Òàóàð¹à äåãåí òàëàïòàðäû» ºàëûïòàñóû

Á¸ñåêåëiê ºàáiëåòòi» ºàíà¹àòòàíäûðûëóûí áà¹àëàó

Æîº È¸

Á¸ñåêåëiê ºàáiëåòòi àðòòûðó æ¼íiíäåãi øàðàëàðäû ¸çiðëåó

Îñû¹àí áàéëàíûñòû, ¼íiì ñàïàñû ì¸ñåëåñi - òàóàð ¼íäiðóøiëåð àëäûíäà ò½ð¹àí ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ¸ëåóìåòòiê ì¸ñåëåëåðäi» ìà»ûçäûñû.

1. 
   ´íiìíi» á¸ñåêåëiê ºàáiëåòi êåëåñi ýëåìåíòòåðäåí ò½ðàäû:
   

− ñ½ðàíûñ ïåí ½ñûíûñ ºàòíàñòàðûíà áàéëàíûñòû, á¸ñåêåëåñòåð ñàÿñàòûíà áàéëàíûñòû áà¹àíû äèôôåðåíöèÿëàó æ¾éåñiíi» æ½ìûñ æàñàóû;

− æå»iëäiêòåð æ¾éåñiíi» ò½òûíóøûëàðäû òàðòóû;

2. 
   ´íiì ñàïàñû :
   

− ºîñûìøà ïàéäàëûëûºòû» áîëóû;

− ¼íiìíi» òàíûìàëäûº äå»ãåéi;

3. 
   ´òêiçó, æàðíàìà æ¸íå ºûçìåò ê¼ðñåòó æ¾éåëåðiíi» á¸ñåêåëiê ºàáiëåòi:
   

− æàðíàìàíû» òèiìäiëiãi;

− ºûçìåò ê¼ðñåòó æ¾éåëåðiíi» ºîëàéëûëû¹û ìåí ñåíiìäiëiãi.

Өнімнің сапасы саласындағы атақты американ маманы А.Фейгенбаум өзінің «Өнімнің сапасын бақылау» атты кітабында: қызметтің немесе өнімнің сапасы мағынасын, оның пайдалану кезінде сатып алушының талаптарына толықтай жауап беру жолымен қызметтің немесе өнімнің техникалық, технологиялық және эксплуатациялық мінездемелерінің жалпы жиынтығымен анықтауға болатындығын түсіндіреді. Ары қарай автор қызметтің немесе өнімнің сапасын анықтаушы, басқа емес, ал нақ осы тұтынушы екендігін атап өтеді. Кейбір отандық мамандар өнімнің сапасын ғылыми-техникалық прогресстің айнасы деп те атайды. Өнімнің сапа деңгейі оның сапасының көрсеткіштер жүйесі негізінде анықталады. Ол үшін осы әр көрсеткіштің сандық мағынасын біле отырып, салыстыру үшін есепті өнім ретінде алынып отырған тауардың сәйкес көрсеткіштерімен салыстырылады.

Сапа көрсеткішін анықтаудың негізгі міндеті болып оның сандық мағынасын табу есептеледі. Ол үшін практикада өнімнің спецификасына байланысты келесі әдістер қолданылады:

- Өлшеу әдісі – приборлар мен құралдардың көмегімен анықталады;

- Тіркеу әдісі – белгілі бір жәйттер (мәселен: сынақ кезінде теріс нәтиже) немесе заттардың (мәселен: стандартталған, унифицирленген немесе патентпен қорғалған әмбебап) санын есептеу мен тіркеуге негізделген. Тіркеу әдісі арқылы сенімділікті, патентті-құқықты, стандарттау, унификациялау секілді көрсеткіштерді анықтауға болады;

- Есесптеу әдісі - өнімнің сапа көрсеткіштерін анықтау үшін арнайы математикалық моделдерді пайдалануға негізделген;

- Органолептикалық әдіс – адамның сезім мүшелерімен: көру, есту, дәм сезу, ұстап көру және т.б. сияқты қабылдауын талдауды қарастырады. Табылған мәндердің туралығы мен растығы оны анықтаушы тұлғаның квалификация, анықтау қабілеті, кәсіпқойлық деңгейіне байланысты;

- Социологиялық әдіс – барлық тұтынушылар желісі бойынша ақпарат жинап, талдау жасау арқылы жүргізіледі. Өнімнің техникалық деңгейі және өнімнің сапа деңгейін неғұрлым терең түсінік ретінде қарастырады;

Æàëïû ¼íiìíi» á¸ñåêåëiê ºàáiëåòií àðòòûðó¹à áiðíåøå ôàêòîðëàð ¸ñåð åòåäi. Îëàðäû 2-ãå á¼ëóãå áîëàäû: ñûðòºû æ¸íå iøêi.

Ñûðòºû ôàêòîðëàð¹à ìåìëåêåò äå»ãåéiíäå ºàáûëäàíàòûí áà¹äàðëàìàëàð ìåí çà»äàð æàòàäû. Àòàï àéòºàíäà: сàïà áà¹äàðëàìàñû, «Æå»ië æ¸íå тамақ ¼íåðê¸ñiái ñàëàëàðûíäà èìïîðò àëìàñòûðóäû» 2001—2003 ææ, àðíàë¹àí áà¹äàðëàìàñû», «Ñåðòèôèêàòòàó òóðàëû», «Ñòàíäàðòòàó òóðàëû», ìàºñàòòû-îòàíäûº ¼íäiðóøiëåðäi äåìïèíãòi òàóàðëàð í¸òèæåñiíäå ºàëûïòàñºàí òåðiñ ïè¹ûëäû á¸ñåêåäåí ºîð¹àó áîëûï òàáûëàòûí «Äåìïèíãêå ºàðñû øàðàëàð òóðàëû», «Òåðiñ ïè¹ûëäû á¸ñåêå òóðàëû», iøêi íàðûºòû, øåò ìåìëåêåòïåí ñóбсèäèÿëàíàòûí èìïîðò òàóàðëàðûí æåòêiçóøiëåð òàðàïûíàí òåðiñ ïè¹ûëäû á¸ñåêåäåí ºîð¹àíó¹à áà¹ûòòàë¹àí «Ñóáñèäèÿëàðìåí îðûí òîëòûðó øàðàëàðû òóðàëû» æ¸íå Президентіміз бен Үкіметтің тиісті атқарушы органдар мен жергілікті әкімшіліктер алдына қойып, орындалуы соңғы 2-5 жыл ішінде көзделген, қысқа және орта мерзімді страгтегиялық даму бағдарламалары, басқа да жекелеген бағдарламалар мен çà»äàð жатады.

