Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш

Н. Конаков

Богородича лун пырö кристианалöн дас кык медыджыд лун лыдö. Коми сиктъясын тайö луннас нывбабаяс дасьтылiсны аслыныслы гаждырся сёян, ворслiсны “Кытшысь”, йöктiсны кытшöн, сьылiг ветлiсны уличьясöд. Эжва катыдса том йöз чукöртчылiсны вöрын да пулiсны селянка – колькъя, выя да йöла картупеля рок. Торйöн нин синмö шыбитчана Богородича лун вöлi Висер сиктын. Тайö гажыс вöлi сэтчöс вичко видзысьлöн лунöн да Висерö чукöртчылiсны матiгöгöр сиктъясса йöз. Легенда серти, коркö важ кадö вöлöма Богородича енпöвлöн чуймöдана петкöдчöм. Та понда вöлi шуöма Висерса вичко дорын быд во вайны вись. И быд пöрйö, кор колö вöлöм вись вайны, водз асывнас вичко дорас волывлöма мича да ён кöр. Мукöддырйиыс кöрыс сёрмылöма, но служитöмсö сы локтытöдз абу заводитлöмаöсь. Бöрыннас кутöмаöсь казявны, мый кöрыс воысь воö сëрмö, мый сiйö ëна мудзöма да висньыд. Тайöс пондöмаöсь подулавны йöз пöвстын эскöм чинöмöн да ян содöмöн. Öти воö шемöса кöрлысь воöмсö виччысьöмаöсь вывтi дыр. Чайтöмаöсь, мый оз нин во да, вись пыдди вайöмаöсь горт подаöс. Сэсся виччысьтöг, служитöм бöрас нин, кöрыд воас, аддзас, мый висьтö вайöмаöсь нин, да садьтöг усяс. Сэксянь кöрыд абу нин петкöдчылöма. Висьö ваян кöр йылысь татшöм сяма жö легендаяс тöдлiсны Глотово сиктын, Удораса Пысса сиктын, найö тöдсаöсь дзоньнас Роч Войвыв пасьтала.

Богородича лунсянь, мöд ногöн кö, арся луна-воя öткузясянь вöралысьяс заводитлiсны кыйны вöрпöтка матысса вöраланiнъясысь. Изьваса кыйсьысьяс вöравны петтöдзныс чукöртлiсны “Енмам турун” (живучка – пар-гöрддзыма турун), пуктылiсны сiйöс торъя дозйö пöсь öгыръяс вылö да тшынöдлiсны асьнысö посводз тагöс вылын. Тшынöдчöм бöрас воськовтлiсны тагöс вомöныс да петлiсны туйö. Мукöдлаын арнас вöравны мунтöдз тшöтш и öтувтчöмöн вись вайлiсны. Тадз, печорабердса Визябöжын XIX нэм помын став вöралысьыс да налöн рöдвужныс чукöртчылöмны вичко дорын. Часöн-джынйöн служитöм бöрын найö петлöмаöсь (из)эрд вылö, сувтöдлöмаöсь ыджыд пызан, пызан вылас водтöдлöмаöсь начкöм ыжöс. Яйсö юклöмаöсь куим пельö: вичко служитысьлы, вичко бур вылö вузалöм вылö да öтув сёйöм вылö. Яйсö пуöм да вежöдöм бöрын ставöн пуксьылöмаöсь му вылö вольсалöм джодждöраяс вылö сёйны. Яйсö кылöдлöмаöсь сурöн. Кыйсьысьяс мöдöдчылöмаöсь вöравны мöд асывнас.

Литература: Гагарин, Дукарт 1968, Круглов 1875, Попов 1848, Сидоров 1928.

Н. Конаков

Öтл. | удм. ву ‘ва, улис’ – öтувперым *va || мари wüt | мордва ved | финн vesi | манси wit | венгр víz = перымöдзса *wete ‘ва’. Вужйыслöн эмöсь ностратическöй параллельяс.

