18ғ ортасы мен 20ғ-дың басына дейінгі қазақ жерін зерттеуге келген орыс интеллигенциясы
жүктеу/скачать 29.59 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- И. г. Георги
- П. И. Рычков
- И.г. Андреевтің
- Г.Н. Потанин
|
“18ғ ортасы мен 20ғ-дың басына дейінгі қазақ жерін зерттеуге келген орыс интеллигенциясы” Қазақстанның тарихы мен географиясын, этнографиясын және мәдениетін зерттеуде Ресей ғалымдарының сіңірген еңбегі зор болды. Ресей зиялы қауымының Қазақстан аумағына саяси себептермен жер аударылып келген өкілдері көптеген ғылыми еңбектер жазып қалдырды. Олар, әрине, әр түрлі кәсіп пен мамандық иелері ақын-жазушылар, тарихшылар, географтар, әскери қызметкерлер мен дәрігерлер болатын. Сонымен қатар олар қазақ өлкесін отарлау саясатына ғылыми тұрғыдан негіздеуге де ішінара қызмет етті.Қазақстанды зерттеушілердің басым көпшілігі Орынборға, Омбыға, Ташкентке Орынбор, Батыс Сібір және Түркістан өлкелерінің әкімшілік орталықтарына шоғырланды. Қазақияны отарлау үшін Ресей империясы алдымен экспедициялар жасақтап, барлау жұмыстарын жүргізді. Қазақ даласы мен Орта Азияны барлау үшін алғашқы экспедиция 1713 жылы жасақталды. Осы кезден бастап қазақ жерлеріне бірнеше экспедициялар жүргізіледі. Солардың бірі "Орынбор экспедициясы".1731 жылы Кіші жүз ханы Әбілқайырдан ант қабылдатып алған ресейліктер Кіші жүз шебін қауіпсіз санап, Хиуа, Бұқар, Қоқан хандықтарына жорық-экспедициясын ұйымдастыруды көздеді. І Петрдің нұсқауымен 1734 жылы қырғыз-қайсақ экспедициясы құрылды. 2700 адамнан тұрды. Оны патшаның сенімді серігі И.К.Кириллов (1689-1737) басқарды. Оның көмекшісіне қазақтардың тілін, дәстүр салтын жақсы білетін А.Тевкелев тағайындалды. Бұл экспедиция тарихта «Орынбор экспедициясы» деп аталды.Міндеті: қазақ даласының жер жағдайын зерттеу ,табиғат байлықтарын игеру, Ор бекінісін тұрғызу, флотилия ұйымдастыру және жер бедерін картаға түсіру.Аталмыш экспедиция отарлау стратегиясын жүргізудің қызметін атқарды. Нәтижесінде, Кириллов «Қырғыз-қайсақ ордалары туралы түсіндірулер» атты еңбек жазды. Осы экспедиция басшысы Кирилловқа 18 мамыр күні патша өз тарапынан тікелей бірнешетапсырмалар берген: • Ордада болып жатқан оқиғалар жайлы хабар алып келу; • Қазақтардың жоңғармен соғысы жайлы толық мәлімет білу; • Қазақтардың Ресейге көзқарасы қандай? • Жоғарыдағы мәселелерді толыққанды атқару үшін башқұрт пен қазақтардың арасынан сенімді адамдарды іріктеп, сол өңірге жіберіп (тыңшылық мақсатында) олар әкелген мәліметті Сібір губернаторына хабарлау.Кирилловтан кейін бұл істі В.И.Татищев (1686-1750) қолға алды. Ол өзінің ғылыми еңбектерінде қазақтардың тұрмысын, мінез-құлқын, мәдениетін сипаттап жазады. Осы экспедиция Қазақияның батыс өңіріне барлау-зерттеу тыңшылық жұмысын жүргізу барысында қазақтар тарапынан болуы мүмкін шабуылды болдырмауға Әбілқайыр хан кепіл етіп отырды. Нәтижесінде Әбілқайыр ханға қарасты аумақты басып, тарихта тұңғыш рет Орта Азияға патшаның сауда керуені өтті. Зерттеуші И. г. Георги Қазақстан аумағы бойынша дербес экспедиция ұйымдастырды. 