1. Халықаралық экономикалық қатынастардағы мұнайдың стратегиялық ролі

Мұнайдың қазіргі таңдағы әлемдік нарығының және әлемдік геоэкономикалық пен геосаяси жүйенің ең басты объектісі бірі мұнай өндірістерінің барлық аймақтары және мұнай тасымалдау бағыттары бүкіл дүние жүзінде “АҚШ-тың ең маңызды мәселелері” болып табылады. Мұнай ағымын тура бақылауды орната алмағандықтан Вашингтон мұнай секторының жергілікті дамуын “қолайлы уақытқа” дейін тоқтатып қоюмен дамыған мемлекеттер – мұнай экспортерлардың толық масштабты әрекетіне тосқауыл қояды.

АҚШ-тың глобальді энергетикалық стратегиясында мына үш бағыт жетекші орын алады: Батыс жарты шар елдері, Таяу Шығыс (Парсы шығанағы аймағы) және Каспий. Батыс жарты шарында мемлекеттер – мұнай экспортерларының АҚШ алдындағы максималды қаржы-экономикалық және әскери-саяси байланысы бар және Вашингтон позициялары мен АҚШ-қа шексіз мұнай тасымалдауға еш нәрсе қауіп төндірмейді. Ал Каспий аймағына өзінің ең басты мұнай экспортерінің аймағы деген ролін тұрақтандыру үшін өнеркәсіп пен инфрақұрылым дамуының ұзақ мерзімінен өтуі қажет. Қазіргі уақытта және болашақта Парсы шығанағының аймағы мен Каспий АҚШ-тың геостратегиялық назарының ең басты объектілері болып қалады. Каспий аймағындағы мұнай өңдеп шығарудың өсуімен Таяу және Орта Шығыс аймақтары транзит аймақтар ретінде мәні өседі. Өйткені оңтүстік бағыт (құбырлар арқылы Парсы шығанағы терминалдарына дейін) Оңтүстік-Шығыс Азияның ұдайы өсіп келе жатқан нарығына каспий мұнайын тасымалдаудың ең қысқа жолы болып табылады.

Сонымен қатар, қазіргі уақытта және жақын болашақта Ресей таяу шығыстық мұнайға тек қана Батыс Еуропада ғана бәсекелесе алады. Дегенмен, алдағы жылдарда Батыс Еуропа және Оңтүстік-Шығыс Азияның нарығында мұнай мен газ саласында Ресей мен Каспий аймағы елдері жағынан бәсекелестіктің ұдаюы күтілуде. Осындай бәсекелестікте мұнай өңдеп шығару мен тасымалдаудың төмен шығынды жолдарды ұсынатын жақ жеңімпаз болып табылатыны айқын. Алайда, қазіргі уақыттағы осы бәсекелестікте таяу шығыс мұнайы жетекші орын алуда. [5]

1.2 Каспий аймағының мұнай нарығындағы маңыздылығы
Каспий аймағының мұнай нарығындағы маңыздылығын қарастыру аймақпен шектесетін мемлекеттердің (Қазақстан, Ресей, Түркменстан, Әзірбайжан және Иран) геосаяси-экономикалық бағытын анықтауда маңызды фактор болып табылады. Орталық Азияның батыс бөлігі Қазақстан мен Түркменстан, Кавказ өңірі, Ресей Федерациясының кейбір аудандарымен, Иранның солтүстік аумағы Каспий аймағын қүрайды. Бұл аймақ өз кезегінде Еуразия материгінің орталық бөлігін құрап, қазіргі таңда әлемнің саяси картасында ерекше орын алады (1-карта). Каспий аймағының маңыздылығы мен құқықтық мәртебесіне мыңдаған басылымдар арналған. Бұл мәселелер кең ауқымды және жеткілікті қарастырылған. Сондықтан өз дипломдық жұмысымда тек тақырыптың маңыздылығын ашуға қажетті фактілерге тоқталдым. Негізгі қорытындылар: әлемде мұнайға деген сұраныс қарқынды жылдамдықпен өсуде, әсіресе, Қытай мен Азия аймақтарында; алдыңғы зерттеулердің нәтижелерінде Каспий аймағының маңыздылығы аса жоғары бағаланған болатын, соңғы мәліметтерге сүйенсек Каспий аймағы әлемдік мұнай нарығының 3 – 4 %-ын ғана құрайды. Яғни, Каспий мұнай нарығының қайнар көзі ретінде қарастыру маңызды, бір жағынан жанама роль атқарады. Аймақтың ЕО мен Азия аймақтарының арасындағы географиялық орналасуы оның негізгі артықшылығы болып табылады. Бұл фактор ЕО мен Азияның ОПЕК-тен тәуелділігіне аз да болса елеулі әсер етеді.