Ва – коми мифологияын медыджыд мöвпсямсерпасъясысь öти. Öти ёна паськалöм космогоническöй версия серти, ва вöлi муюгыд артмöмлöн медводдза стихияöн да öтвесьтавсис первичнöй каоскöд. “Öдзыс эз вöв нинöм, сöмын ва”, “Помтöм-дортöм ва весьттi лэбалiс чöж”, “Сэк нинöм эз вöв ру кындзи” – татшöм сяма шуöмъясöн заводитчö комияслöн муюгыд артмöм йылысь унджык мифыс. Кутшöмсюрö перым-коми миф серти, муыс артмис кымöр торйысь, кодöс Ен поткöдiс чардöн да киськалiс ваöн. Муюгыд Океан пыдöсысь лэбач мыгöра енъяс-демиургъяс судзöдöны му, код вылын сэсся артмöдсьö мукöд стихияыс, петкöдчöмъяс, кöлуй да ловъя ловъяс. Комияслöн чайтöм-гöгöрвоöмъяс серти, ва эм муюгыд тэчаслöн куимнан тшупöдас. Енэжса, мувывса да мупытшса ваясыс öтлаасьöны му вылын: вирсиньяс петöны му пытшкысь, зэр усьö енэжысь, му выв ва йиджö муö да сэсся руöн кайö вывлань. Аслыспöлöсöн мыччöдöма “ва бергалöм” перым “вöрпа стиля” кутшöмсюрö серпасын: чераньяс вылын сулалысь аньен юрнас пыксьö шондi серпасö; ки да кок чуньяссьыс киссьö ва да лыбö сэсся вывлань (валöн гыа пасъяс); öтар-мöдарас вежавидзана позаясын (копыртчыштöм, вывлань кияса) серпасалöма морта-пемöса да морта-быдмöга мыгöръяс. Комияслöн мöвпсямын ва лоö панаслöн, заводитчöмлöн, чужöмлöн, олöм артманiнлöн образöн.

Татысь и валöн магияа вежöртасыс. Сьöкыда чужтiгöн васö кисьтавлiсны öти дозйысь мöдö, пыдöстöм карандысö да с.в. Бурдöдчигöн да вомидз бырöдiгöн паськыда вöдитчылiсны вежа ваöн, сола, öгыра притча ваöн либö гор вылö коялöм бöрын чукöртöм ваöн, куим öкмыса юкмöсысь ваöн, изъя ваöн, потшыс ваöн, лым сылöм ваöн, зэр ваöн, ключ ваöн. Чайтлiсны, мый ва нуö висьöмъяс, вомидз, неминуча, кодъясöс тöдысьяс ыстöны пырджык ва ньылыд. Ваыс танi – ю, кодi йитö да босьтö ас пытшкас Муюгыд ваяс. Комияслöн мöдаръюгыд йылысь чайтöм-гöгöрвоöмъясын ваыс ю, код вомöн либö код кузя кулöмаяслöн ловъясыс вуджöны мöдар югыдö. Но тшöкыда мудор юлöн эмöсь и би тöдмöсъяс (видзöд сир). Та вылö видзöдтöг зыряналысь шойнаяссö оланiнсьыс традиция серти торйöдö ва (шор, ю).

Валöн серпасыс ёнакодь паськалöма комияслöн йöзкостса абумойда прозаын, торйöн нин васа йылысь быличкаясын. Интереснöйöсь изьватаслöн быличкаяс сы йылысь, мый тундраса быд тыын олö месай, кодi, скöрмöдан кö сiйöс (кодкö из шыбитас, нывбаба паськöм пожъялас да с.в.), мунас мöдлаö да нуöдас тысö сьöрсьыс. Татшöм сяма жö быличкаяс вöлiны и удмуртъяслöн.

Комияс быдсяма помка понда вайлiсны валы висьяс. Перым-комияс быд тулыс мыйöнкö козьнавлiсны сöмын на воссьöм шоръяс, юяс, вирсиньяс. Чери кыйысьяс сетлiсны валы (васалы) медводдза черисö, сола нянь; Эжва катыдса комияс медводдза чими кыйöм мысьт дугдылiсны кыйсьыны, пулiсны ва дорас черилöн юрсьыс юква да сёйлiсны, а то вермис пö сэсся не мойвины. Чайтлiсны, мый юр висьö валöн скöралöмысь. Та вöсна юр висигöн колiс шондi петтöдз мыссьыны ва дорын да корны сылысь прöща. Медым не висьмыны, ваысь (юысь, шорысь) юöм мысьт комияс ваыслы мыйкö козьнавлiсны (кöть сунистор либö китыр турун). Сулалан ваа гöпъясö шыблавлiсны сыр, няньторъяс, нывбабаяс – шöрт. Перым-коми том гозъя кöлысь бöраныс коймöд луннас лэччылiсны ю дорö, мыськисны чужöмнысö, кияснысö, а том гöтырыс шыблалiс ваас нянь, сыр, сьöм; зыряналöн: верöсыс – сьöм, гöтырыс – сьöм да шöрт. Кöнсюрö гозъя вайлiсны вись быд тулыс. Висьсö эз пыр вайлыны васалы либö ва месайлы, пырджык козьнавлiсны юсö. Тадз, медводдзаысь ю вуджигöн Эжва кывтыдса да катыдса комияс шыбитлiсны ваас чаг, медым пыжыс вöлi кокниджык, шыбитлiсны нянь тор, шыöдчылiсны ю дiнас да корисны, мед сiйö видзас найöс кывтiганыс. Ва кузя туйö петтöдз шыбитлiсны ваö нянь да сьöм, мыськисны чужöмнысö, кияснысö да корлiсны юыслысь бурсиöм. Тадз жö вöчлiсны выль ю вуджигöн. Чайтлiсны, мый туй выв морт, кодi ветлiг-мунiгас вуджö уна ва, сöстöммö, мынтöдчö янъяссьыс да чöжö торъя магияа вын. Та вöсна комияслöн ветлысь-мунысь войтыр öткодявсис тöдысьяскöд. На дорö шыöдчылiсны отсöгла вомидзысь мынтöдчiгöн да бурдöдчигöн.