1796 жылы ол өмір, мәдениет, әдет-ғұрыптар мен әдет-ғұрыптар, сондай-ақ жергілікті халықтың экономикалық өмірінің ерекшеліктері туралы өте құнды мәліметтерді қамтитын "Ресей мемлекетіндегі барлық өмір сүретін халықтардың сипаттамасы" атты жан-жақты жұмыс дайындады және жариялады. Атап айтқанда, И. г. Георги дала тұрғындары туралы былай деп жазды: "олар табиғи түрде әділ ақылмен дарынды". Кіші жүздің табиғи байлығын зерттеу бойынша қызықты материалдарды Ресей Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі П. И. Рычков жинады. Ол өзінің көптеген және іргелі еңбектерімен Орынбор өлкесінің "Колумб" даңқын лайықты түрде алды. "Орынбор тарихы" және "Орынбор губерниясының топографиясы немесе сипаттамасы" сияқты еңбектерде хан Хакназардың билігі кезінде Еділ-жұмыртқа аймағында қазақтардың пайда болуы және Кіші жүздің Ресей империясының құрамына кіру процесі туралы ақпарат бар. Автор Орынбор бекінісінің, Орал және Орынбор шекара желілерінің бекіністерінің құрылуын, Орталық Азия мен қазақ даласымен сауда байланыстарын жолға қоюды егжей-тегжейлі сипаттайды. Жергілікті халықтардың тарихын зерттеу мақсатында Рычков Орынбордан Бұхараға кеткен саудагерлерге кітаптарға тапсырыс берді. Зерттеуші Пугачев көтерілісіне байланысты оқиғалардың егжей-тегжейлі сипаттамасын берді. Ол халық фольклорының көптеген үлгілерін жинаған қазақ халқының тілі мен мәдениетінің танымал білгірі болып саналды. XVIII ғасырдың аяғында орыс офицері И.г. Андреевтің "Қырғыз-қайсақов орта ордасының сипаттамасы"атты еңбегі жарық көрді. Автор ұзақ уақыт Сібір шекара сызығында қызмет етті және жергілікті халықтың өмірі мен өмірімен жақсы таныс болды. Бұл кітапта ол Орта жүздің тарихы мен шекаралары, дала тұрғындарының әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, сондай-ақ қазақтардың Ертістің оң жағалауындағы қыста малмен өтуі туралы егжей-тегжейлі мәлімет берді. Ресей шығыстанушысы, этнограф В. Радлов қазақ өлкесі тұрғындарының мәдениеті, тілі, тарихына байланысты түбегейлі зерттеулер жүргізді. Оның «Сібір қазақтарының этнографиясы туралы» іргелі еңбегі түркология ғылымының дамуына зор ықпал етті. В.В. Радлов қазақ жеріне сапарын 1862 жылы бастайды. Ол шығыс Қазақстанда, Іле өңірінде болып, Ыстықкөлге жетеді. Осы экспедицияның негізінде қазақ тілі мен әдебиетіне ғана емес, тарихына, археологиясына да байланысты көп материалдар жинайды. 1868 жылы ол қазақ даласына арнайы үлкен экспедиция ұйымдастырып, сахараны жаз бойы аралап, Сырдария облысына дейін барады. Зеравшан алқабында болады. 1869 жылдың жазын ғалым қазақ даласында өткізген. Бұл жылы Қапалдан поштабайлардың жолымен Алтын Емел пикетіне жетеді де, Тегерек арқылы Түргенге келеді. Ол жерде жергілікті қазақтармен кездесіп, мол тілдік материал жинайды. Қайтадан Алтын Емел арқылы Верный қаласына келеді. Верныйдан Қастек шатқалы арқылы Шу алқабында, Тоқмақ қаласына барады. Осы жерде қазақы үй тіктіріп, бір айда тілге, ауыз әдебиетіне этнографияға байланысты бай деректер жинаған. В.В. Радлов Ыстықкөлге жетеді. Онан Ақсуға, Верныйға соғып, қайтадан Барнауылға қайтады. Осы уақытта В.В. Радловтың «Краткий отчет о поездке в Семиреченскую область на Ыссык-куль летом 1869 г.» еңбегі жазылды, онда ол: «Халықтың бай эпикалық поэзиясы мені ұлан асыр олжаға кенелтті. Бұл тек лингвистер үшін ғана емес, халық поэзиясын зерттеушілер үшін де аса бағалы материал болып есептеледі»,- деп жазады. «Терістік Алтайдан Орал өзеніне, Омбыдан Зеравшан өлкесінің батыс аймағына ұлан ғайыр даланы өздері «қазақ» деп, орыстар мен басқа батыс елдері қателесетін «киргиз» немесе «киргиз-кайсак» деп атайтын халық мекендейтіндігін» айта келіп, В.В. Радлов алғашқылардың бірі болып қазақ халқын өз атымен атайды. В.В. Радлов халықтық шағармалардың рухы таза, ойы анық, тілі көркем деп есептейді. Кітаби өлеңдерінің сөз оралымдарында исламның, кітаби тілдің әсері сезілетінін айта келіп, «бұл кітаби өлеңдерді мен қазақ тілінің табиғатына жат грамматикалық формалары мен сөздерден сақтана отырып, сауатсыз қазақтардың көмегімен көшірдім, араб және парсы тілдерінен енген сөздерді қолжазбада өте дұрыс жазғанына қарамастан, сол қарапайым халықтың ауызша айту формасында беруге тырыстым. Осылайша бұл жазбалар түпнұсқадағыға қарағанда әлдеқайда қазақы сипат алды». Қазақстан тақырыбы әйгілі орыс зерттеушісі Г.Н. Потанин еңбектерінде де маңызды орын алды. Оның зерттеулерінде қазақтардың мәдениеті мен тұрмысы, қазақ-орыс қатынастары, Ертіс өңіріндегі қазақ тұрғындары жан-жақты суреттеледі. 1862 жылы ол алғаш рет Жайық даласына ғылыми экспедицияға аттанады. Келесі жылы Зайсандағы экспедицияға қатысып, Көкпектіде, Марқакөлде өлкенің тұрмысын, шаруашылығын және географиясын зерттеп қана қойған жоқ, сонымен қатар кептірілген өсімдіктер топтамасын жинады. Кейін ол біраз жылдар бойы Омбы генерал-губернаторлығында татар және қазақ тілінен тілмаш болып қызмет жасады. Одан кейін Томскіде статистикалық комитетте хатшы міндетін атқарды. Ол бұл жерде Орыс географиялық қоғамының Шығыс бөлімін басқарды. Егде жасқа келгенде «Сібір өлкесін және тұрмысын оңалту» қоғамын құрды. ХІХ ғасырдың 70–90-жылдары Потанин Сібір өлкесі, Қазақстан, Орталық Азиядағы толық зерттелмеген аймақтарына саяхат жасап, олардың тарихы, этнографиясы, географиясы, ботаникасы мен экономикасына байланысты құнды деректер жинады. Ол Алаш қайраткерлерінің қолдау көрсетуімен Семей облысы Қарқаралы уезі ауылдарын аралады.Г.Н. Потанин алғашқылардың бірі болып қоныс аударушы орыстар мен жергілікті қазақтар арасындағы өзара түсіністік жайлы айтқан. «Сібір әскерлері туралы жазбаларында» орыс казактардың арасында қазақ тілі ауызекі сөйлеу құралы ретінде кең таралғанын жеткізеді. Сонымен бірге орыс казактары қазақ дәстүрінің көбісін үйренгенін баяндайды. Олардың әсіресе Коряков және Жәмішев станицалары өңірінде өзара тығыз қарым-қатынас жасайтындығына тоқталған. 1830 жылы «Отечественные записки» журналында орыс офицері Б.С. Броневскийдің «Орта жүз қырғыз-қайсақтары туралы жазбалар» атты жұмысы жарияланды. Онда Солтүстік-шығыс Қазақстан қазақтарының тарихынан, өмірі мен тұрмыс-тіршілігінен егжей-тегжейлі құнды деректер берілген. Орыстың көрнекті саяхатшы-ғалымы Григорий Николаевич Потанин мен қазақтан шыққан тұңғыш ғалым Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың достығы тек екі ғалымның арасындағы байланысты ғана емес, бұл достық екі ұлттың да бір біріне жақындай түсуіне әсер етті.Н.Г.Потанин тек саяхат жасап, тау, тасты, жер мен суды ғана зерттеп қоймай, досы, әрі әріптесі Шоқанның ауызынан естіген әігімелерге қызығушылық танытып, оны зеттеуге кіріседі. Қазақ үшін орны бөлек тұлғаның артына қалдырған мұралары оған дәлел. 