Аалиева гүлзат Карыбековна
жүктеу/скачать 0.71 Mb.
|
|
Кыргыздардын этностук, социалдык өнүгүүсү, материалдык, руханий маданиятынын калыптанышы көчмөндүк менен тыгыз байланыштуу. Кыргыздар Борбор Азиянын байыркы көчмөндөрү менен бирдикте көчмөн цивилизациясын тъзгён элдерден. «Манас» эпосунда «Бири кетти Кырымга (Крымга), бири кетти Урумга (Римге)» [Караңыз: Манас. Энциклопедия. – Бишкек: Кыргыз энциклопедиясынын Башкы редакциясы, 1995. – Т. 2. 315-бет] деп айтылгандай, Батышка кеткен кёчмён түрк тектүү элдер христианчылыкты кабыл алуу менен заманбап европалык элдердин этникалык курамына жуурулуп, Чыгышта калганы ислам динине өтүп, азиялык элдерге айлануу менен ар кандай мейкиндик жана убакыт ченемдеринде алар ар түрдүүчө аталышта кездешишет [Караңыз: Бычков А. Грозные воины половецких степей. – М.: Изд-во АСТ, 2010]. Ошондой аталыштардын бири болуп «кыргыз» этноними саналат. Айта кетчү нерсе, манасчы Мамбет Чокмор уулунун айтуусунда Манастын чоң атасы Ногой хандын энеси Ханбүбү – Урум хандын (римдик хандын (!?) – А. Г.) кызы делет [Караңыз: Манас. Энциклопедия. – Бишкек: Кыргыз энциклопедиясынын Башкы редакциясы, 1995. – Т. 2. 315-бет]. Демек, «кыргыз» этноними тарых барактарында алгачкы жолу кездешкен түрк тектүү этноним катары Кыргызстандын тарых илими менен кыргыз мамлекеттүүлүгүнүн тарыхы, б.а. кыргыздардын политгенези үчүн гана эмес, кыргыздардын өзүнүн ким экенин, кайдан келгенин, кайда бара жатканын, кыскартып айтканда, өзүнүн онтогенезин, же «автобиографиясы» менен «автопортерин» түзүүсү жана билүүсү үчүн эбегейсиз зор мааниге ээ. Миңдеген жылдар бою Кытайдан Европага чейинки эбегейсиз зор аймакты ээлөө менен кыргыздар пассионарийлер катары ири империяларды талкалап, алардын ордуна тарыхка “Улуу Кыргыз дөөлөтү” деген аталыштагы өз мамлекетин куруп, мурдагы элдер менен аралашуу аркылуу жаңы этносторду тъзъп, Евразиянын кең аймактарына кыргыз изи калганын калк оозунда сакталып калган төмөнкү саптар күбөлөйт:
VI кылымдагы кытай жылнаамасы кыргыздар орун-очок алган жер катары Эне-Сай (Енисей) дарыясынын орто агымындагы Миң-Өзөн (Минусин) аймагын атайт. VI кылымда эне-сайлык кыргыздар бүтүндөй Миң-Өзөн (Минусин) аймагын ээлеп, өз мамлекетин тъзъшёт. Буга чейин аталган аймакта жашаган жергиликтүү калктын айрымдары кыргыздардын курамына кирсе, айрымдары чет жакадагы тоолуу, тайга жерлерине сүрүлүп салынган. Тайгада жашаган жергиликтүү уруулар кыргыздарга букаралыкка өтүп, аларга аң терилери, мускус (кийиктен алынган жыпар зат) жана аңчылыктын башка өндүрмөлөрү търъндё салык төлөп турган. Алардын салыктарын кыргыздар кыштым деп аташкан. Ошондон тарта Эне-Сай кыргыздардын экинчи тарыхый мекени болуп калганын бүгүнкү Шибердин (Сибирдин) топонимикасы далилдеп турат:
Улуу Кыргыз дөөлөтү кулагандан кийин көчмөн кыргыздар мамлекеттүүлүгү гана эмес, тарыхка «орхон-енисей жазуулары» деген аталыш менен кирген жазуусунан да айрылып калып, ХХ кылымдын башына чейин болгон маалыматты муундан муунга, жалпы жонунан, оозеки формада берип келген. Ошол себептен, бабаларыбыз курган империялык мамлекеттин саясий атрибуттары менен геральдикасын иликтөөнүн башкы булагы катары классикалык маанайдагы илимий адабияттан сырткары, Ч. Айтматов тарабынан «кыргыз элинин энциклопедиясы» катары бааланган «Манас» эпосуна кайрылууну ылайык таптык. Бир кездерде империя куруп, ар кыл элдердин башын бир жакадан чыгарууга дарамети жеткен кыргыздардын мамлекеттик башкы саясий саясий атрибуттары “Манас” эпосунда туу, желек, асаба, байрак ж.б. аталыштарда кездешет.