Ñàïà Ðåñïóáëèêàëûº áà¹äàðëàìàñûíû» íåãiçãi ìàºñàòòàðû ìåí ºûçìåòòåði êåëåñiäåé :

− ¼íiìäåð ìåí ºûçìåòòåð ñàïàñû ñàëàñûíäà ìåìëåêåòòiê áàñºàðóäû º½ºûºòûº ºàìòàìàñûç åòó, æåòiëäiðó;

− áàñºàðó íûñàíäàðû ìåí ¸äiñòåðií æåòiëäiðó;

− îòàíäûº ¼íiìäåðäi» á¸ñåêåëiê ºàáiëåòií àðòòûðó¹à áà¹ûòòàë¹àí ±ÒÏ æåòiñòiêòåðií åíãiçó;

− ¼íiìäåð ìåí æ½ìûñòàð, ê¼ðñåòiëåòií ºûçìåòòåðäi ñåòèôèêàòòàóäàí ñàïà æ¾éåñií ñåðòèôèêàòòàó¹à ê¼øó;

− ñòàíäàðòòàó, ìåòðîëîãèÿ ìåí ñåðòèôèêàòòàó ñàëàñûíäà êàäðëàðäû äàéûíäàó;

− ñàïàíû àðòûðó ñàëàñûíäà iñ-øàðàëàð ½éûìäàñòûðó ìåí íàñèõàòòàó.

Iøêi ôàêòîðлар¹à ê¸ñiïîðûí äå»ãåéiíäåãi øàðàëàð, áiëiêòi ìåíåäæìåíò, ñàïà ¾éiðìåëåði, æàºñû ºàëûïòàñòûðûë¹àí êàäðëûº ñàÿñàò æ¸íå ò.á. жатàäû.

Á¸ñåêåëiê ºàáiëåòòi ºàìòàìàñûç åòóäå ÕÕ-¹àñûðäû» 80-øi æûëäàðû ñàïà¹à äåãåí òàëàï øåøóøi áîëäû. Ñàòûï àëóøûëàðäû» 80%-û ¼íiìäi ¸ëåìäiê íàðûºòà ñàòûï àëà îòûðûï, áà¹àñûíàí ã¼ði ñàïàñûí ºàëàéäû. Ñîíäûºòàí, ¼íiìíi» á¸ñåêåëiê ºàáiëåòií òàëäàóäà ñàïà ê¼ðñåòêiøòåðií òàëäàóäû» ìà»ûçû çîð :

− ôóíêöèîíàëäûº ºàñèåòòåð ò½òûíó çàòûíû» ¼ç ìàºñàòòûº áà¹ûòûíà ñ¸éêåñ êåëóií ê¼ðñåòåäi. Îëàðäû» íåãiçãi ôóíêöèÿëàðûíû», ê¼ìåêøi îïåðàöèÿëàð ìåí ºîñûìøà îïåðàöèÿëàðäû» ä¸ë îðûíäàëóûí ê¼ðñåòåäi.

Ìûñàëû, êið æó¹ûø ìàøèíàíû» ôóíêöèîíàëäûº ºàñèåòiíå îíû» êið æóóûí æàòºûçàìûç. ʼìåêøi ôóíêöèÿëàð – ýëåêòðîíäû ñà¹àòòàðäà êàëüêóëÿòîðäû» áîëóû;

- ¸ëåóìåòòiê àðíàëûìû òàóàðäû» ¸ð-ò¾ðëi õàëûº òîáûíà àðíàë¹àíäû¹û;

- ýðãîíîìèÿëûº ºàñèåòòåð òàóàðäû» ò½òûíó êåçiíäåãi û»¹àéëûëûº ïåí êîìôîðò, ÿ¹íè àäàì¹à ôèçèêàëûº, ïñèõîëîãèÿëûº àóûðòïàëûº ò¾ñiðìåó. Ìûñàëû, àâòîìîáèëüäå áàñºàðó æ¾éåëåðiíi» îðíàëàñóû æ¸íå ò.á.

- ýñòåòèêàëûº ºàñèåòòåð òàóàðäû» ê¼»iëãå àëàðëûºòàé åðåêøåëiêòåð àðºûëû ºî¹àìäûº º½íäûëûººà èå áîëóû. Ìûñàëû, ñ¸íäi êèiì, ¸äåìi ûäûñ-àÿº æ¸íå ò.á.

Poole computer êîìïàíèÿñûíû» òåê ò¾ñiìåí ¹àíà åðåêøåëåíåòií æà»à êîìïüþòåð øû¹àðóû, èòàëüÿíäûº Zanussi ôèðìàñûíû» ¸ð-ò¾ñòi àñõàíà æèõàçûí øû¹àðóû.

- ýêîëîãèÿëûº ºàñèåòòåði, á½ë òàóàðäû ºîëäàíó ºîðøà¹àí îðòà¹à ºàíøàëûºòû çèÿí áîë¹àíäû¹ûìåí àíûºòàëàäû. ̽íäà òåê ò½òûíó çàòû ¹àíà åìåñ, ñàºòàó, òàñûìàëäàó æ¸íå ò.á., ¾ðäiñòåð åñêåðiëåäi. Ìûñàë¹à êið æóó¹à àðíàë¹àí ½íòàºòû» áèîëîãèÿëûº òàçàëû¹û, àýðîçîëüäi çàòòàðäû» àóà¹à ¸ñåði æ¸íå ò.á.

- ãèãèåíàëûº ºàñèåòòåð òàóàðäû» ò½òûíó êåçiíäåãi àäàì à¹çàñûíà, æ½ìûñ æàñàó ºàáiëåòiíå êåði ¸ñåð åòïåó ì¾ìêiíäiãi. Îëàð æàðûºòûëûº, âåíòèëÿöèÿ, òåìïåðàòóðà, ûë¹àëäûëûº äå»ãåéi æ¸íå ò.á.

- òàóàðäû» ò½òûíóäà¹û ñåíiìäiëiãi, ÿ¹íè ò½òûíó êåçiíäåãi ¼çiíi» íåãiçãi åðåêøåëiêòåðií ñàºòàï ºàëóû. ½çຠìåðçiì ºîëäàíûëóûìåí, ñàºòàëûìäû¹ûìåí, æ¼íäåóãå æàðàìäûëû¹ûìåí ò.á.-ìåí àíûºòàëàäû. Ìûñàëû, ìàòàíû» ñåíiìäiëiãi æó¹àíäà ¼ç ò¾ñií ñàºòàï ºàëóû.

Қазақстан 1996 жылы Ұйымға кіру туралы жариялы мәлімдеме жасап БСҰ-ның құрамына тіркеле бастады. Осы жылдың ақпанынан бастап елімізге бақылаушы статусы берілді. Сонымен қатар еліміздің БСҰ-ға кіруі үшін Қазақстанның барлық сауда жөніндегі әріптес мемлекеттермен жұмыс тобы құрылды. Бұл топ құрамына: Қазақстан мен оның сауда ұйымына кіру жағдайын талқылауға ниет білдірген 36 мемлекет (АҚШ, ЕО, Канада, Жапония, Австралия, Швейцария, Қытай және т.б.) кірді.