1)Шоқан Уәлихановтың биографиясы саяхатқа, зерттеуге толы. Шоқан Ыстықкөл жақтағы экспедицияда жүргенде, патша билігі сыртқы саяси мәселелерді шешуге тырысып жатты. Сол кезде Қытай иелігіндегі Шығыс Түркістандағы Шәуешек қаласында орыстардың сауда-саттық кеңсесін өртеп тастайды. Ресей бұл үшін Қытаймен соғысқысы келмеді. Туындаған түйткілді дипломатиялық жолмен реттеу үшін Құлжаға ерекше тапсырмамен адам жіберу керек деген ұйғарым жасалды.Әу баста бұл шаруаны тындыруға патшаның Іле өлкесіндегі өкілі әрі Ұлы жүз қазақтарының приставы, подполковник М.Перемышельскийді жіберу көзделеді. Алайда Ресей билігі Құлжаға орыс офицері барса, келіссөздің берекесі кететінін түсінді. Сондықтан империяға адал, сонымен қатар, баратын жердің әдет-ғұрпын жақсы білетін адам керек болды. Сөйтіп, ешқандай соғысқа қатыспаған, өзге сұлтандар сияқты әкімшілік басқарумен қолы байланып қалмаған, жат жерден келген жалғыз офицер таңдалды.Шілденің орта тұсында Шоқан Хоментовскийдің экспедициясынан кетіп, Верный бекінісіне келеді. Ол жерден Қапалға аттанған. Құлжа сапарына қатысатын басқа адамдар оны сол жүрде күткен. Тамыздың басында желілік казактар жасағының қорғауымен экспедиция Шоқан білетін жолмен Құлжаға аттанады. Қытаймен шекараға жеткенде әскери жасақ жүрісін тоқтатты. Әйтпесе, қытайлар «Басып кіріп жатыр» ойлап қалуы мүмкін еді. Сөйтіп, ары қарай дипломаттар өздері кетеді. Шоқан алдында үлкен міндет тұрды. «Үзілген сауда қатынасын достық қарым-қатынас шеңберінде реттеу…», «…қытай жағы шекараға да қатысты келіссөз жүргізуді талап етсе…» «…қай жағдайда да Құлжадағы консулмен кеңесіп барып, әрекет ету керек…». Бірақ Шоқан бәрін керемет атқарды. Қытай шенеуніктерімен өткізілген бірнеше мәслихат пен келіссөзден кейін екі мемлекеттің сауда байланысы реттеліп, достық қарым-қатынасы қалпына келді. 2)1856 жылдың көктемінде поручик Уәлихановқа полковник М.Хоментовскийдің басшылығымен жүргізілетін ірі әскери-ғылыми экспедицияға қатысу туралы бұйрық беріледі. Экспедиция мақсаты –Ыстықкөлдегі патшалық Ресейге адал болуға ант берген қырғыз тайпаларымен танысу. Сондай-ақ, Ыстықкөлді картаға түсіру көзделді. Шоқан Уәлиханов қызметтік жоспарлардан басқа ғылыми жоспарларды да құрастырды. Оны Ыстықкөл қырғыздары, олардың этнографиясы мен тарихы туралы ақпарат қызықтырды, себебі бұрынғы зерттеушілер онымен айналысқан жоқ болатын. Олар тек географиялық бақылаумен ғана айналысыпты. Сондықтан да ғалым экспедицияға зор құлшыныспен аттанды. Шоқан Уәлиханов осы зерттеулер туралы білімді таратуға қандай үлес қосқанын оның еңбектері, очерктері мен ғылыми жазбаларынан байқауға болады. Шоқан сәуірде Семейге аттанып кетті. Ол жол бойы күнделік жазып отырды. Бұл жолы ғалым төңіректегі табиғатты құр суреттеуден, алған әсері мен байқаған заттарын ғана жазудан, лирикалық шегініс жасаудан аулақ еді. Сөйтіп, Шоқан зерттеуші әрі ғалым ретіндегі дарынын одан әрі дамыта түсті. Белгілі тарихшы Левшин (1799— 1879) «Қырғыз-қазақ, немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы» деген үш бөлімнен тұратын зерттеу еңбегін жазды. Осы бірегей әрі іргелі еңбегі үшін ол Қазақ тарихының Герадоты деген атаққа лайықты ие болды. Автор өз зерттеуінде қазақ өлкесінің тарихы мен этнографиясы және географиясы туралы егжей-тегжейлі мәліметтер келтіреді. А.