшін мына ұстанымдар жүзеге асуы тиіс.

1. 
   Оқушылардың өзіндік іздену іс-әрекетінің әдістерін меңгеру талап етіледі. Өйткені бұл әдістердің күнделікті пайдаланып жүрген оқыту әдістерінен айырмашылығы бар. Яғни, жаңа жағдайдағы «оқыту әдістемесі» деп отырғанымыз: «оқушы-мұғалім» ұстанымының өзара тығыз байланыстығы. Демек, мұнда бірінші орында оқушы тұрады және оның өз бетімен білім алудағы белсенділігіне баса назар аударылады.
   
2. 
   Жаңаша оқытудың негізгі түрлнрі: оқытудың дербес және топтық түрлері болып табылады. Бұл жерде алға қойылатын басты мақсат – оқушыға деген сенім, оның өз ісіне жауап беру мүмкіндігіне сүйеніп беделі мен қадір-қасиет сезімін дамыту. Ал оқытудың фронталды түрі, көбінесе, бағыт беру, талқылау және түзету енгізуде ғана пайдаланылады.
   
3. 
   Жаңа технологияның мақсаты бойынша «оқытуды ізгілендіру» қажет. Бұл үшін оқу құралдары оқушылардың өздігінен танымдық іс-әрекетін жүргізе алатындай болуы керек. Бұрынғы дәстүрлі оқулықтар мұндай талапты қанағаттандыра алмайды, сондықтан оқушылардың өз бетімен білім алуына аса бейімделген жаңа типтегі оқулықтар керек ақ.
   

Жаңа технологиялық тағы бір психологиялық негізі болып табылатын теория – Л.С.Выготскийдің «оқыту үрдісінде оқушының ақыл-ойының дамуы «актуальды даму» аймағынан «жақын даму» аймағына ауысуы» туралы теориясы. Бұл ауысу тапсырмаларды қайталап орындауға ғана арналған бірінші деңгейден өнімді іс-әрекетті қажет ететін келесі деңгейлерге ауысу негізіндегі іс-әрекет арқылы жүзеге асады. В.П.Беспалько бұл деңгейлерді төртке бөледі: бірінші деңгей – «міндетті, оқушылық», екінші – «алгоритмдік», үшінші – «эвристикалық», төртінші – «шығармашылық».

Ендеше оқушылардың білім, білік, дағдыларын жетілдіру үшін оқытудың жаңа технологиясы негізінде дифференциалдық және дербес деңгейлік ұстанымдарының талаптарына сәйкес өткізілетін әр түрлі сабаққа арналған жаңа тұрпаттаға оқулықтар мен оқу құралдары қажет. Әңгімелесуші-оқулық бойынша оқушылар жаңа тақырыпты өз бетімен меңгеріп, анықтама мен ережелерін өздері шығарады. Қарпайым жаттығу, мысалдармен оларды бекіткеннен кейін жұмыс дәптерлеріндегі деңгейлік тапсырмаларды орындауға көшеді. Дегенмен, оқушылардың өз бетімен білім алу үрдісі «басқаруға ыңғайсыз» делініп, сыналып жүр. Сондағы айтатындары: «оқушы осы кезеңде өз білгенін істейді, оның іс-әрекеті, көбінесе қате болады» дейді.

ҚОРЫТЫНДЫ

Жаңаша педагогикалық технология – ғылым жетістігі

Біздіңше, оқытудың жаңа технологиясы жағдайында оқушылардың өздігінен жүргізетін танымдық іс-әрекеті үшін тапсырмалар күрделілігі төрт деңгей бойынша құрастырылып, ондағы барлық деңгейдегі тапсырмалар қызғылықты мазмұндалған болса, оқушыларда ынталану пайда болады. Мұндай жаңа технология бойынша сабақ беріп жүрген мұғалімдер үзіліс кезінде де оқушылардың сабақтан бас алмайтындығын айтады. Өйткені, оқушылар өзара бәсекелесе отырып жұмбақ, ребус, сөзжұмбақ сияқты әр деңгейдегі тапсырмаларды шешуге ұмтылатындығы сөзсіз. Бұл жерде «үлгерімі кейіндеп қалып, өз құрбыларын белгілі бір себептермен қуып жете алмайтын оқушылармен қалай жұмыс істеуіміз қажет?» деген сұрақ туады. Бұл мәселенің де оңды шешуі қарастырылған. Олар мыналар:

• 
  барлық тапсырмаларды мезгілінде орындаған оқушылар үлгермеушілерге көмектеседі;
  
• 
  сыныптың басқа оқушылары өздігінен жұмыс істеп жатқан кезде мұғалімнің үлгерімі төмен оқушыларға дербес көмек көрсетуіне уақыт болады.
  