Министрліктердің жариялы құжаттарды дайындауы, келіссөздер жүргізуіне және де басқа принципиальді негіздегі мәселелерді шешуі үшін ведомства аралық комиссия құрылды. Комиссия негізінен кедендік-тарифтік саясат және халықаралық экономикалық ұйымдарға қатысу секілді сауалдарды қарастырады.

1996 жылдың шілдесінде Қазақстан сытрқы сауда режимі туралы мемарандумын және басқа да құжаттарды (заңдыпроектілік жұмыстар жоспарын, субсидиялау жөнінен ақпараттар, жекешелендіру, салық салу, санитарлық және фитосанитарлық шаралар, стандарттау және сертификаттау, интелектуалдық меншікті қорғау және т.б.) жұмыс тобы мүшелерінің қарауына жіберді. Осы уақыт аралығында Республикадағы сыртқы сауда режимі және заң шығару базасы талқыланған бес отырыс болып өтті.

Қазақстанның БСҰ-на кіруіне қоғамның көзқарасы әртүрлі.

БСҰ-на кірудің позитивті факторлары:

- Қазақстан тауарларына БСҰ-на мүше елдердің нарықтарына шығу мүмкіндігі, яғни өткізу нарықтарының кеңеюі. Қазақстан тауарлары БСҰ-на мүше елдермен тең құқықтылығы, елімізден экспортталатын тауарларға саны мен көлеміне шектеу қойылмауы, антидемпингтік және басқа да дискриминациялық мінездегі салымдардың болмауы;

- Халықаралық стандарттарға сай қолайлы және транспорентті ішкі заң ортасын құру;

- Шетел инвестицияларын, өңдеуші өнеркәсіпке ноу-хау мен жаңа технологияларды тартуда бірігіп қызмет ету;

- Тұтынушыға ұсынылатын тауардың көлемі мен сапасын арттыру;

- Экономикалық өсуді ұзақ мерзімді сауда саттық жоспары негізінде ынталандыру және т.б;

Атап өтетін жайт, позитивті эффект БСҰ-на кіргеннен бастап емес, ал келешекте байқалады.

БСҰ-на кірудің негативті факторлары:

- Көпжақты келіссөздер негізінде неғұрлым ауқымды өндірушінің позициясы мен көзқарастарының қолдау табуы;

- Саудада кей жағдайларды ескермегенде, көлемдік шектеудің болмауы;

- Тауар мен қызмет сату аясын реттеуде жаңа шаралар енгізудің шектеулілігі;

- Бәсекелестіктің күшеюі және экономиканың неғұрлым сезімтал секторлары жағдайының нашарлауы. Бұл бірінші кезекте ауылшаруашылығын, тамақ және жеңіл өнеркәсіпті, қызмет саласының жекелеген секторларын қамтиды.

Мемлекетіміздегі ауылшаруашылық секторының жете дамымағандығы барлығымзға бірдей белгілі бола бермейді. Экономиканың көп секторы қалаға немесе негізгі ақша айналым орталықтарына бағытталған. Еліміздегі ауылшаруашылығында бәсекелестік орта жете дамымаған, шетелмен (ЕО, АҚШ және т.б.) салыстырғанда мүлде дамымаған деп айтуға болды.

1. 
   Ауыл жылдарында шаруашылықтар үшін аяғына тұрып, бекінуге мүмкіндік берілді, ендігі кезекте Үкімет алдына орта мерзімде орындалатын, басты мақсаты ауылшаруашылығындағы өңдеуші саланы дамыту болып табылатын бағдарлама жасау бекітілді. Мұндағы басты назар қосылған құны жоғары ауылшаруашылық өнімдерінде пайдаланылатын шикізатты терең өңдеу. Бұл үшін осы саланы ынталандыруда кешенді түрде жүргізу қажет, мәселен салықтық ынталандыру. Отандық және шетел инвесторларын тарту, бұдан басқа өндірілетін өнімнің бәсекеқабілеттілігін арттыру, жанар-жағар маймен жабдықтау керек. Осы жылы Үкіметпен «агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аймақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» заң қабылдап Парламентке енгізу керектігі белгіленген.
   
2. 
   Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеуде және өндіруде кластерлік бағытты неғұрлым басымдырақ қолдану керек. Қазақстандағы перспективалы дамып келе жатқан 7 саланың ауыл шаруашылығымен тікелей байланыстылары текстильдік және тамақ өнеркәсіптерінің мүмкіндіктерінің жоғарылығын пайдалану.
   
3. 
   Қазагромаркетинг және Мал өнімдері корпорациялары базасында жергілікті ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және ақпараттық-маркетингтік қолдау желісі құрылған. Осы бағытта Үкіметпен және әкімдермен атқарылып жатқан жұмыстарды күшейту.
   
4. 
   Үкіметке ауыл шаруашылық құрылымдарының халықаралық стандарттарға өтуін жеделдетуге бағытталған нақты шаралар жоспарын құрып, бекітуді тапсырамын.
   
5. 
   Ауыл шаруашылығындағы тасымалдау инфрақұрылымының жетілменгендігінен ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер өнімдерін нарықтарға жеткізуде үлкен шығындар шегеді. Бұл өз кезегінде өнімнің өзіндік құнына әсер етпей қоймайды. БСҰ-на кірумен байланысты бұл мәселе аса өзекті қарқын алып бара жатыр. Сондықтан фермерлердің нарықтарға және өңдеуші кәсіпорындарға өнімдерін жеткізуді қамтамасыз ету.
   
6. 
   Үкімет пен әкімдерге ауылшаруашылығын несиелеудің тиімді әдістері мен нұсқаларын ойластыру керек, сонымен бірге ауылшаруашылығына қаржылық көмек көрсету қорында кәсіпорындардың қарыздарын қайта құрастыру керек.
   
7. 
   Ауыл шаруашылығының өнімділік деңгейі өндірістің техникамен жабдықталуына тәуелді. Тиісті ауыл шаруашылық құралмен жабдықталмауы оны дамытуда кедергі болады. Ауылшаруашылық техниканы жаңартудағы кешенді шараларды жергілікті тауар өндірушілермен біріге отырып шешуді Үкіметке тапсырамын. Бұл жерде отандық машина құрастыру мен ауыл шаруашылық техниканың лизингін де естен шығармау керек.
   
8. 
   Басымды ретте ауыл шаруашылық ғылымын да дамыту керек. Кәсіпорынның тиімді жұмыс жасауы және өнімнің сапасын көтеруде, өндірушілердің ескі технологиядан жаңа технологияға бейімделуі, қосымша аграрлық зерттеулерді пайдалану мен даму деңгейіне тәуелді болады.
   
9. 
   Қазіргі таңда ауыл шаруашылығында көптеген шаруашылық субьектілері бар. Олардың көлеміне байланысты жаңа техника мен технологияларды алып, оны пайдалану тиімсіз. Ал керісінше көлемді құрылымдар техника мен технологоияларға қол жеткізіп қана қоймай оларды тиімді пайдалана біледі. Әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, келешекте тек ірі және орта шаруашылық субьектілерінің басым болатынын атап айтқым келеді. Сондықтан Үкімет назарына осы мәселені игеріп, зерттеп, шешуді қоямын.
   