Вöлi уна вакöд йитчöм öлöм да кесйöг. Перым-комияс чайтлiсны, мый кодi сьöлыштас шорö, юö, юкмöсö, пондас шогсьыны; зыряналöн – висьмас. Эжва катыдса да удораса коми чайтлiсны, мый ва пежалысьлöн вом дорыс лöмöссяс. Комияс эз юлыны тыкöлаясысь, эз уявлыны сэнi, мукöдыс весиг эз сёйлыны тыясысь да ю колясъясысь кыйöм чери. А мупытшса юкмöсъяс, мöдарö, артавсьылiсны бурдöданаясöн: тадз, Эжва катыдса Чудъювад ты, кöть сiйö и вöлi нюр шöрын, артавсис “сöстöмöн”, сы вöсна мый тыыс йитчö юкöд мупытшса вискöн (тыас эм стерлядь – “пеж”, но юса чери). Öнöдз кольöм эскöмъясын мукöддырйиыс ваыс вермö лоны торъя ловзьöданаöн, вын содтанаöн (Ва вежöдан дырйи, Тувсов Ёгорей, Иван Купала дырйи да с.в.) либö пагубитанаöн. Эжва катыдса комияс Ёгорей лунö вöрса тыкöлаясысь босьтöм сылöм ваöн бурдöдлiсны виж висьöм, син висьöм, лудан висьöм да с.в., печораса, Эжва катыдса да изьватас комияс лыддьывлiсны сылöм васö вомидзысь мынтöдчанторйöн. Кутшöмсюрö ваяс комияс лыддьывлiсны бурдöданаясöн: тадз, XIX нэмся гижöдъясын казьтывсьöны кевмысян ветлöмъяс Синдор ты дорö, Вадыб, Ыб, Латьюга, Пысса бердса вежа васиньяс дiнö да с.в., Сэтчö кевмысьны ветлысьяс шыблалiсны эзысь сьöм да нянь. Гожöмнас челядьöс лэдзлiсны уявны сöмын Купальничасянь (важ стиля лöддза-номъя 26. лун) Илля лунöдз (важ стиля сора 20. лун), сэсся пö ваыс пыдöстöм лоö, воö ва вежандыр, ваа-Енэжа вежсьöны, гöбечьяс воссьöны (воссьöны гуранъяс, вабергача джуджыдiнъяс) да с.в.

Кызвыннас ва вылö татшöм видзöдлассö позьö гöгöрвоöдны чайтöм-гöгöрвоöмъясöн енэжса да мувывса, “ловъя” да “кулан” ва йылысь. На серти, визувтысь либö пуысь ва лыддьысьлiс “ловъяöн”, сулалысь ва – “куланöн”. Татысь чужöма и васиньяс да зэр ва пыдди пуктöм. Кулан да ловъя ва тшöкыда паныдасьлö коми мойда фольклорын. Пырджык кыкнан васö позьö босьтны öтилаысь: “кулан ваа ты, а ты шöрас ловъя ваа вирсин петö”, кыкнаныслöн öтмоза эм бурдöдан тöдмöс: “кулан” ва йитö лы-яй, “ловъя” ва ловзьöдö, сетö лов. Нимыслöн коймöд вариантыс йитчöма олöм вын, томлун идеякöд: томва-ловва. Комияслöн мойдъясын паныдасьлöны тшöтш и мыйкöмында ловзьöдысь да виысь ваяс: антагонистлöн вына да вынтöм ва. Абумойда прозаын, торйöн нин быличкаясын да преданиеясын, “ловъя” да “кулан” васö вежöны вежа ва, мöдаръюгыдö веськалöм йöзöс бöр бергöдантор, ловзьöдантор, да пежкöд йитчöм нямöд кöтöдан ва.