Левшин ерте заманнан бастап XVIII ғасырдың аяғына дейінгі қазақ даласының табиғаты мен қазақ халқының тарихын түбегейлі зерттеп ғылыми қауымдастыққа ұсынған тарихшы әрі этнограф ретінде танымал болған. Алексей Левшиннің алғаш рет 1832 жылы жарық көрген «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей» атты кітабы. 22 жасында Алексей Левшин Ресей империясының Сыртқы істер министрлігінің Азия департаментінен Орынборға ауыстырылады, бұл жердегі міндеті – қазақ архивтерін зерттеу. Орынборда Левшин үш жыл болады, Кіші жүз ханы Шерғазымен кездеседі, тіпті сол кездесу туралы жазғаны да бар. Алайда Левшин еңбектерінің ең негізгісі «Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких, орд и степей» болып табылады. Жергілікті халықтың өмірі туралы еңбегін Левшин қазақ даласының шекарасын тізімдеуден бастайды. Солтүстіктегі шекаралары туралы автор былай деп жазады: «Олардың солтүстіктегі шекарасы (шығыстан батысқа бара жатқанда) алдыменен Алтай тауының бір бөлігінен басталады. Кейін Ертіс өзені, Ертістен Тобылға дейін немесе «Ащы белдеу» атанған Звериноголовск бекінісіне дейінЗвериноголовск бекінісінен Ой өзенінің сағасына дейін – Тобыл өзені; Ары қарай Орал арқылы Спасск форпостынан Орынборға жетер-жетпес жерге дейін, дәлірек айтсақ Нежин форпостына дейін; Одан бастап сызық Бердянка өзенінің жоғары жағымен, одан әрі Бұрала өзенімен Електің сағасына дейін өтеді де, тағы Оралмен шектеседі...». Батысында қазақтар қонысының аумағы Каспий теңізінің жағалауымен шектелген, оңтүстігінде – түркмендер қонысымен, Хиуа хандығының иеліктерімен және Ташкент пен Түркістан халқының жерлерімен және «жабайы қырғыздар» немесе бұрыттардың жерімен шектеседі. Қазіргі қырғыздарды Левшин дәл осылай атаған. Қазақ даласының шығыс шекарасына келер болсақ, бұнда ол қытайлардың жерімен шектеседі. Левшинның айтуынша, өңірдің континенталдық климаты суық қыс пен ыстық жаздан тұрған. Кіші жүз бен Орта жүздің солтүстік жерлерінде температура Цельсий бойынша -30 градусты көрсетсе, қазіргі Қызылорда аумағында -20 градусты көрсеткен. Дегенмен жергілікті халыққа қыс аса ауыр соққан: даланың бораны мен бұрқасыны тек киіз үйді ғана емес, сонымен бірге адамдар мен малды да басып қалатын болған. Кей өңірлерде жаз сәуірдің аяғында басталып, күннің астында температура 50 градусқа дейін жетсе, көлеңкеде 34 градусты көрсеткен. «Жергілікті аптап ыстықта құм үстінде жұмыртқа пісіруге болады»,- деп жазған Левшин. Дегенмен ауа-райының күрт өзгеруі бұл өңір үшін сирек кездесетін құбылыс емес. Автордың жазуынша, егер 20 қазанда жолаушылар аптап ыстыққа наразы болып жатса, бір аптадан кейін дәл осы жерден шанамен өтетін кездер болған. Қазақ даласының топырағы туралы да Левшин бір-екі ауыз сөз жазып қалдырған. Оның айтуынша, қазіргі Батыс Қазақстанның өзенді аудандарында, теңізден алыстау жатқанына қарамастан, кезінде теңіз бақалшағы, белемнит пен аммониттер ғана емес, сонымен қатар сауытты жәндіктердің қалдықтары, тіпті акуланың тісі де табылған. жүктеу/скачать 29.59 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|