10. 
    Ауылдар біздің қайталанбас тарихымыздың, салт-дәстүріміздің және ұлттық мәдениетіміздің сақтаушысы екенін ұмытпағанымыз жөн. Біздің, қазақ халқының мәдениетін, қайталанбастығын баршаға танытатын кез келді. Сондықтан ауылдағы қоғамның инфрақұрылымын, әсіресе жалпылай-мәдени бағытта дамытуға көңіл бөлінуі керек.
    

Бағдарламаның мақсаты болып:

- Қазақстан Республикасының халықаралық тәжірибелерге көшуіне қолайлы жағдай туғызатын, өз құрамына стандарттау, сәйкестікті бағалау, сапаны басқару, аккредитациялауды жетілдіретін техникалық реттеу саласында атқарылатын жұмыстар легіне көшу;

- Әлемдік нарықтарға шығуға қолайлы жағдай туғызу үшін мемлекеттік бақылау және реттеу;

- Сонымен бірге БСҰ-на мүше болуға қолайлы жағдай жасау табылады.

Негізгі міндеттері болып:

- Стандарттау, сертификаттау және сапаны басқару саласында бірегей мемлекеттік саясат жүргізуді қамтамасыз ету;

- Техникалық реттеудің халықаралық моделіне көшу;

- Салалардағы стандарттау жұмыстарын жетілдіруге қолайлы жағдай жасау;

- Қазақстанның БСҰ-на мүше болуына қолайлы жағдай жасау;

- Әлемдік нарықтарда, республикада өткен өнімнің сәйкестігін бағалау нәтижелерін мойындауына қолайлы жағдай жасау;

- Отандық өнімдердің сапасы мен бәсекелік қабілетін арттыру;

- Аумақтық, мемлекеттік, халықаралық деңгейлерде біртұтас ақпараттық аймақты біртіндеп құру;

- Мамандардың біліктілігін (квалификациясын) көтеру;

- Халықаралық стандарттау жөніндегі жұмыстарды жандандыру;

Бағдарламаны орындаушылар Қазақстан Республикасының индустрия және сауда министрлігі, министрліктер мен ведомствалар. Қаржыландыру көзі болып мемлекеттік бюджет табылады. Бағдарламаның орындалуына 3 жыл уақыт ішінде 590 556 мың теңге бөлінбек, яғни бүгінгі таңда барлық қаржының 413 085 мың теңгесі іске жаратылды.

Бағдарлама толық орындалған күнде келесі жетістіктерге қол жеткізуге болады. Атап айтқанда:

- мемлекеттік және халықаралық стандарттар негізінде бәсекелік қабілетін және тұтынушылық қасиеттерін арттыру;

- Стандарттарды халықаралық талаптарға теңестіру арқылы саудадағы техникалық кедергілерден құтылу;

- Техникалық реттеу, стандарттау және сәйкестікті бағалау жұмыстарын халықаралық тәжірибеге біртіндеп алмастыру;

- Салаларда стандарттау қызметтерін, жаңа техникалық, оның ішінде халықаралық деңгейдегі комитеттерді құру;

- Жергілікті, ұлттық және халықаралық ұйымдармен әріптестікті нығайту;

- Біртұтас ақпараттық аймақ құру;

Қазіргі кезде елімізде номативті құжаттар қоры құрылған. Мемлекеттік стандарттар қоры (МСҚ) нормативті құжат түрлерінің 39 мың түрін есепке алады, оның ішінде стандарттау жөнінде мемлекеттік нормативтік құжаттар 3 700 (700-дей мемлекеттік стандарттар, 3000 астам техникалық көрсетілімдер, шарттар мен ережелер), 20 000 мемлекетаралық стандарттар, 15 000-дай шетелдік стандарттар, 4 000 халықаралық стандарттар. Алдағы кезеңде еліміздегі МСҚ-ын кеңейту көзделіп отыр.

Стандарттау жұмыстарын жүргізумен байланысты экономиканың әр саласында 40 стандарттау комитеттері құрылған. Олардың қызметіне мемлекеттік стандарттарды құрастыру мен халықаралық стандарттауға қатысу жатады.

Біздің республика қол жеткізген ашық экономика және реформалану деңгейі Қазақстанға әлемдік, шаруашылықтық, экономикалық және технологиялық процесстерге тиімді интеграциялануға мүмкіндік береді. Бұл белгілі бір артықшылықтар әкеледі: ол Қазақстанның әлемдік экономикаға интеграциялану үрдісінің күшеюі; ол БСҰ-на мүше елдермен сауда-саттықта неғұрлым қолайлы жағдайлар режиміне қол жеткізу; келетін инвестиция мөлшерінің өсуі; ол қазақстандық тауарлар мен қызметті экспорттауда әлемдік нарықтарға еркін шығу мүмкіндігі; ол сауда заңдылықтарын әлемдік нормалар мен стандарттарға сәйкестендіру.

Қазақстан республикасының Үкіметімен жүргізіліп отырған импорт алмастыру бағдарламасы бүгінгі таңда тиімді болғанымен, көбіне-көп БСҰ-ның талаптарына қайшы келіп отыр. Үкіметпен мұнай-газ, тау-кен металлургия машина құрастыруды лоббирлеуде импорт алмастыру саясаты 2000 жылы 50, ал 2001 жылы 200 отандық кәсіпорындарды іске қосуға мүмкіндік беріп, ондаған мың адамды жұмыспен қамтыды. Сонымен бірге БСҰ-ның талаптарына, импорт алмастыруда жол берілмейтін мұнай өнімдері мен минералды тыңайтқыштардың бағасын төмендету түріндегі қиылысқан субсидиялау да қайшы келеді.

БСҰ-на кіруде, Қазақстанда өндірілетін тауарлар мідетті түрде халықаралық стандарттарға сай болуы керек. Мысалға, дамыған мемлекеттер сауда режимдерінің либерализациясына, олардың өндірген тауарлары мен қызметтері жоғары бәсекелестікке қарсы тұра алған жағдайда ғана барады. Біз өкінішке орай, бүгінгі таңда ол деңгейден алыстамыз. Қолда бардың барлығын пайдалана отырып БСҰ-ның мүшелігіне қабылдануға немесе тек БСҰ-на мүше болу үшін ғана оған кіруге болмайды. Мүше болуға жұмсалған қаржы-қаражат, осы ұйымға қатысудан алынған табыспен жабылып отыруы қажет. БСҰ-на мүше болу, отандық өндірілетін өнімдер мен көрсетілетін қызметтердің бәсекелестігі ішкі нарықта да сыртқы нарықта да аса маңызды мәселе болып қалады.