Орто кылымда тууну узун жыгачтын, же найзанын учундагы тегерек шакекчеден аттын куйругун өткөрүп жасашкан. Орус жана совет тарыхчыларынын пикиринде бунчук (балким, кылчык, кыл чыбык – А. Г.) деп аталган мындай кыл туу 16-18-кылымдарда Дон, Урал дарыяларынын жээктериндеги казак-орустарда кездешкен. Аскердик тууну көтөрүү согушка аттануу дегенди билдирген. Мисалы, жоого аттанганда тууну алып жүргөнгө эр жүрөк, ишеничтүү жоокер дайындалган. Салгылашуу учурунда кошуунга дем, кубат берүү максатында ал тууну көрүнөө, дөңсөө жерге кармап турганы эпосто мындайча айтылат:
“Манас” эпосунда туу, желек, асаба, байрак ж.б. аталыштарда кездешкен мамлекеттин башкы саясий саясий атрибуту голландиялык тилде vlag, ал эми орус тилинде флаг деп айтылат.
Демек, желек – эгемендүү жана көз карандысыз мамлекеттердин эң башкы символу. Тарыхый жана саясий эс-тутумга кайрылсак, баардык элдер менен өлкөлөрдө мамлекеттин расмий белгилеринин ичинен герб менен гимнден да маанилъъ мамлекеттик атрибут болуп мамлекеттик желек эсептелет. Желекти катар тизилип келе жаткан аскерлердин алдына көтөрүшөт. Аскер адамдары алакандарын чекесине таяп, желекке таазим этишет. Эл аралык мелдештерде жеңген учурда да герб эмес, желек көтөрүлөт. Тарыхты эстесек, жеңилген чептин үстүнө желек илингенде гана ЖЕҢИШ! деген көптөн күткөн кубанычтын күчтүү сезими жаралган. Ошол себептен, Рейхстагдын үстүнө гербди эмес, желекти тагышкан. 1991-жылы СССР деп аталган ири империя ыдырап, анын ордуна постсоветтик деп аталган жаңы көз карандысыз мамлекеттер пайда болду. Алардын ар бири өзүнө таандык саясий атрибуттарды иштеп чыгып, алардын ичинде расмий деп таанылган мамлекеттик желектерди көтөрүштү. Постсоветтик геосаясий мейкиндикте жайгашкан ар бир мамлекеттин жарандары 1945-жылдагы жеңерман аскерлердин урпактары, ал эми заманбап Россия Федерациясы өзүн СССРдин мыйзамдуу саясий мураскери деп тааныганына карабастан, Рейхстагдын үстүнө илинген, бетине алтын жылдыз, орок менен балка жайгаштырылган СССРдин кызыл желеги бул жеңиштин башкы жана өзгөрүлгүс символу бойдон кылымдардан кылымдарга кала бермекчи. Жогоруда айтылгандай, желек – мамлекеттик көз карандысыздыктын (суверенитеттин) эң башкы белгиси. Бирок, “Манас” эпосунда мамлекеттик туу, же мамлекеттик желек тууралуу түшүнүктөр жок. Ошондой болсо да, дүйнөлүк тарыхта мамлекети жана аскердик кошуундары бар элдерде гана туу, желек болуп, мамлекеттин мындай маанилү саясий атрибуту ар кандай шарттарда, түрдүүчө колдонулганы айтылат. Мисалы, Туунун душмандын колуна түшкөнү, туунун жыгылганы ЖЕҢИЛГЕНГЕ тете болгон. Ошондуктан, туу ар дайым ыйык сакталган. Душманга курчалып калган учурларда, желекти кийимдин ичинен денеге ороп, жоготпоого тырышышкан. Ал тургай СССР мамлекетинде туу жоголсо, анда ошол тууну жоготкон аскер бөлүгү таркатылган да, бул аскер бөлүгүнүн кол башчысы (командири) жана күнөөлүү адамдар аскер трибуналынын сотуна берилген. Желектин кулоосу жеңилүүгө тең маанилеш болгондуктан, жоокерлер согуш талаасынан желекти кулатпоо аракеттерин кылышкан. Айтсак,
Баарыбызга белгилүү болгондой, орто кылымдагы рыцардык жана аскердик нормалар боюнча, кол башчы менен князь мерт болмоюнча, же алардын колундагы туу жерге куламайынча, алардын аскерлери менен жоокерлери кашык каны калмайынча салгылашууга тийиш болгон. Эгер жогоруда шарттар аткарыла электе эле катардагы аскер согуш талаасынан качса, анда бул армиянын абийири айрандай төгүлүп, анын кошуунунун аты лакапка айланган. Тарыхка көз чаптырсак, Куликов талаасындагы салгылашта князь Дмитрийдин туусунун кулоосу орус армиясы үчүн абдан курч моменттердин бири болгон. Айрым тарыхчылардын пикири боюнча салгылаш маалында колундагы туу жерге кулаганда, же өзү мерт болуп калганда душман аны жеңилгендик катары баалабасын үчүн князь Дмитрий жоокери менен кийимин алмаша кийип, карапайым аскерлер менен бир катарда салгылашкан экен. Тарых барактары айкындагандай, орус армиясы жеңишке жеткен. Бирок, Дмитрийдин колундагы туунун жерге кулап кеткендигин орус санжырачысы дене титиреткен маанайда баяндап, орус армиясында тууну бийик кармоо салты кылымдардан кылымга, муундан муунга ыйык мурас катары берилип келет. Мекен үчүн курман болгон жоокерлердин табыты менен сөөгү оролгон кепиндин үстүнө желек жабылат. “Манас” эпосу боюнча да адам каза болгондо, анын сөөгү жаткан боз үйдүн жанына, же анын түндүгүнө кара, көк туу, же каза болгон адамдын өз туусу сайылган. Мисалы, Көкөтөй каза болгондо көтөрүлгөн туу төмөнкүчө сүрөттөлөт:
ПОСТСОВЕТТИК МАМЛЕКЕТТЕРДЕ РАСМИЙ ЖЕЛЕККЕ КАРАТА АЙТЫЛГАН ПИКИРЛЕРДИН КYҢГӨЙ-ТЕСКЕЙИ 1992-жылдын 3-мартында Кыргыз Республикасынын парламенти тарабынан кызыл түстөгү, чок ортосуна нур чачыраган алтын түндүк жайгаштырылган мамлекеттик желек расмий кабыл алынды. Эгемендиктин 20 жыл ичинде бул желекке көнүп да калдык. Бул желек алдыда маңдай жарылган жетишкендиктер менен ийгиликтер да, мүңкүрөткөн кайгы-муң, азаптар да болду... Бирок, Homo sapiens дайыма жана баардыгынан шектене бергенди жактырган жандык экени баарыбызга маалым. Этникалык кайра жаралуу процесси активдүү жүрүп жаткан мезгилде постсоветтик республикаларда, алардын ичинде, кыргыздарда да мамлекеттин желек гана эмес, расмий атрибуттардын башкаларына карата бир катар скептикалуу көз караштар калыптана баштаган.
жүктеу/скачать 0.71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||