Қазіргі таңда, Шығыс жартышарында Каспий мұнайын және тұтынатын екі негізгі орталықтарын – Азия Тынық мұхит аймағы (АТА) мен ЕО және Еуропаның Орталық және Шығыс бөліктері құрайды. Бұлардың әрқайсысы орта шамамен алғанда бірдей көлемде мұнай тұтынады (1150 және 900 млн. тонна 2005 ж. көрсеткіші бойынша).

Аталған аймақтарда мұнайға деген сұраныс тұрақты түрде өсуде. Халықаралық Энергетикалық Агенттігінің болжамдарына сәйкес 2010 жылға дейін Каспий мұнай кең орындарындағы мұнай өндіру көлемі максималды мөлшерге жетуі мүмкін. Еуропадағы тұтыныс 80 млн. тоннаға, ал Азия аймағындағы мұнай тұтынысы 500 млн. тоннаға жетеді. Аталған аймақтардағы мұнай өндірісінің төмендеуі мұнай бағасының өсуіне әкеп соқты, әсіресе Еуропада. әрине, Ирақтағы соғыс, АҚШ-тың мұнай өңдеу зауыттарының проблемалары және де Сауд Аравиядағы, Иран, Ресей, Венесуэла, Нигериядағы саяси-экономикалық тәуекелдер мұнай бағасының өсуіне әсер етті. Бірақ, әлемдік мұнай биржаларындағы бағаның өсуіне әсер ететін негізгі де фундаменталды фактор глобалды мұнай тұтынысының өсуі. Каспийдағы мұнай өңдеп шығарудың өзіндік құны барреліне 5 доллардан 12 долларға дейін болған кезде мұнай бағасының шамамен 55 – 60 доллар болуы (ал жыл соңында, эксперттердің бағалауы бойынша, бағаның 70 долларға дейін көтерілуі мүмкін) аймақтың ажиотажға әкеліп соғыуы таң қалдырмайды.

Алайда баға бағасымен, бірақ Каспийдің энергетикалық потенциалының объективті іске асатындығы бар. Каспий мұнайы қорларын 1990 жылдардың бас-аяғында АҚШта есептелінген кейбір ерте оптимистік бағалаулар бұл аймақты Парсы шығанағымен салыстырды. Бірақ соңғы жылдар зерттеулері көрсеткендей, каспий ресурстары аймақтық масштабта мәнге ие болғанымен олар әлемдік қатынаста елеулі орын алмайды. Сонымен қатар, негізгі халықаралық мұнай компаниялары мынандай қатаң шешімге келді: Каспий 3 %-дай ғана көмірсутектердің дәлелденген минералды қорларын құрайды. Бұл мәліметтер совет геологтары зерттеулерін толығымен дәлелдеді, бұл зерттеулерде ССРО-ның соңғы онжылдығында мемлекеттің негізгі ресурсты орталығы ретінде Каспийді емес Сібірді қарастырды.

Осыған қарамастан, Каспий бассейіні қазіргі таңда көмірсутектерді өңдеп шығару бойынша бірде-бір негізгі аймақтық орталық ретінде қарастырылады. Жеткіліксіз қаржыландыру мен біркелкі дамымау салдарынан соңғы онжылдықта шекаралас елдердегі мұнай мен газдың дәлелденген және потенциалды қорлары арасында үлкен айырмашылық бар. Өткен ғасыр аяғында Әзербайжан, Қазақстан және Түркменстанның потенциалдары американдықтардың өзімен ақ аз мөлшерде бағаланды: 180 млрд. баррель мұнай (шамамен 26 млрд. тонна) және 600 трлн. шаршы фут газ (шамамен 16 трлн. 800 млрд. шаршы метр). Батыста Ресей мен Иран көп жағдайда бөлек бағаланады: Иран ОПЕК мүшесі, ал Ресей тәуелсіз экспортер ретінде қарастырылды [6].

2004 жылдан бастап Каспий аймағының (Ресей мен Иранды алмаған кезде) дәлелденген мұнай қорларының бағасы жақсару жағына өзгермеді және 40 млрд. баррель (шамамен 5,8 млрд. тонна) деңгейінде болды, яғни АҚШтағы мұнай қорларымен (22 млрд., яғни, шамамен 3,1 млрд. тонна) және Солтүстік теңіздегі мұнай қорларымен (17 млрд., яғни, шамамен 2,5 млрд. тонна) салыстырмалы.

Бірақ көптеген эксперттер Қазақстандағы Қашаған кен орны аймағындағы жуықта ашылған қорларын өңдеп шығаруына байланысты жағдайдың өзгеруіне үміттенуде. Осы болжаулар негізделген болса 2010 жылға дейін мұнай өндірісі әлемдік көлеммен салыстырғанда 5 % құрайды. Таяу Шығыстағы мұнай қоры әлемдік көлемде 55 %-ы (600 млрд. баррельден, яғни, 87 млрд. тонна) құрайды. Бұл келесі онжылда да Парсы шығанағы әлемнің энергия ресурстарының орталығы болатынын анықтайды.

Каспий аймағындағы мұнай ресурстары Таяу Шығыс қорларына балама болмағандығымен, Каспий Еуропадағы 50 млрд. баррель мұнай қорымен дәлелденгенімен, каспий мұнайы еуропалық мұнайдан көп стандарттардан артықшылығы бар. Каспий бассейінінің мұнай қорының болашақтағы өндірісі 100 млрд. баррельмен (14,3 млрд. тонна) еспетеліп отыр. Осы болжамдарға сәйкес 2005 жылы Каспий аймағындағы мемлекеттер күніне 6 млн. баррель мұнай өндіреді. Бұл қазіргі көлемнен 6-7 есе көп. Бұл көлем Солтүстік теңізіндегі мұнай өндірісімен теңеседі. Еуропа ОПЕК-ке мүше емес елдердің тұрақты деңгейде ұстап тұру мақсатында Каспий мұнайы Солтүстік теңізде өндірілетін мұнайды алмастырады деген тұжырым айтады. 2015 жылдан кейін эксперттердің айтуы бойынша, Ресейдің өзінде мұнай өндірісінің төмендеуі, каспий мұнай қорының маңызын артуын болжайды.

Каспий аймағындағы көптеген мұнай қорының көп бөлігін әлі мойындау қажет. Әр божамдағы скважина пессимистік ой тудырады, ал расталғандар асырылған оптимизімді сипаттайды. Бұл мәселелер аймақтағы саясатты жүргізуге кедергі жасайды, әсіресе, соңғы онжылдықтағы аймақтағы мемлекеттер мен әлемдік державалардың экономикалық және геосаяси мүдделерінің тоғысу объектісі болып табылады.
2-карта Каспий аймағы.

Совет Одағының күйреуі және оның территориясында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы Каспий теңізі аймағы мен оған жанасып жатқан территориялардағы әлемдік мәндегі мұнай қорларының табылуы сай келді (2-кесте). ССРО-ның саяси дезинтеграция процесінде экономикалық коллапс бірге жүрді. Мұнай, анығырақ айтқанда, инвестициялық капиталдардың мұнай секторына ағыны және осы энергетикалық шикізаты экспортынан келіп түсетін табыс Каспий аймағындағы жаңа дамып келе жатқан елдерінде экономиканық қалыптасу және жергілікті халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту құралы ретінде қарастырылады. Мемлекеттің саяси басшылығына, көммірсутекті шикізаттың резервтерінің болу перспективалары болғандығы қысқа мерзім ішінде көмірсутекті шикізатты табу, өдеп шығару және сату бұрыңғы Совет Одағы елдерінің алдында тұрған тұрақты валютаның тапшылығы мәселесін шеуге көмектесер еді.

2-кесте
Елдер бойынша Каспий аймағындағы мұнай қорлары (2005 жылғы мәліметтер, млрд. барр.)

Жалпы алғанда, саяси тәуелсіздікті алғаннан бері кіші Каспий аймағындағы елдерінде мұнай-газ ресурстарын өз болашағының көркею жетістіктерін байланыстырып отыр. Қазақстанның ел басшысы Нұрсұлтан Назарбаев атап өткендей, “энергоресурстар басқа да минералды шикізаттар ресурстарымен бірге Қазақстанның экономикалық дамуындағы катализатор ролін атқарады. Мұнайды сатудан келіп түскен табыс, бірінші орында, өнеркәсіптің модернизациясы мен диверсификациясына, транспорттық-транзитті потенциалды кеңейтуге, өндірістік қорлардың техникалық жетілдірілуіне және біздің елдің адамзаттық потенциалының дамуына қолданылуы тиіс” [5].

Қазіргі уақытта Каспий аймағындағы мұнайдың дәлелденген қорлары көлемінің бағасының едәір айырмашылығы бар. Мысалы, 2004 жылдың аяғында баға жорамалы 17-18 млрд. баррельден 33-34 млрд. баррельге дейін құрды, бұл мұнайдың жалпы әлемдік резервтерінің 1,3 – 2,6 %-ына сәйкес. АҚШ энергетикасы министрлігінің Информациялық энергетикалық агенттігінің мәліметтері бойынша Каспий бассейінінің дәлелденген мұнай-газ қорлары жалпы әлемдік қорлардың 3 – 4 %-ын құрайды.

Дегенмен де, ғасырлар тоғысында, рентабельді игеру үшін Каспийдің пайдалануға жарамды ресурсты базасы, минимум есеппен алғанда, АҚШ территориясындағы (22 млрд. баррель) және Солтүстік теңіздегі (17 млрд. баррель) дәлелденген мұнай қорлары мөлшерінен жоғары және Парсы шығанағының мұнай қорлары мөлшерінің төрттен бір бөлігіне тең. Сонымен қатар, Конгрессте ұсынылған АҚШ-тың мемлекеттік департаментінің бір баяндамасында аталып өтілгендей, “200 млрд. баррельге жететін мұнай қорларына ие бола отырып (шамамен 27,5 млрд. тонна) Каспий аймағы алдағы он жылдықта мұнайдың әлемдік нарығында жетекші роль атқара алады.” Американдық эксперттер бағасы бойынша Орталық Азия және Каспий аймақтарындағы көмірсутекті шикізат қорларының ақша түрінде көрсеткіші зор шаманы 4 трлн. долларды құрайды. Негізінде аймақтың көптеген энергоресурстары Каспий теңізі шельфінде өнеркәсіптік түрде өңделмеді. Жағалау мен шельфтің маңызды аймақтары әлі зерттермеген.

АҚШ-тың энергетика министрлігі бағалауы бойынша, 2010 жылға қарай Каспий аймағының елдері күніне 3 тен 4,7 млн. баррельге дейін мұнай өндіре алады. Жалпы алғанда, батыс эксперттерінің пікірлері бойынша, 2015 жылға қарай Каспий теңізі (оған жанасатын континентті резервуарларды қосқанда) 1990 жылдардың аяғында Солтүстік теңізде өңдеп алынған мұнай мен газ мөлшерінде мұнай мен газ бере алады. Осыған сәйкес, Каспий аймағы әлемдегі энергетикалық шикізатты өндірудің ең ірі өндірушілерінің бірі бола алады.

Алты мұнай-газ блоктарынан тұратын Каспий шельфінде 36 кен орын және 374 геологиялық құрылымдар табылған. Каспий аймағы елдерінің максималды мүмкін көмірсутекті ресурстары мұнай эквивалентінің 95,7 млрд. тоннасына бағаланады. Көмірсутекті ресурстардың басым бөлігі Қазақстан мен Түркіменстанда, яғни, мұнай эквивалентінің 60,0 және 16,5 млрд. тоннаға сәйкес. Көмірсутектер қорларының Ресейдің үлесі мұнай эквивалентінің 2,2 ден 5,0 млрд. тоннаға дейін құрайды. Иран – шамамен 2 млрд. тонна, Әзірбайжан – 5,0 млрд. тоннадан 12,0 млрд. тоннаға дейін [6].

Каспий аймағында мұнай өңдеу көлемі аз болғанның өзінде де бұл аймақтың жер қойнауы бұрыңғы совет уақытынан бері мұнай-газ қойнауларына жеткілікті зерттелген. Каспий теңізінің шельфінде мұнай өңдеп шығару өндірісі 1925 жылы Әзірбайжанда басталды. 1930 жылдардын бастап мұнай Избебарш атты теңізді кен орнында өңделіне бастады. Кейіннен мұнай өңдеу өндірісі Дағыстандағы Инчхе-теңізінде басталды. Каспий шельфінің қазіргі кездегі түркімендік аймақта мұнай және газ өңдеп шығару 1970 жылдардың аяғынан бастап жүрді.

Совет Одағында терең сулы теңіз кен орындарын өңдеудің қажетті технологиялары болмауы мынандай бағалаудың салдары болып табылды: батыс сібір мұнайын игерумен салыстырғанда айтылып отырған аймақты игерудің салыстырмалы экономикасы тиімді емес, соңында бұл Совет одағы экономикасының жоспарлы дамуының басты отын-шикізатты базасы болып табылды.

1980 жылдардың аяғында батыс сібір кең орындарының таусылу шамасына қарай Совет одағындағы мұнайды өңдеп шығару перспективасы басты түрде Каспиймен байланыстырылды. 1992 жылға дейінгі жүргізілген кешенді геологиялық барлау жұмыстары нәтижесінде Каспий теңізінің түбінде көмірсутегінің бай ресурстары (10 – 12 млрд. тонна) анықталды. Соңғы экспертті геологиялық талдаулары Каспий теңізінің мұнай және газдың потенциалды ресурстары шамамен 20 млрд. тонна құрай алатынын көрсетті. Совет кезеңінде Каспий акваториясында 250-ден артық жергілікті құрылымдар анықталды, олардың 47-сі бұрғылауға дайын болды, 27 объектіде терең барлап бұрғылау жұмыстары жүргізілді және 20 мұнай мен газ кен орындары ашылды.

2004 жылы бұл аймақта күніне 1,8 млн. баррель мұнай өңделіп шығарылды, соның ішінде Қазақстан 1,2 млн. баррель мұнай күніне, Әзірбайжан – 0,4 және Түркменстан – 0,3 млн. баррель мұнай күніне құрайды. Өндірістің бұл көлемі өнеркәсіптік және транспорттық инфрақұрылымның жеткіліксіз қуаты жағдайларында жеткен, сонымен қатар бірқатар ірі шельфтік кен орындары әрекетсіз қалған. Осыған сәйкес, мұнай өңдеп шығару және құбыр инфрақұрылымының дамуы бойынша жаңа ірі жобаларды іске асыру шамасына қарай (таяу бес – он жылдың ішінде) Каспий аймағы мұнай мен газ өңдеп шығару бойынша әлемде таяу Шығыс пен Сібірден кейін үшінші орынға шығуы мүмкін. [7]

Қазіргі таңда Каспий аймағында мұнай өңдеп алудың негізгі көлемі мына үш кен орындарына келеді - қазақстандық Теңгіз және әзірбайжандық Чираг пен Гюнешли (соңғы кен орын – терең сулы). 2004 жылы осы кен орындарда күніне 410 мың баррель мұнай өңделіп шығарылды. Осы үш мұнай алыптары 2010 жылға қарай күніне 1,7 млн. баррель мұнай беретіні күтілуде. Соңғы жылдары бұл аймақта басқа да жаңа ірі мұнай-газ кен орындары барланды. Біріншіден, бұл 1999 жылы Каспий шельфиндегі әзірбайжандық сектордағы ашылған Шах Дениз, оның потенциалды резерві 14 трлн. шаршы фут табиғи газ бағаланады, және де шельфтің қазақстандық секторында орналасқан Қашаған алыбы, оның қоры 7 ден 13 млрд. баррель мұнайды құрайды.

Каспий теңізінің әзірбайжандық бөлігінің акваториясында өңдеудің көлемі жылына 80 млн. тонна мұнайды құрайды. Қазақстан, Түркіменстан, Иран және Ресей теңіз шельфінде мұнайдың қатаң өнеркәсіптік өңдеулерін әлі жүргізбейді. Бірақ, Каспий теңізінің қазақстандық секторының анықталған қорлары 2,2 млрд. тонна мұнай құрайтынын есептегенде бұндағы өндіріс перспективасы өте жоғары. Олар шамамен мұнайдың жылына 40 млн. тоннасын құрайды, жәнеде Қазақстанда осындай деңгейге алдымыздағы жылдарда шығуы мүмкін. Сонымен қатар, кейбір болжамдар бойынша 2006 жылы теңіздің қазақстандық аймағында 70 млн. тоннаға дейін, ал 2010 жылдары - 102 млн. тоннаға дейін мұнай өңдіріліп шығарылатын болады. 1998 жылдың мамыр айында Алматы қаласында өткен Экономикалық қарым-қатынастарды ұйымдастыру саммитінде ел басы Нұрсұлтан Назарбаевтың айтқан сөздері бойынша 2015 жылдарға қарай Қазақстан мұнай экспортының көлемін жылына 130 млн. тоннаға дейін жеткізуі мүмкін. Бұлардың басым бөлігін шельфті мұнай құрайтыны белгілі [8].

Каспий шельфінде мұнайды өңдеп шығарудың шығындары деңгейінің нақты мәліметтері болмағандықтан қазіргі таңда каспий шельфі мұнайының әлемдік нарықтағы бәсекелестік қабілеті дәрежесінің бағалауын нақты болжамдау қиын. Алайда, шельфті әзірбайжандық аймағын өндірші мұнай компанияларының және қазақстандық теңіз аймағында барлау бұрғылау жұмыстарын жүргізіп жатқан компниялардың бағалаулары оптимизімге толы.

Әзірбайжандық және қазақстандық секторлардағы белгілі каспий жобаларын игерудің кейбір экономикалық көрсеткіштерін толығымен қорытындылау мәліметтері жеткілікті кең тараған бір де бір қоғамдық қайнар көзі Халықаралық энергетикалық агенттігінің баяндамасы болып табылады. Алайда, бұл баяндамада тек қана негізгі мұнай-газ жобалары бойынша “ең биік шыңдағы қуат” (мұнай өңдеп шығарудың максималды деңгейі) бірлігіне келетін болжамды меншікті ақша қаражатын жұмсау анықталған. Меншікті ақша қаражатын жұмсау орта есеппен алғанда әзірбайжандық кен орындары бойынша жылына тоннасына 535 – 625 мың долларды құрайды, ал қазақстандық кен орындар бойынша жылына тоннасына 600 – 715 мың долларды құрайды. Лондондық глобальді энергетикалық орталық зерттеулерімен есептелінген ОПЕК елдеріндегі меншікті ақша қаражатын жұмсау көрсеткіштерін ұқсас көрсеткіштермен салыстырсақ Каспийдегі қуаттық шыңының күніне мұнайдың бір баррельге (немесе жылына бір тонна) өсуіне меншікті ақша қаражатын жұмсау көрсеткішін ОПЕК-тің көрсекіштерімен қатар қоюға болады. Каспий бойынша орташа меншікті ақша қаражатын жұмсау ОПЕК-тің негізгі алты мұнай өңдеп шығаратын елдер көрсеткіштерінен 2,5 есе артық, бірақ бұл көрсеткіш ОПЕК-тің қалған мемлекеттеріне арналған орта көрсеткіштің төрттен бір бөлігіне ғана артық. Әзербайжандағы және Қазақстандағы меншікті ақша қаражатын жұмсауы Нигерия, Индонезия және Алжир деңгейінде болып отыр. Алғашқы мәліметтер бойынша мұнайды өңдеп шығарудың есептелген шығындары Әэербайжанда тоннасына 19 долларды және Қазақстанда тоннасына 27 долларды құрайды. Салыстыру үшін ресейлік Тимано – Печорский бассейнінің мұнайды өңдеп шығарудың шығындық есептерін жүргізу керек, олар тоннасына 40 долларды құрайды [9].

Каспий аймағы елдерінің мұнай және газ өндірістерінің даму мәселелерін қарастыруға кірісе отырып мынаған көңіл бөлінуі тиіс: каспий мұнайының өңдеп шығару және тасымалдау мерзімдері мен жылдамдығына, динамикамсына әсер ететін негізгі факторы әлемдік нарықтағы мұнай бағасының қазіргі кездегі тұрақсыздығы болып табылады. Бұлар батыс мұнай компанияларының белсенділік дәрежесіне тікелей әсер етеді. Бұл жағдай ұзақ мерзімді мұнай жобаларының таралуына теріс әсерін тигізеді.

Қазақстан мұнай кешенінің салаларын қамтамасыз етуге арналған қажетті сападағы қажетті еңбек ресурстарына ие, алайда, бөлек мамандықтар бойынша мамандандырылған кадрлардың жетіспеушілігі бар, сондықтан өнеркәсіп шет ел мамандарын жұмылдыруға мәжбүр.

Бағалық фактор да Қазақстанның мұнай-газ кешенінің инфрақұрылымының дамуына дамуына әсер етеді. Көмірсутектердің әлемдік және ұлттық қорларының шектеулігі бағаны бақылаудың аймақты және глобальді жүйесін құруға әкеліп соғады.