БСҰ-на мүше болуда көптеген қатынастардан айтарлықтай шығын шегетініміз анық, атап айтқанда: шетел тауарларының Қазақстан нарықтарына бірден лап қойып, толтыруы ғана емес, сонымен бірге бұл лап қоюды реттеп отыратын ұлттық шаралар жүйесін шектейді. БСҰ-на мүше болып, шекаралар ашылған соң, осы күнге дейін орасан зор еңбек сіңіріп, әртүрлі қолайлы жағдайлар жасап, дамытып келе жатқан отандық тауар өндірушілердің бірден тығырыққа тірелетінін елестету қиынға соқпайды. Оның үстіне БСҰ-на мүше болуда, сыртқы нарықтарға шығудың қолайлылығымен байланысты алынуы көзделіп отырған тиімділік өзінің оң нәтижелерін тек алыс перспективада ғана көрсетеді. Сондай-ақ, біз бәсекеқабілетті тауар өндіруімізбен қатар, БСҰ-ның күрделі жүйесінде біздің құқықтарымызды қорғай алатын тимді механизм болған жағдайда ғана оң нәтиже туралы сөз қозғауға болады. Отандық өндірушілер тауарлар мен қызметтер аясында таныстырылуы немесе өзімен елдегі жұмыссыздықтың жоғарылауы мен мемлекеттік бюджет табыстарының төмендеуін ілестіретін, отандық нарықтарды бөтен өндірушілердің иемденуі, өзіндік қызығушылықтарды білікті қорғау стратегиясына тәуелді. Кедендік кеңістіктің либерализациясы жағдайында көптеген Қазақстандық өндірушілер басқа көршілес елдер нарықтарындағы бәсекелестік түгілі ішкі нарықтағы ұстап отырған позициясынан да айырылып қалуы әбден мүмкін. БСҰ-на мүше көршілес Қырғызстан нарығын мысалға алсақ: жергілікті моральдік және физикалық тозған, кешегі күн технологиясымен өндірілген тауарлары шек араның ашықтығынан ішкі нарыққа лап қойған тауарлармен бәсекелестікке түсе алмағандығы бірден байқалады. Мәселен біздің «Рахат» КФ-ның өнімдеріне Москвалық және отандық өнімдермен салыстырғанда сұраныс жоғары, себебі тасымалдау шығындарының төмендігі, яғни бағаның да төмендігі мен өнім сапасының жоғарылығында. Сонымен қатар елдің сатып алу қабілетінің өте төмендігі байқалады. Халықтың кедейлігі бірден көзге түседі. Қырғызстандағы бүгінгі жағдайлар – бұл ел басшылығының біліксіз саясатының зардабы, оның ішінде БСҰ-на мүше болу мәселесі де бар. Сондықтан бізге көршілес елде орын алған қолайсыз жағдай туралы біраз ойлану керек. Мәселен біздің өңдеуші өнеркәсіпті алайық – сүт өңдеу кешені. Бүгінгі таңда отандық тауар өндірушілерді жүктеу үшін шикі сүттің 80% Қырғызстаннан әкелінеді. Қазіргі кезде отандық ауылшаруашылық өндірушіні көтеруде бірқатар шаралар атқарылуда. Біз өзіміздің сүт зауыттарының жұмысын отандық шикізатқа бағыттап, қайта құрғымыз келсе, Қырғызстанмен шекараны жауып, кедендік кедергілер қоюымызға болады. Ал егер БСҰ-на кірсек, біз мұндай шараларды жүзеге асыра алмаймыз, өйткені БСҰ-на кіру Қазақстаннан белгілі бір міндеттемелерді қабылдауын талап етеді. Қазірдің өзінде БСҰ-на мүше болмай тұрып, біздің бидай мен болаттың экспорттық арналарын қысып, тарылтып отыр. Ал біз БСҰ-на кіргенде не болмақ?

Мысалы: кейінгі кездері АҚШ-ы Ауғаныстанға гуманитарлық көмек ретінде деп көп мөлшерде бидай апарып жатыр. Ауғандықтар неге біздің бидайды алмайды? Күні бүгін Қазақстан элеваторларында құны тоннасына 55 АҚШ долл.құрайтын 3,5 млн.тонна бидай еш айналымсыз, бос жатыр. Біз алушы табылса сол бидайды тіпті 50 доллардан болса да сатар едік. Міне осыдан республикадағы бидайдың асыра өндіріліп жатқандығын көруге болады. Сондықтан осы жылдың 10 сәуірінде болған жиналыста Президент айтқандай «Кәсіпкерлікті дамытудың негізгі мәселелерінің бірі болып жалпылама маркетингтік зерттеулерді есептеу» болып табылады. Басқа мысал: күн сайын Өзбекстан шекарасы арқылы 1000 тонна ұн шығарылады. Ұн негізінен алыпсатарлар арқылы жүреді. Заң жүзінде біздің Өзбекстанмен ондай сауда-саттыққа бара алмаймыз, өйткені ақшамызды қайтарып ала алмаймыз. Бұл бізге қалыптасқан өткізу нарықтарын күшейтіп, Орталық-Азия аумағына интеграцияны дамыту керек деген сөз. Әлемдік нарыққа интеграция оңай шешім бере қоймайды. Дамыған елдерге мықты бәсекелестер керек емес, әлемдік нарықта орын үшін күресіп сонымен бірге дамыған елдердің БСҰ-на кірген елдің бәсекелес өнеркәсібін өз қолына алуын (мықтының әлсізді бағындыруын) да бақылап отыру керек.

Қазақстанның шикізат ресурстарына (мұнай, газ және т.б.) және алғашқы өңдеуден өткен өнімдеріне сұраныстың артуы қолайлы фактор болып табылады. Бірақ Қазақстанға нарықтағы дайын өнім бағасымен салыстырмалы түрде алғанда шикізатты сатудан түсетін түсім өте аз. Қазақстан мұнайды сатудан жылына 7 млрд.доллар табыс алса, Ресей сүт өнімдерін сатудан жылына 9 млрд.доллар табыс алады. Осы орайда біз, алдымен бәсеке қабілетті өнім өндіруді үйреніп, содан кейін ғана БСҰ-на мүше болу керек деген тұжырымға қайта ораламыз. Көршілердің қателіктерін қайталамайық.