Бұл қалайша жүзеге асырылады? Енді аз-кем соған соған тоқталып өтейік.

Деңгейлік тапсырмаларды енгізудегі басты мақсат – сынып оқушыларын «қабілетті» және «қабілетсіз» деп жасанды әр түрлі жіктерге бөлуді болдырмау. Осы арқылы деңгейлік және дребес оқыту, сонымен қатар барлық оқушыға қатысты ізгілендіру ұстанымдары сақталады. Сондай-ақ деңгейлеп оқыту барысында оқушының бірінші деңгейдегі тапсырмаларды дұрыс орындағаны есепке алынып отырады. Демек, қандай оқушы болсын, өзінің жақсы оқитындығына қарамастан «оқушылық міндетті», яғни бірінші деңгейдің жұмысын орындаудан бастайды. Нәтижеде бұл барлық оқушыларды тірек білімімен қамтамассыз етеді және Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңы» талаптарына сай міндетті бірінші деңгейді толық игеруін жүзеге асырады.

Жалпы жаңа педагогикалық технологияда бағалау үрдісі арнайы «қосу» әдісімен жүзеге асырылады. Бағалау жүйесінде оқушы білімінің ең төменгі деңгейі негіге алынады және ол днңгей мемлекеттік стандарттың ең төменгі талабына сәйкес келеді. Дарындылығына, бейімділігіне, жоғары даму деңгейіне қарамастан оқушылардың барлығы бірінші днңге! Тапсырмаларын дұрыс орындауы шарт. Бірінші деңгейдегі барлық дұрыс және мезгілінде орындалған тапсырмалар жоғарыда «есеп-зачетқа» алынып отырады дедік. «Зачеттің» «екіліктен» айырмашылығы: бірінші деңгейдің «есепке алынбаған» тапсырмалары қашан «есепке алынғанша» міндетті түрде, қайта-қайта тапсырыла береді.

Өзін-өзі бағалау «қосу» әдісімен жүргізілетіндіктен оқушы бұрынғыдай «екілік» аламын деп қорықпайды. Сөйтіп оқушыда жоғары ұпай жинауға деген талпыныс пайда болады. Ол дұрыс орындалған тапсырмалардың санына ғана тікелей тәуелді.

Қорыта айтқанда, жаңа педагогикалық мұндай технологиялар арқылы оқытуды ізгілендіру мен демократияландыруға, оқушылардың өздігінен бағыт-бағдарын анықтап, дамуына, ең бастысы, өзін-өзі тәрбиелей алатын тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасауға болатыны күмәнсіз. Сондықтан да, білім беру жүйесінің алдында тұрған басты м ақсат: жаңа технологияның талаптарына сай жаңа оқулықтар буынын жазу болып отыр. Бұл жаңа оқулықтар мен дидактикалық құралдардың ерекшелігі сол, олардың мазмұнын қысқа мерзімде ешқандай бейімдеусіз-ақ компьютерге кіргізуге болады. Себебі, бұл құралдардың құрылымы электрондық оқулық құрылымына ұқсас.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. 
   Айғабылов А. Қазақ тілін оқыту методикасы және оның қазіргі міндеті. 1982ж.
   
2. 
   .Кәсіби даму мектебі . Алматы, 2004ж.
   
3. 
   Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. 1993ж.
   
4. 
   Кәтенбаева Б. Тіл ұстарту жұмыстары бойынша методикалық нұсқау. 1991ж
   
5. 
   Қасымбеков Ә. Қазақ тілін оқытуды жетілдірудің кейбір тұрлері.1989ж.
   
6. 
   Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, Ана тілі, 1992ж.
   
7. 
   .Қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың жаңа технолгиясы. Алматы, 2002ж.
   
8. 
   Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1991ж.
   
9. 
   Ишмухамедов Ә. Қызықты грамматика. А.,1972ж.
   
10. 
    Дауыс пен көрініс. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау туралы ұлттық журнал. № 2. 2001ж.
    
11. 
    Дауыс пен көрініс. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау туралы ұлттық журнал. № 5. 2002ж
    
12. 
    Дауыс пен көрініс. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау туралы ұлттық журнал. № 1. 2003ж
    
13. 
    Дауыс пен көрініс. Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлау туралы ұлттық журнал. № 3. 2004ж
    
14. 
    Қазақ тілі мен әдебиеті №5-8 2002ж.
    
15. 
    Қазақ тілі мен әдебиеті №1-3 2003ж.
    

жүктеу/скачать 240.5 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: