1 Жасуша теориясынын ашылу тарихы

1 Жасуша теориясынын ашылу тарихы 
Жасуша» терминін гылымга 1665 жылы агылшын жаратылыстанушысы Р.Гук 
(1635 - 1703) енгізген. Тіршілікті Жасуша тургысынан зерттеу - казіргі заманның 
биологиялық зерттеулерінің негізі. Жасуша теориясы жасушалар және
Биологиялық жалпы қорытынды ғылыми тужырым. жасуша теориясынын даму 
тарихы 300 жылға созылды.Оны зерттеуде әртүрлі оптикалық эдістердің дамуы 
микроскоптың жетілдірілуне негізделді 
Жасуша теориясы бұл ғылыми тұжырым. ғылыми 
тұжырым. Жасушатеориясының негізін қалаған неміс ғалымы Т. Шванн (1838-
1839ж.). Жануарлар жасушасын зерттеген Т. Шванмен қатар, Жасушатеориясын 
жасауға өсімдіктер жасушаларын зерттеген М. Шлейден де атсалысты. Өздеріне 
дейінгі ғалымдар еңбектері бойынша жинақталған деректер мен өздерінің 
ғылыми мәліметтеріне сүйене отырып, Т. Шванн мен М. Шлейден жануарлар 
мен өсімдіктер ағзадағы органикалық табиғатының біртекті екендігін көрсете 
білді. Жасуша теориясы 19 ғасырда ашылған ұлы жаңалықтардың бірі болып 
саналады 
2 Жасуша теориясының негізгі қағилалары.
Жасуша теориясы 19 ғасырда ашылған ұлы жаңалықтардың бірі болып саналады. Оның 
негізгі 2 қағидасы бар : 
Жасуша-тірі ағзаның тым ұсақ құрылымдық бірлігі;
жануарлар мен өсімдік ағзаларындағы әртұрлі ұлпалар жасушалары құрылысы 
жағынан бір-біріне ұқсас. Жасуша ядродан, цитоплазмадан, негізгі 
органеллалардан құралған; 
Жасуша тек 
бөліну арқылы көбейеді;
жасушалар біртұтас ағзаның бір бөлігі
Тірі ағзалардың жасушалық құрылымының ашылуы – күрделі оптикалық аспаптардың 
(микроскоптардың) ойлап табылуымен тығыз байланысты болды. Өсімдік ұлпасының 
жасушалық құрылымын бірінші болып 1665 ж ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук 
ашқан болатын. Клетка теориясысының қалыптасуына чех ғалымы Я.Пуркинье үлкен 
үлес қосты. Ол жасушаның негізгі қызметтік бөлігі жасуша қабықшасы емес, оның 
ішіндегі протоплазма екендігін дәлелдеді. Шлейден теориясын одан әрі талдап, Клетка 
теориясысын құруда неміс зоологы 
Т.Шванның
(1810 – 82) еңбегі зор болды. Ол 
жануарлар мен өсімдік жасушасы құрылымын салыстыруда ядроның маңызы үлкен 
екенін анықтады19 ғ-дың орта кезінде неміс патологы Р.
Вирхов 
(1821 – 1902) 
патологиялық құбылыстарды Клетка теориясы тұрғысынан қарастырып, жасушадағы 
ядроның маңызы аса зор екеніне көз жеткізіп, жасушалардың бөліну арқылы 
көбейетіндігін дәлелдеп берді 
. 

3
Жасушалар мен ұлпаларды зерттеу әдістері
Жасушалар мен ұлпалардың қазіргі заманғы зерттеу әдістері 
Цитологиялық әдістерді оптикалық, цитофизикалық, ультрақұрылымды зерттеу, 
цитохимиялық, гистохимиялық және т.б. әдістерге топтастыруға болады. Жасуша 
органоидтарының құрылысы, ультрақұрылымы мен функциясы жарық және 
электронды, қараңғы өрістіж, фазалы-контрасты, поляризациялы, люминесцентті 
микроскопия және тағы басқа әдістер арқылы зерттеледі. Жарық және электронды, 
қараңғы өрісті, фазалы-контрасты, поляризациялы, люминесцентті микроскопия 
әдістері фиксацияланған жасушалардың құрылысы мен ультрақұрылымын зерттеуге 
қолданылатын болса, дифференциалды центрифугалаудың көмегімен алынған жеке 
органоидтар цитохимиялық, биохимиялық, биофизикалық және т.б. әдістермен 
зерттеледі. 
RtЖануарлар жасушалары мен ұлпаларын зерттеу үшін жасуша өсінділері 
(культуралары) әдісі пайдаланылады. Кейбір ұлпаларды жеке-жеке жасушаларға 
бөлгеннен кейін, жекеленген жасушалар өз тіршіліктерін жалғастырады, тіпті көбею 
қасиетін жоғалтпайды. Тірі жасушаларды бақылау көбінесе фотосуреттерге түсіру 
арқылы тіркеледі.
Дегенмен жасушаның құрылымы мен қызметі туралы мәліметтер фиксацияланған 
жасушалардан көбірек алынады. Фиксацияның мәні – жасушаларды өлтіру, 
жасушаішілік ферменттердің белсенділігін тоқтату, жасуша компоненттерінің 
ыдырауын тоқтату, сондай-ақ, құрылымдар мен заттарды жоғалтпау, тірі жасушаларға 
тән емес құрылымдардың пайда болуына жол бермеу. 
4 Жарық микроскобының құрылысы мен жұмыс істеу ережелері 
Микроскоп арқылы майда нысандардың пішіні ,өлшемңн және құрылымын зерттеуне 
арналған.Гистология саласында да зерттеуге қолданылатын негізгі құрал ол 
микроскоп.Жәнеде онда зерттелетін обьект ұлпалар мен мүшелерлің гистологиялық 
препараттары.Микроскоп өте қымбат және қымбат аспап болғандықтан ,оны баппен 
сақтап төмендегідей жалпы қағидаларды бұлжытпай орындау қажет. 
Микроскопты шаңнан сақтау үшін алдымен оған арнайы тыс қаптар киізілуі тиіс. 
Оны тасымаллағанда екі қалмен алып яғни сол қолды микроскоптың табанының 
астыңғы бөлігіне ал оң қолмен штатив ұсталып ұстаған жөн . Оны ақырындап үстелдің 
үстіне ешқандай соққыға ұшыратпай қою керек. 
Мезгіл -мезгңлмен линзаларды еріткіштермен ксилол немесе эфирді қолданып ылғал 
шүберекпен тазартылып тұрған жөн . 
Микроскоппен жұмыс істеу микроскопия негізінде оны шебер қолдану препаратты 
терең, жан жақты зерттеп білуді ғана емес , сонымен қатар ,оптикалық жүйесі мен 
препараттың ұзақ мезгіл сақталуының шарты болып табылады.Сондықтан алдымен біз
микроскопияның негізгі этаптарын және ерекшеліктерін мұқият еске түсіріп , қарап 
шыққанымыз абзал . Ондағы болуы мүмкін қателіктерді , оған әсер ететін салдарын 
ескеріп алдын ала түзеу жұмыстарын жүргізілуі тиіс. 

5 Электрондық микроскопия.
Электронды микроскоптың көрсеткіштік қабілеті өте жоғары. Қазіргі электронды 
микроскоптың көрсеткіштік қабілеттілігі 0,1-0,3 нм-ге дейін жетеді. Электрондық 
микроскоптың құрылыс принципі жарық микроскопына ұқсас, сәулелерінің рөлін электр 
тоғымен қыздырылған вакуумда орналасқан V пішінді фольфрам жібі электрондар 
тасқынының қызметін атқарады, әйнек линзалардың орнында электромагниттік 
линзалар орналасқан. 
Жарық микроскопының объективі мен окулярының орнына электрондық микроскоптың 
магниттік катушкалары сәйкес келеді. Электронды микроскопта міндетті 
түрде 
вакуум
 болуы қажет, себебі ауада электрондар алысқа кете алмайды, оттегі, азот 
немесе көмір қышқыл газы молекулалармен кездессе, олар бөгеліп өз жолын өзгертіп 
шашырай кетеді. Электрондар тасқынының бағытын қажетіне қарай қуатты электр өрісі 
немесе магнит өрісімен өзгертуге болады. 
Электрондардың жылдамдығы үдесе, электрондық микроскоптың шешуші кабілеті 
артады. Электронды микроскоптың экраны мен фотопластинкада 50 000 есе үлкейтуге, 
фотошығаруда одан да көп есе үлкейтуге (10) болады. Қазіргі 
уақытта флуоресценцияланатын экраннан электронды-микроскопиялық суреттерді 
сандық телекамерамен компьютерге беріледіЭлектронды микроскоптарда жарықтың 
орнына электрон сәулелері қолданылады, осыған байланысты қолданылатын қуаттың 
күші 50—100 кВ-қа дейін барады
6 Жасуша туралы жалпы ұғым. 
Жасуша — тірі организмдердің (вирустарданбасқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, 
құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша 
өз алдына жеке организм ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, 
кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы 
жануарлар, өсімдіктер және саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында 
кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формада өтеді. Жасушаны зерттейтін 
ілім – гистология. Жасушалар барлық жануарлар мен өсімдіктер құрылысының дамуы 
және тіршілік әрекетінің негізі. Жасуша туралы ілімнің негізін қалаушы неміс ғалымы Т. 
Шванн (1810-1882 ж.ж). Т. Шванн 1839 жылы барлық жан-жануарлардың дене 
құрылысының негізі, олардың құрылыс бірлігі жасуша екенін дәлелдейді. 
Жасушалардың түрі мен пішіні әр түрлі болады. Олар сопақ, домалақ және тағы басқа 
пішіндерде болуы мүмкін. Оның үлкендігі 3-7 микроннан 200 мкметрге дейін жетеді. 
Денедегі ең үлкен жасуша жыныс жасушалары. 
Жасуша цитоплазма мен ядродан тұрады. 
Ядро (nucleus) – жасушаның негізгі бөлігі. Ол көбіне жасушаның орталығында 
орналасады. Ядро бір немесе бірнешеу болуы мүмкін. Көбіне жасуша бір ядролы 
болады. Ядроның да пішіні әр түрлі: домалақ, сопақ, таяқша т.б. болуы мүмкін. Ядроның 
пішіні оның тіршілік әрекетіне байланысты өзгереді. Ядрода дизоксирибонуклеин 
қышқылы бар. Дизоксирибонуклеин қышқылында нәсілден нәсілге өтетін хабаршы 
“ген” сақталады. 
Ядроның құрамында оның сұйықтығы – кариоплазма, ядро қабығы және ядрошық 
болады. Кариоплазма судан, жәй ақуыздан, дизоксирибонуклеин қышқылынан (ДНҚ), 
калий, кальций, магний иондарынан тұрады 

7 Жасушаның бейорганикалық және органикалық заттары 
Жасушаның атомдық және молекулалық құрылымы. Д, И. Менделеев жасаған химиялық 
элементтердің периодтық жүйесіндегі кездесетін 110 элементтің 80-ге жуығы тірі 
жасушаның құрамында болатындығы дәлелденді. Олар жасушадағы мөлшеріне қарай 
үш топқа белінеді. Бұлардың жасушадағы мөлшері 98%-ға жуық болғандықтан, олар 
макроэлементтер деп аталады 
Әрбір элементтердің қысқаша жасушада ерекше қызметтер атқарады. Мысалы, 
кальций мен фосфор сүйек ұлпасының құрамына кіреді, оның беріктігін арттырады. 
Сонымен қатар кальций элементі қанның ұюына қатысады. Ал гемоглобин нәруызының 
құрамында темір болады, ол оттекті өкпеден ұлпаларға тасымалдайды. Өсімдік 
жасушасындағы хлорофилл пигментінің құрамындағы магний элементі фотосинтез 
процесін тездетеді 
Микроэлементтер өсімдіктер мен жануарлар жасушаларында жүріп жатқан 
биохимиялық процестерге тікелей қатысады 
Органикалық заттар — тіршіліктің химиялық негізі. Барлық тірі ағзалар органикалық 
заттардан тұрады. Құрамында органикалық заттар болмайтын бірде-бір тірі жасуша жоқ. 
Табиғатта тек тірі ағзалардың құрамында кездесетіндіктен, олар органикалық заттар деп 
аталады. Егер де органикалық заттар топырақ құрамында немесе көмір, мұнай, батпақ 
не көл лайы түрінде кездессе, онда олар тірі ағзалардың тіршілік әрекетінің нәтижесінде 
жинақталған. 
Негізгі органикалық заттарға көмірсулар, нәруыздар, майлар мен нуклеин қышқылдары 
жатады. Сонымен, дәрумендер, гормондар және кейбір басқа заттар да органикалық 
заттар болып табылады.
8 Прокариоттар мен эукариоттар 
Прокариоттар — Прокариоттарға микроорганизмдер мен көк-жасыл балдырлар жатады. 
Прокариоттардың мөлшері өте кішкентай, ұзындығы 1—10 мкм. 
Прокариоттардың эукариоттарданайырмашылығы — олардың айқындалған 
органоидтері, яғни эндоплазмалық торы,Гольджи 
жиынтығы, митохондрияларыболмайды.
Жануарлардың және өсімдіктердің жасушаларында жақсы айқындалған түйіршіктер 
болады. Олар — нәруыз, май және гликоген сияқты қор заттарынан тұрады. 
Прокариоттың эукариоттан негізгі айырмашылығы — онда 
қалыптасқан ядросыжәне хромосомалары болмайды. 
Кейбір микроорганизмдерде мембранақұрылымдары аэробты тыныс алу процестеріне 
қатысады. Негізінен, прокариоттар жасушаның жай екіге бөлінуі арқылы көбейеді, яғни 
аналық жасуша екі жас жасушаға тікелей бөлінеді. 
Эукариоттарқұрамында ядросы бар организмдер Эукариоттарға барлық жоғары 
сатыдағы жануарлар мен өсімдіктер, сондай-ақ бір немесе көп жасушалы 
балдырлар, саңырауқұлақтар және қарапайымдар жатады. Эукариоттар 
жасушалары прокариоттармен салыстырғанда күрделі келеді. Эукариоттар 
жасушалары көптеген ішкі мембраналармен жеке бөліктерге 
(компартементтерге) бөлінеді. Бұл бөліктерде бір мезгілде бір-біріне тәуелсіз әр 
түрлі хим. реакциялар жүреді. Бұл жасушаларда ядро мен түрлі органеллалар 
(митохондрия, рибосома, Гольджи кешені) қызметтері жақсы жіктеледі.

9 Жасуша мембранасы. 
Жасуша мембранасы — жасушацитоплазмасын сыртқы ортадан немесе басқа 
жасуша қабығынан бөлетін мембрана. 
Жасуша мен сыртқы ортаның арасында зат алмасуына, жасушаның қозғалуына, 
бір-бірімен байлануына қатынасады. Мал жасушаларының жасуша мембранасы 
сыртқы бетінде гликопротеидті рецепторлар орналасқан. Жасуша мембранасы 
жасушаның вируспен қарым-қатынасында үлкен орын алады. Мысалы, 
зақымдаушы вирус ең алдымен сол рецепторларға жабысады, содан соң 
жасуша мембранасы белгілі бір аймағын ыдыратады да жасушаның ішіне кіреді. 
Жасуша мембранасы жасуша ішінде жаңадан пайда болған вирустардың сыртқа 
шығуына жасушаның белгілі жерлерінің ыдырауы немесе пиноцитозда 
қатынасады. Жасуша мембранасында вирустардың өсіп-өнуінің ақырғы 
сатысындағы бүршіктену процесі жүреді. Ол көп вирустардың липид, 
гликолипид, гликопротеид қоры боладыЖасуша мембранасы жасушаны 
қоршаған ортадан қорғайды және заттардың енуі мен шығуын реттейді. 
Диффузия бөлшектер жоғары концентрациялы аймақтан төмен концентрациялы 
аймаққа өткенде байқалады. 
Судың іріктемелі өткізгіш мембранадағы жоғары концентрациялы аймақтан 
төмен концентрациялы аймаққа өтуі осмос деп аталады. 
10 Жасуша орталығына сипаттама 
Жасуша орталығыадам мен жануарлардың барлық және 
кейбір өсімдік жасушаларында болатын, жасушалардың митоздық 
бөлінуінқамтамасыз ететін органелла. Жасуша орталығы - цилиндр тәрізді бір-
біріне тік бұрыш түзіп орналасатын екі денешік. Бұларды центрольдер деп 
атайды. Центриоль қабырғасы әрқайсысы үш микротүтікшеден түзілетін 9 топтан 
тұрады. Ортасындағы осы екі микротүтікшеден түзілген. Бұл органоид 
жасушаның бөлінуі кезінде, бөліну ұршығын түзеді. Бөліну ұршығы 
хромосомалардың полюстерге ажырауын қамтамасыз етеді. 
Кептеген жануарлар жасушасы ядронын 
жанында орналаскан микротутікшелер 
уйымынан (центросомадан) турады 
Центросома фибриллярлы матрикстен 
жэне 2-і центролиден турады. Эркайсысы 9 триплетті микротутікшелерден 
турады. 
Жасуша орталыгынын негізгі кызметі. 
Жасушанын белінуіне катысады 
Цитоканканын турактылытын устап турадыЖасуша орталығы – домалақ дене. 
Оның ішінде екі қатты дене – центирололар болады. Лизосомдар жасушада 
фагоцитоз қызметін атқарады. Лизосомдар фагоцитозға қатынасатын 
лимфоциттерде, моноциттерде, бауыр және жіңішке ішектің жасушаларында көп 
болады 

11 Плазмалық мембрана және оның атқаратын қызметі. 
Плазмалық жарғақ (плазмалық мембрана) — жасуша қабықшасы — 
плазмолемманың негізін құрайтын билипидті-протеинді құралым, қалыңдығы 6-
10 нм. Екі қабатты липидті жарғақ 
құрамына фосфолипидтер, сфингомиелиндер, холестерин кіреді. Плазмалық 
жарғақты құрауға билипидті жарғақпен байланысқан интегральды, жартылай 
интегральды және шеткі протеиндер молекулалары енеді. Плазмалық жарғақ 
40% липидтерден, 60% протеиндерден тұрады. Плазмалық жарғақ - май мен 
нәруызды заттардан түзіліп, жасушаның сыртын қаптайды. Ол болмаса жасуша 
тіршілік ете алмайды.
Плазмалық жарғақ - жануар жасушасы қабықшасының бірден-бір құрамбөлігі. 
Ал өсімдік, бактерия пен саңырауқұлақ жасушасында бұл жасуша бөлігі болып 
табылады. Оларда мембрана сыртында, сонымен бірге қатты жасуша қабырғасы 
да болады. Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар мен қажетсіз өнімдер 
мембрана арқылы өтеді. Мембрана арқылы жасуша қоршаған ортамен қатынас 
жасайды. 
Плазмалык мембрананын курамында 
30-та жуык 
турлі ферменттер аныкталган, ал жиі кездесетіндері Na+ жэне K+ 
иондарымен 
белсенділігін артыратын Mg-re тауелді АТФ-аза, 5ä-нуклеотидаза, сілтілі 
жане кышкыл фосфатаза, аденилатциклаза, РНК-аза. 
12 Цитоплазманың құрамына сипаттама 
Цитоплазма бұл жасуша жарғақшасы мен ядро арасын толтырып тұратын 
қоймалжың сұйықтық. Клетка Цитоплазмасының 
сырты плазмолеммаменқапталған. Плазмолемма — Цитоплазманың ақуызды-
билипидті қабықшасыЦитоплазмада цитоплазма, органеллалар және тұрақсыз 
қосылыстарды ажыратады. Цитоплазма негізін гиалоплазма түзетіндіктен, 
құрамы әр текті болады. Жасушаның ішкі құрылымын белгілеу үшін 1840 жылы 
чех ғалымы Пуркинье "протоплазма" деген терминді ұсынған. Протоплазма 
жасушаны құрайтын тірі зат кариоплазма мен цитоплазмаға бөлінеді. Бұл екі 
терминді (кариоплазма және цитоплазма) ғылымға енгізген 1882 жылы 
польшалық ботаник Страсбургер болды. Цитоплазманы алғаш рет чех ғалымы 
Ян Пуркине 1840 жьшы неміс ботанигі Х.Моль 1846 жылдары ашып сипаттап 
жазды. Цитоплазманың серпімділік, жартылай өткізгіштік және басқа сұйық 
заттармен араласпайтын ерекше қасиеттері бар. 
Цитоплазманың басты қасиеттерінің бірі - үнемі қозғалыста болуында. 
Қозғалысы көбіне айналмалы және тасқынды түрде болады. Айналмалы 
қозғалыста зат алмасу процесі жақсы жүреді. Цитоплазма қозғалысымен бірге 
ондағы органоидтар да қозғалады. Цитоплазманың барлық жағдайы, қозғалысы 
сыртқы ортаға тығыз байланысты. 

13 Жасуша аралық байланыс түрлері. 
Жасушааралық байланыстар- жасуша кабықшалары — плазмолеммалар 
араларындағы өзара жанаса байланыс. Жасушааралық 
байланыстарға: қарапайым жанасу, саңылаулы жанасу, тығыз жанасу, саусақша 
жанасу (құлып), синапстық байланыс жатады. Қарапайым жанасу — 
жасушааралық байланыстың ең көп тараған тұрі. Ені 15-20 нм жасушааралық 
саңылау — көрші жасушалар плазмолеммалары гликокаликс қабаттарының 
өзара әрекеттесетін аймағы. 
2.Саңылаулы жанасу немесе нексус 0,5-3 мкм жасушаарлық аймақты қамтиды. 
Көрші жасушалар плазмолеммалары аралығында 2-3 нм саңылау қалады. 
3.Тығыз жанасу — ұлпалар жасушааралық саңылауларын қоршаған ортадан 
оқшаулау арқылы, олардың ішкі ортасын сыртқы ортадан бөледі 
4.Саусақша жанасу немесе құлып — көрші жасушалар плазмолеммаларының 
бір-біріне қарама-қарсы саусақ тәрізді еніп, құлып тіліне ұқсас байланысуын 
айтады. 
5.Синапстық байланыс — жүйкелік қозу мен тежелуді бір бағытта өткізуге 
маманданған, нейроциттер, ,нейроцит-эпителиоциттер плазмолеммалары 
аралықтарындағы жасушааралық жанасу.
14 Эндоплазамалық тордың құрылысы мен қызметі. 
Эндоплазмалық тор ұзынша келген қуысты түтікшелер мен өзекшелерден 
тұратын, қабырғасы биологиялық жарғақтармен 
шектелген жасуша цитоплазмасының органелласы. Эндоплазмалық тор 
(цитоплазмалық тор): дәншелі (гранулалы) және дәншесіз (агранулалы) 
эндоплазмалық тор болып екіге бөлінеді. Гранулалы эндоплазмалық тор 
жарғақтарының қабырғаларында рибосомалар орналасады, ал агранулалы 
эндоплазмалық тор қабырғаларында рибосомалар 
болмайды. Эндоплазмалық тор жасуша цитоплазмасында жеке не топтаса 
орналасады. Бауыр гепатоциттерінде және кейбір нейроциттерде агранулалы 
эндоплазмалық тор жеке аймақтарға жинақталып жатады. Гранулалы 
эндоплазмалық торда ас қорыту ферменттері, жарғақтық интегральды 
протеиндер түзіледі.
Агранулалы эндоплазмалық торда полисахаридтер (гликогеннің түзілуі мен 
ыдырауы), жасуша жарғағы құрамына кіретін липидтер мен стероидты 
гормондардың түзілу процестері жүреді 
Эндоплазмалық тордың мембранасындағырибосомдардың көп 
болуы синтетикалықпроцестің күшті жүретінін көрсетеді. 
Мысалға сүтқоректілердің желіндемеген кезінде клеткада болатын 
рибосомдардың 25%-і ғана эндоплазмалық тордың мембранасымен тығыз 
байланыста болады 

15 Гольджи аппаратының құрылысы мен қызметі. 
Гольджи аппараты — жасуша биосинтезініңөнімдерін түзілу және тасымалдау 
қызметін атқаратын мүшесі. Гольджи аппараты бөліктері жалпақ пішінді іші қуыс 
бірінің үстіне бірі қаланып орналасқан. 
Голджи аппаратының құрылымдық-функционалдық бірлігі - диктосома. 
Диктосомада жалпақ бір мембраналы қапшықтар (цистерналар) бірінің үстіне 
бірі қаланып, тығыз орналасады (аралары 20-25 нм), әрбір цистернаның 
диаметрі 1 мм-ге жуық, қалыңдығы өзгеріп отырады: ортасында мембраналар 
жақындасып, шетінде кеңейеді, олардың ішкі қуыстары бір-бірімен 
жалғаспайды. 
Ақуыздардың сұрыпталуы Гольджи кешенінің транс-торының мембранасында 
орналасқан ерекше ақуыз-рецепторлар арқылы жүзеге асады. Олар іріктелуші 
ақуыз молекулаларының маркерлерімен өзара әрекеттесуге қабілетті. Іріктелетін 
молекулалардың маркерлерімен байлансықан рецепторлары бар мембрана 
бөлігі Гольджи кешенінен клатиринмен қапталған мембраналық көпіршік 
түрінде бөлініп, содан кейін қажет орынға тасымалданады.
ЭПТ ақуыздары - Гольджи кешенінде кездейсоқ тап болған фолдинг ферменттері 
үшін маркер төрт аминқышқылынан тұратын тізбек, олар арқылы осы ақуыздар 
танылып, көпіршіктерге оралады, содан кейін қайтадан эндоплазмалық торға 
қайтарылады.Бұл процесс рециклизация деп аталады. 
16 Лизосоманың құрылысы мен қызметі 
Лизосома жануарлар мен саңырауқұлақ жасушасының органелласы, жасуша 
ішінде ас қорыту қызметін атқаратын және гидролиттік ферменттердің қор 
ретінде жиналатын орны. Оның диам. 0,2 – 0,7 мкм. Лизосомалар қоректі, 
зиянды бөлшектерді, жасушаның ескі бөліктерін немесе жасушаның өзін 
қорытуы мүмкін. 
Лизосома — торшалар органоиды. Олардың құрамына 
гидролиттік ферменттер тобы — қышқыл фосфатаза, нуклеаза, протеазалар, 
гликозидазалар т. б. (барлығы 20-дан астам) кіреді. Лизосома торшаның өзінің 
(аутолиз) және оның ішіне кірген заттардың ыдырауына қатынасады. Лизосома 
құрамына кіретін ферменттер торша және белоктарыныңжетілуіне (процессинг) 
қатынасады. 
Лизосоманың ішкі құрамы гидролитикалық ферменттермен басым болады, 
сондықтан олар клеткаға эндоцитоз, органеллалар мен цитозолдық ақуыздарды 
қайта өңдеу арқылы енетін жасушадан тыс ақуыздардың қорытылуы жасушалық 
метаболизмнің маңызды аймағы болып табылады. 
Енді біз лизосомалардың ең көрнекті функцияларын терең зерттейтін боламыз: 
молекулалардың аутофагия арқылы ыдырауы және фагоцитозбен ыдырау. 
Лизосама ферменттерді оқшауланған бөлімде ұстау және бұл ферменттер осы 
бөлімнің рН қышқылында жақсы жұмыс істейді. 

17 Митохондрияның құрылысы мен қызметі. 
Митохондриялар жіпше және түйіршік тәрізді органоид. 
Ол автотрофты және гетеротрофты организмдердің цитоплазмасында кездеседі. 
Митохондрияларды ең бірінші 1850 жылы P. А. Келликер жәндіктердің Бұлшық 
еттерінен байкады, оған «сарқосома» деген термин берді (Бұлшық еттегі 
митохондрияларды осы кезге дейін осылай атап жүр). Альтман (1890 жылы) 
арнаулы бояулар арқылы митохондриялардың анық көрінетінін дәлелдеп, 
оларды «биобластылар» деп атады. Бенде 1898 жылы бұл 
органоидка митохондриялар деген ат берді. Михаэлистірі жасушалардың 
митохондрияларын жасыл янус бояуымен бояп, олардың жасушадағы тотығу 
процестерімен байланысы бар екенін атап көрсетті. Митохондрия 
энергетикалық және тыныс алу центрі болып табылады. Сонымен қатар, тыныс 
алу барысындағы энергияның бөлінуіне жауапты. 
Митохондрия рибосома сынды өзінің органоидтарын синтездейді. 
Митохондриялардың шын көлемін жарық микроскопымен анықтау қиын. 
Электронды микроскоппен митохондриялардың жұқа (400—500 А°) кесінділерін 
тексеру арқылы да оның көлемін дэлелдеу оңайға түспейді. Сондықтан да 
мүмкіндігінше митохондриядан алынған көптеген жұқа кесінділердің 
реконструкциясын (кеңістіктегі көлемі) жасап, оның нақты көлемін анықтауға 
болады. 
18 Жасуша орталығы
Жасуша орталығы көп жасушалы жануарлардың жасушаларынан қарапайым 
және кейбір өсімдіктердің жасушаларынан табылған. Әрбір центроиль 
ұзындығы 1 мкм шамасындай цилиндр пішінді. Жасуша орталығы екі құрамдас 
бөліктен: а) центроиль, ә) центросферадан тұрады. Жасушаның бөлінуінен 
бұрын жасуша орталығы екіге бөлініп, екі полюске қарай тартылады. Бұл екі 
центроильдың арасында ахроматии жіпшелері пайда болады. Ол жіпшелердің 
бір ұшы хромосомалардың центромерлерімен жалғасады. 
Кейінгі кездегі жүргізілген биохимиялық зерттеулердің нәтижесінде жасуша 
орталығы жасушаның бөліну әрекетіне (митоз, мейоз) тікелей қатысатындығы 
дәлелденді. Жасуша орталығы бөліну арқылы көбейеді. 
Хроматида (ағылш. chromatid, көне грекше: χρῶμα — түс, -ῐδ- — түр) 
— жасушаныңбөліну процесі кезінде хромосомалардың екі еселенуі барысында 
түзілетін екі нуклеопротеидті жіпшелердің бірі. Жасушабөлінгеннен кейін 
хроматида жас жасушаның хромосомасы деп аталады 
Жасуша орталығы бұл негізінен адам мен жануарлардың барлық және 
кейбір өсімдік жасушаларында болатын, жасушалардың митоздық 
бөлінуінқамтамасыз ететін органелла. 
Ағзаның көбею процесінде маңызды роль атқаратын негізгі құрылымдық бөлік 
болып табылады. 

19 Арнайы органоидтар (кірпікшелер мен талшықтар). 
Арнайы органойдтар адам мен жануарлар организміндегі белгілі қызмет 
атқаратын тұрақты мүшелер .
Қозғалыс органоидтері немесе миофибрилдер жануарлар дүниесінде көп 
таралған. Бұл органоидтер организмді үнемі қозғалысқа келтіріп отырады. 
Мұндай организмдерге сұйық ортада қозғалуға бейім әртүрлі өсінділер, 
кірпікшелілер, талшықтаржәне бұлшық етті қозғалысқа келтіретін миожіпшелер 
(миофибрилдер), т.б. жатады. Қарапайымдар, атап айтқанда, кірпікшелі 
кебісше, жасыл эвглена, негізінен, бір орыннан екінші орынға кірпікшелерінің 
және талшықтарының жәрдемімен қозғалысқа келетінін білесіңдер. 
 Жануарлар тіршілігінде кірпікшелер әртүрлі қызмет атқарады. Мысалы, 
омыртқалы жануарлар мен адамның мұрын қуысында бір бағытта орналасқан 
мыңдаған кірпікшелер болады.
Олардың негізгі қызметтері ауаның құрамындағы шаң-тозаңдарды сүзіп қалу 
екенін білесіңдер.
Кірпікшелі кебісшенің денесінде 15 мыңға жуық кірпікшелер бар. Кірпікшелер 
неғұрлым көп болса, организмнің қозғалысы соғұрлым белсенді болады. Сол 
сияқты амебалар және лейкоцит жасушалары жалған аяқтарының жәрдемімен 
қозғалатындығы белгілі. 
20 Жасушаның мембраналы оргоноидтары 
Жалпы органеллалар – адам мен жануарлар организмдерінің барлық 
жасушаларында болатын және олар үшін маңызды қызметтер атқаратын 
тұрақты құрылымдар.
Жалпы органеллалар құрылысына байланысты: мембраналы органеллалар 
(митохондриялар, эндоплазмалық тор, Гольджи кешені, лизосомалар, 
пероксисомалар) 
Және мембранасыз (центросома центриольдері, негіздік денешіктер, біліктік 
жіпшелер, микрожіпшелер, микрофиламенттер) болып екі топқа бөлінеді. 
Жарғақты органеллалар торша гиалоплазмасынан қосқабаттанған немесе 
жалаңқабат биологиялық жарғақтармен оқшауланып бөлініп тұрады. Олардың 
әрқайсысының өздеріне тән құрылысы болады 
Ең маңызды ағзадағы қос мембраналы органойдтар олар : пластид, ядро, 
митохондрия. Пластид эукариотты өсімдік жасушасының органоидтары. Әрбір 
пластидада кос мембраналық құрылысы бар. Олар пішіні, мөлшері, құрылысы 
мен қызметтері бойынша әртүрлі 
Ядро (nucleus) – жануарлар мен өсімдіктержасушаларының ең маңызды құрам 
бөлігі 
Митохондрион - цитоплазмалық жасушалық органоид, қос қабықпен бөлінген 
және оның ішінде АТФ өндіру үшін метаболикалық реакциялар жүреді 

21 Жасушаның мембранасыз оргоноидтары 
Жасушаның мембранасыз органойдтарына рибосама ,вакуоль , жасуша 
орталығы , ядро жатады
Рибосома белок синтезін жүзеге асыратын клеткаішілік органоид. Рибосомалар - 
екі орташа: үлкен және кіші өлшем бірлігінен тұрады. Нәруыздар биосинтезін 
(нәруызда амин қышқылдарды қосады) іске асырады 
Жасуша орталығы - цилиндр тәрізді бір-біріне тік бұрыш түзіп орналасатын екі 
денешік. Бұларды центрольдер деп атайды. Центриоль қабырғасы әрқайсысы үш 
микротүтікшеден түзілетін 9 топтан тұрады
Вакуоль өсімдік клеткасының цитоплазмасындағы - мембраналармен шектеулі- 
(тонопластпен) және клетка шырынымен толған қуыстар. Барлық өсімдік 
жасушасының вакуольдер жүйесі вакуоль деп аталады. Жас жасушада вакуоль 
арық тәрізді және көпіршік күйінде болады. Өсімдік өскен сайын вакуоль 
ұлғаяды және бір үлкен вакуольге айналады. Ол жетілген жасушаның 70-95% 
құрайды. 
Ядро - хромосомалары бар жасушаның негізгі органоиды. Жоғары сатыдағы 
көптеген өсімдіктер, жануарлар мен саңырауқұлақтардың жасушаларында бір 
ядро бар. Қарапайымдар мен төменгі сатыдағы өсімдіктердің бірнеше ядросы 
болады. 
22 Ядроның құрылысы мен қызметі. 
Ядро (nucleus) – жануарлар мен өсімдіктержасушаларының ең маңызды құрам 
бөлігі. Ядро тұқым қуалаушылық (генетика) ақпараттың сақталуы және осыған 
байланысты жасуша цитоплазмасындағыбелоктар мен ферменттердің түзілуін 
қамтамасыз етеді.
Ядроны алғаш рет тауықтың жұмыртқа жасушасынан байқаған 1825 ж. чех 
ғалымы Я.Пуркине (1787 – 1869) болды. Ядроны өсімдіктер жасушасынан 
ағылшын ботанигі Р.Броун (1831 – 33), ал жануарлар жасушасынан Т.Шванн 
(1838 – 39) анықтады. Ядро кариолеммадан (ядро қабықшасы), 
хромосомалардан, ядрошықтан және кариоплазмадан (ядро сөлі, шырыны) 
құралады.
Кариолемма ядроны жасуша цитоплазмасынан бөліп тұрады 
Организмдегі протеиндік алмасуды реттеу арқылы тұқымқуалаушылық 
қасиеттерді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін жасушаның негізгі бөлігі. 
Интерфазалық жасуша ядросы хроматин дәншелерінен (хромосомалардың 
көрінетін бөліктері), ядрошықтан, нуклеоплазмадан (кариоплазма — ядро сөлі) 
және нуклеолеммадан (кариолема) тұрады.
Сыртқы және ішкі жарғақтардан құралған нуклеолеммада цитоплазмамен 
қатысатын диаметрі 80-90 нм тесіктер болады. Интерфазалық хроматин 
дәншелері хромосомалардың микроскоппен көрінетін бөліктері 

23 Жасушалық цикл 
Жасушаның тіршілік циклі немесе Митоздық айналым деп жасушаның пайда 
болуы, құрылысының күрделенуі, атқаратын қызметіне икемделуі, бөлінуі 
немесе тіршілігін жою кезеңдері аралығындағы әрқилы құбылыстар жиынтығын 
айтамыз. Яғни, жасуша циклі дегеніміз жасушаның митоздық екі бөлінуі 
арасындағы байқалатын құбылыстар жиынтығы.
Ол 4 кезеңге бөлінеді:
пресинтетикалық 
синтетикалық 
постсинтетикалық 
митоз