БСҰ-ы бәсекелік қабілеті өте жоғары тауарлар, әсіресе жоғары технологиялар мен қызмет саласында, өндіретін дамыған елдер үшін тиімді болуы мүмкін. Өкінішке орай Қазақстан әлі мұндай тауар өндірушілер сапына кірмейді. Бізді өндірген өнімдерімізбен Батыста ешкім күтіп тұрған жоқ, бізге Қазақстанның ішінде және ТМД-ы ауқымында қалыптасып қалған өткізу нарықтарын сақтап, дамыта беріп, содан кейін ғана біртіндеп БСҰ-на кіруге дайындалуымыз қажет. Көптеген жоғары дамыған елдер БСҰ-на кіруге бірнеше ондаған жылдар бойы дайындалғаны тарихта бар. Қытайда бұл – 15 жыл уақыт алса, ЕЭО мүшелеріне бірлескен экономикалық кеңістік құруға 35 жыл қажет болды. Сондықтан біз БСҰ-на кіруге қаншалықты жақсы, талпыныспен дайындалған сайын, әлемдік экономикада соншалықты жоғары орын иемдену мүмкіндігі арта түседі. Ал қазір бізге бар ынта-жігерді жинап мыналарға бағыттауымыз керек:

- Консалтингтік-маркетингтік орталықтар құруға;

- Экономиканың өнеркәсіптік секторын, ірі, кіші және орта бизнесті технологиялық қайта құру, алдыңғы қатарлы технология негізінде жоғары технологиялық өндірісті игеру;

- Өнімнің сапасын және бәсекеқабілеттілігін арттыру;

- Шикізатты өндіруден бастап, жоғары тауарлы дайын өнім өндірісіне дейінгі аяқталған өндірістік циклді қалыптастыру;

- Өндірісті, инновацияны, менеджментті дамыту тұрғысынан тиімді корпоративтік құрылымдар құру қажеттігі;

- Ақпараттық технологияларды кең көлемде ендіру, осының негізінде өзара байланысқан қызмет пен тауарлар нарығын құру;

Болашақта еліміздің қолайлы жағдайда дамуында дайын, отандық, бәсеке қабілетті өнім экспорты мөлшерін болмашы жоғарылатқан жағдайда біз БСҰ-ның құрамына тек шикізат дайындаушы ретінде ғана емес, ал терезесі тең әріптес ретінде кіруге мүмкіншілік алған болар едік.


1.3. Өндірілетін өнім сапасына әсер ететін факторлар, олардың жіктелуі

Сипатталатын белгілерінің құрамы мен құрылымын анықтаудың негізгі бағыттары, өнім сапасының деңгейін бағалайтын көрсеткіштер классификациясынан көрініс табады.

Мөлшерленуіне қарай натуралды бірліктермен (килограмм, метр, балл, көлемі шектеусіз), сондай-ақ бағалық бірліктермен сипатталалды.

Сапа деңгейінің бағалануына байланысты – базалық және қатысты көсеткіштер.

Анықталу стадиясына байланысты – болжамды, проектілі, өндірістік, эксплуатациялық көрсеткіштер.

Сипатталатын белгілеріне байланысты – бірліктік және кешенді (топтық, жалпылама, интегралды) болуы мүмкін. Бірліктік және кешенді сапа көрсеткіштері, сізді, обьектінің (жүйенің) сыртқы ортамен қатынасының қызықтыруына тәуелді түрлі топтарға біріктіріледі. Мұндай топтастырылу үлгісі кестеде көрсетіледі.

1 кесте - Өнімнің сапа көрсеткіштерінің топталу ортасына қарай жіктелуі.

№ р/с	Сапа функцияларының топталу ортасы	Сапа көрсеткіштері топтары
1	Заттық ортасы	функционалды белгілерінің көрсеткіштері
2	Уақытылы заттық ортасы	сенімділік көрсеткіштері
3	Кеңістікті заттық ортасы	транспортабельділік көрсеткіштері
4	Өндірістік-технологиялық ортасы	технологиялық-ұйымдастырушылық деңгейінің көрсеткіштері
5	Экономикалық қатнастар ортасы	экономикалық көрсеткіштері
6	Экологиялық қатнастар ортасы	экологиялық көрсеткіштері
7	Қауіпсіздік қатнастар ортасы	қауіпсіздік көрсеткіштері
8	Эргономикалық қатнастар ортасы	эргономикалық көрсеткіштері
9	Эстетикалық қатнастар ортасы	эстетикалық көрсеткіштері
10	Патенттік-құқықтық қатнастар ортасы	патенттік-құқықтық көрсеткіштері
11	Нормативтік орта	стандарттау көрсеткіштері
12	Нарықтық қатнастар ортасы	бәсекелік қабілетінің көрсеткіштері

Көрсеткіштер топтарын талдаған кезде олардың арасындағы белгілі бір корреляцияны байқауға болады. Мысалға, өнімнің энергия сиымдылығы сияқты, өндірістің технологиялық деңгейінің көрсеткіші экономикалық және экологиялық көрсеткіштер топтарымен өте тығыз байланысты.

Өнімнің сапасы, оның құрамын анықтаушылардың мөлшерін өлшеу негізінде бағаланады. Қазіргі заманда сапа көрсеткіштерінің сәйкес топтары арқылы өнімнің (тауардың) құрамын келесі топтар бойынша классификациялау өте кең тараған: пайдалану бағытының көрсеткіштері, сенімділік, технологиялық, стандарттау және унификациялау, эргономикалық, эстетикалық, тасымалдау, патенттік-құқықтық, экологиялық және қауіпсіздік көрсеткіштері.

Пайдалану бағытының көрсеткіштері өнімнің қай салада, қай жағдайда қолданылатынын көрсетіп қана қоймай, осы өнімді пайдаланудан алынатын тиімді эффектті да айқындайды. Бұл көрсеткіш бағаланып отырған өнімнің көмегімен белгілі уақыт аралығында қандай көлемде өнім өндірілетінін немесе өндірістік қызмет көрсетілетінін айқындайды.

Пайдалану бағыты көрсеткіштері тобына келесі топшаларды жатқызуға болады: топтамалық, техникалық тиімділік, функционалдық, құрылымдық және де құрамы мен құрылымдық.

Сенімділік көрсеткіштері. Сенімділік өнеркәсіптік өнімнің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Әр түрлі құндылықтардың жұмыс интенсивтілігі мен күрделілік режимдері үздіксіз өсіп, атқарылатын функцияларға жауапкершілік жоғарылайды. Жауапкершілік деңгейінің жоғарылауына байланысты сенімділікке деген талаптар да өседі. Машиналар мен басқа да құрал жабдықтардың сенімділік деңгейінің жеткіліксіздігіне байланысты, олардың жөнделуі мен эксплуатациясындағы жұмыс қабілеттілігін ұстап тұру шығындарымен қатар өндіріс шығындары да артады. Құндылық сенімділігі көбінесе эксплуатациядағы температура, ылғалдылық, қысым, радиация, механикалық ауыртпалық және де басқа жағдайларға тәуелді.

Технологиялылықтың көрсеткіштері еңбек өнімділігін жоғарылату үшін қабылданған құрастырушылық-технологиялық шешімдердің тиімділігін сипаттайды, өнімді дайындауда немесе жөндеуде нақ осы технологиялылық арқылы өнім өндіру қарқыны, материал шығындарды, өндірістің технологиялық дайындығы, өнімді дайындау мен пайдалану кезінде кезінде еңбек құралдары мен уақытты рационалды бөлу деңгейі анықталады.

Унификациялау және стандарттау көрсеткіштері - өнімнің стандартты, унифицирленген және нақты құрамдас бөлшектермен қаныққандығы, сонымен бірге, басқа өнімдермен салыстырғанда унификациялану деңгейі. өнімнің барлық бөліктері стандартты, унифицирленген және нақты бөліктерге бөлінеді. Стандартты және унифицирленген бөлшектер пайызы қаншалықты жоғары болған сайын өнім өндірушіге де өнімді тұтынушыға да соншалықты тиімді. Стандарттау және унификациялау көрсеткіштеріне келесілерді жатқызуға болады:

- обьектінің стандартталу коэффициенті

- обьект бөлшектерінің жоба аралық унификациясы

- обьектінің құрамдас бөліктерінің қайталанымдылық коэффициенті.

Өнімнің эргономикалық көрсеткіштері тұтынушының осы құндылықпен өзара қатнасын, оның құндылықты пайдаланған кездегі адамның гигиеналық, физиологиялық, антропометрлік және психологиялық талаптарына сәйкестігін көрсетеді. Мұндай көрсеткіштерге мысалы: адамның тракторды жүргізуге қажетті күш қуаты, велосипед рулінің орналасуы, жарықтылық, жылулылық, ылғалдылық, шу, діріл, шаң-тозаң, жанатын заттардағы түтін мен будың концентрациясын кіргізуге болады.

Сапаның эргономикалық көрсеткіштері обьектінің қойылатын эргономикалық талаптарға сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады. Мысалға: формасына, өнімнің түсі мен оның құрастырылған элементтеріне және т.б.

Өнім сапасының эргономикалық көрсеткіштері жұмыс істеген адам мен қолданылатын затқа әсер ететін факторлардың барлығын қамтиды.

Өнім сапасының эргономикалық көрсеткіштері келесі түрлерге жіктеледі:

- Гигиеналық көрсеткіштер - адамның осы бұйымды қолдануда, өмірлік және жұмыс қабілеттілігіндегі гигиеналық жағдайлармен сәйкестігін анықтағанда пайдаланылады.

- Антропометрлік көрсеткіштер – адам денесі және де басқа бөліктер көлемі мен формасына сәйкестігін анықтағанда пайдаланылады.

- Физиологиялық және психофизиологиялық көрсеткіштер – адамның физиологиялық талаптарына және оның сезім мүшелерінің жұмыс қабілетінің ерекшеліктеріне (адамның жылдамдығы мен әл-қуаты, сонымен бірге есту, көру, тактильді сезуіне) сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады.

- Психологиялық көрсеткіштер – өнеркәсіптік бұйымдарға қойылатын инженерлік-психологиялық талаптарында, еңбек психологиясы және жалпы психология талаптарында көрініс табатын адамның психологиялық ерекшеліктеріне сәйкестігін анықтаған кезде пайдаланылады.

Эргономикалық көрсеткіштер деңгейі, арнайы дайындалып баллмен өлшенетін өнеркәсіптің арнайы саласына мамандандырылған - эксперттермен анықталады.

Транспортабелділік көрсеткіштері - өнімді пайдаланбай немесе тұтынбай тасымалдауға қолайлылығын сипаттайды. Транспортабелділік көрсеткіштеріне мыналарды жатқызуға болады:

- өнімді тасымалдауға орташа дайындау уақыты;

- өнімді тасымалдауға дайындауда орташа еңбексиымдылық;

- өнімді белгілі бір тасымалдау құралына орташа орналастыру уақыты;

- тасымалдау құралының көлемін пайдалану коэффициенті;

- өнімді белгілі бір тасымалдау құралынан орташа түсіру уақыты;

Транспортабелділік көрсеткіштерін бағалау үшін өнім бірлігінің массасы және көлемі, физико-механикалық құрамының көрсеткіштері, бұйымның габариттік көлемі, өнімнің сақталу көрсеткіштері, тасымалдау режимдерінің шекті рұқсат етілетін мәндері (транспорт шекті жылдамдығы, инерциялық ауыртпалықтар және т.б.), тиеу-түсіру жұмыстарының нормасы, аталып отырған өнімді тасымалдауда транспорт құралының жүк көтергіштігін немесе сиымдылығын мүмкіндігінше максималды пайдалану, тасылатын жүктің сыртқы жылулық және механикалық әсерлерге төзімділігі және т.б.сияқты тасымалдау үрдісін сипаттайтын алғашқы мәліметтер болуы керек.

Материалдық және еңбек шығындарын бір мезгілде, тасымалдау жұмыстарындағы адам саны мен біліктілік деңгейін және де уақыт факторын есептеуге мүмкіндік беретін бағалық көрсеткіштер транспортабелділікті неғұрлым толық және жан-жақты бағалауға көмектеседі.

Патенттік-құқықтық көрсеткіштер өнімнің патенттік қорғалғандығын және патенттік тазалығын сипаттай отырып, бәсекелік қабілетті анықтауда маңызды фактор болып табылады. Патенттік-құқықтық көрсеткіштерді анықтағанда бұйымдағы жаңа техникалық және елдегі патентпен қорғалған шешімдерді, өндіруші және эспортталатын елдердегі бұйымның тауарлық белгісінің және өнеркәсіптік үлгісінің тіркеуден өтуін есепке алған жөн.

Өнеркәсіптік бұйымның патенттік-құқықтық деңгейі 2 көрсеткіштермен бағаланады, олар: патентпен қорғалғандық (патент қабілеттілік) көрсеткіші және патенттік тазалық көрсеткіші.

Патенттік қорғалғандық көрсеткіші – бұйымды жасап шығаруда, оның құрамына қатысатын, шетелдерде де өндіруші елде де патентпен және авторлық құқықтармен қорғалған отандық өнертапқыштар жаңалықтары мен идеяларының саны мен алатын орнын сипаттайды.

Патенттік тазалық көрсеткіші – бұйымның ішкі және сыртқы нарықтарды еш кедергісіз өткізілуін сипаттайды.

Экологиялық көрсеткіштері - қоршаған ортаға өнімді тұтынғанда немесе пайдаланғанда пайда болатын зияны әсерлер деңгейін сипаттайды. Өнімнің экологиялылық көрсеткіштері оның сапа деңгейін анықтайтын негізгі фактор болып табылады. Өнімнің экологиялық көрсеткіштерін анықтауда, өнімді эксплуатациялау немесе тұтыну үрдістеріне, оның құрамының қоршаған ортаға химиялық, механикалық, сәулелік, дыбыстық, биологиялық, радиациялық және де басқа әсерін анықтау үшін талдау жасалады. Аталған факторлардың қоршаған ортаға зиянды әсері анықталған жағдайда экологиялық көрсеткіштер тобын өнімнің сапа деңгейін бағалау үшін қолданылатын көрсеткіштер номенклатурасына енгізу қажет. Экологиялық көрсеткіштерге келесілерді жатқызамыз:

- энергия көздері (жанар май, көмір, газ) ретінде пайдаланылатын өнімдердің құрамындағы зиянды заттар (элементтер, қышқылдар, металдар және т.б.) мөлшері;

- өнімді тұтынғанда немесе эксплуатациялағанда, тасымалдағанда, сақтағанда зиянды сәулелердің, газдардың, бөлшектердің шығарылу мүмкіндігі;

- атом энергиясын игеріп, пайдалану үшін зерттеулер жүргізетін атом электростациялары мен басқа да обьектілер қызметінің радиоактивтілігі;

- түрлі саладағы транспорт құралдары мен басқа да машиналар, агрегаттардың дыбыс, діріл, энергетикалық әсер ету деңгейі;

Әртүрлі обьектілер бойынша барлық экологиялық көрсеткіштер сәйкес нормативтік құжаттар мен актілерде (заңдар, стандарттар, құрылыс норамлары мен инструкциялар) жарияланады.

Қауіпсіздік көрсеткіштері - өнімді жөндеуде, сақтауда, тасымалдауда тұтынушы немесе эксплуатациялаушы адамды механикалық, электрлік, температуралық, улы және жарылғыштардан, акустикалық шудан, радиоактивтік сәулеленуден қауіпсіздендіретін өнімнің артықшылығын сипаттайды.

Әр кәсіпорында өндірілетін өнім сапасына ішкі және сыртқы сияқты түрлі факторлар әсер етеді.

Ішкі факторларға кәсіпорынның аталған сапаға сәйкес өнім өндіру қабілетімен, яғни кәсіпорынның қызметімен тікелей байланысты факторлар жатады. Оларды келесі топтарға бөлуге болады:

- техникалық;

- ұйымдастырушылық;

- экономикалық;

- әлеуметтік-психологиялық;

Техникалық факторлар - өнім сапасына тікелей әсер етеді, өйткені жаңа технологияны, жаңа материалдарды, неғұрлым сапалы шикізатты пайдалану – бәсеке қабілетті өнім өндірудің материалдық негізі.

Ұйымдастырушылық факторлар – еңбек пен өндірісті ұйымдастыруды жетілдірумен, өнім сапасына жаупкершілікті және өндірістік тәртіпті күшейтумен, өндіріс мәдениетін қалыптастыру және персоналдың біліктілік деңгейін сәйкестендірумен байланысты.

Экономикалық факторлар - өнімді өндіру және өткізу шығындарымен, баға саясаты және персоналды жоғары сапалы өнім өндіруге экономикалық ынталандыру.

Әлеуметтік-психологиялық факторлар – салауатты жұмыс жағдайын қалыптастыруға, өз кәсіпорынының тауарлық маркасына берілгендік, оны мақтан ету, жұмыскерлерді моральдік ынталандыруға айтарлықтай әсер етеді, осының барлығы бәсеке қабілетті өнім өндірудің маңызды құрамдас бөліктері.

Нарықтық қатынас жағдайында сыртқы факторлар өнім сапасының қалыптасуына әсер етеді. Сыртқы немесе қоршаған орта қай кәсіпорынның болмасын қызмет етуінің маңызды бөлігі болып табылады. Сыртқы ортаның барлық әсерлерін жеке-жеке мынадай: экономикалық, саяси, нарықтық, технологиялық, бәсекелестік, халықаралық және әлеуметтік факторларға бөліп көрсетуге болады.

2. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН САПА КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ

2.1 «Қызыл Жар» ӨК-нің экономикалық жағдайын талдау

«²ûçûë Æàð» ´Ê–i 1995 æûëäû» 27 íàóðûçûíäà àóäàíäûº ¸êiìøiëiêòi» áàñøûëû¹ûíû» ï¸ðìåíiìåí ½éûìäàñòûðûë¹àí.

Á½ë ê¸ñiïîðûí òîëûº ò¾ðäå ¼çií-¼çi ºàðæûëàíäûðàòûí, ïàéäà òàáó¹à ìàºñàòòàë¹àí ìåêåìå.

«²ûçûë Æàð» ´Ê–i çà»äû ò½ë¹à áîëûï òàáûëàäû. ´çiíäiê áàñøûñû, ì¼ði, òàóàðëûº áåëãiñi áàð.

«²ûçûë Æàð» ´Ê–íi» íåãiçãi ºûçìåòi àóûë øàðóàøûëû¹ûíäà åãiíøiëiê ñàëàñûìåí àéíàëûñûï ºàíà ºîéìàé îíû æèíàó, ñàºòàó, òàçàëàó, ¼»äåó, æ¼íåëòó ñèÿºòû ñîíûìåí ºàòàð àñûë ò½ºûìäû ìàë ¼ñiðóìåí àéíàëûñûï, ìû»¹à æóûº àäàìäû å»áåêïåí ºàìòèäû.

²ûçìåò ò¾ðëåði øåò åëäåðäåãi, ñîíäàé-ຠ¼çiìiçäåãi àóûë øàðóàøûëûº ¼íiìäåðiíå æî¹àðû ñ½ðàíûñòû» áîëóûíà îðàé òóûíäà¹àí.

«²ûçûë Æàð» ´Ê –íi» æà¹äàéû áiðøàìà ò½ðàºòû.

Á½ë ê¸ñiïîðûí Àëìàòû Îáëûñû ¸êiìiíi» í¼ìiði 159-1958-´Ê 28.01.99 æûë¹û á½éðû¹ûìåí òiðêåëãåí.

«²ûçûë Æàð» ´Ê–i ñåðiêòåñòiê áîëûï òàáûëàòûíäûºòàí áàñºàðó æ¾éåñi áåëãiëåíãåí ê¸ñiïîðûí æàð¹ûñûíà áàéëàíûñòû áåêiòiëãåí.

ʸñiïîðûííû» æî¹àð¹û áðàñºàðó îðãàíûíà – æûëûíà ò¼ðò ðåò ìàóñûìäûº åñåï áåðiëåäi. ʸñiïîðûííû» à¹ûìäû ¼íäiðiñòiê-øàðóàøûëûº æ¸íå ºàðæûëûº ºûçìåòií ê¸ñiïîðûí áàñøûëû¹û æ¾çåãå àñûðàäû.

ʸñiïîðûííû» ¼íäiðiñòiê º½ðûëûìû äåï îðûíäàëàòûí òåõíîëîãèÿëûº ïðîöåñòåðãå ò¸óåëäi ê¸ñiïîðûíäàðäû á¼ëiêòåðãå á¼ëó ïðîöåññií àéòàìûç.

ʸñiïîðûííû» ¼íäiðiñòiê º½ðûëûìû – á½ë ¼çàðà áàéëàíûñºàí íåãiçãi, ê¼ìåêøi æ¸íå ºûçìåò åòóøi øàðóàøûëûºòàðäû» æèûíòû¹û. Æàëïû êiøiãiðiì ê¸ñiïîðûí öåõºà æ¸íå æ½ìûñ îðíûíà á¼ëiíåäi.

«²ûçûë Æàð» ´Ê–íi» ¼íäiðiñòiê º½ðûëûìû êåëåñi í½ñºàäà ê¼ðñåòiëãåí.

«²ûçûë Æàð» ´Ê–ãi