Адольф янушкевичтің «КҮнделіктер мен хаттар» атты еңбегінің географиялық маңызы нәлібаев К.Қ., Күндебаев Б. А

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты, Шымкент, Қазақстан

Навои мемлекеттік педагогикалық институты, Навои, Өзбекстан

Орыс империясының көрсоқыр кеудемсоқ төрелері кемсітіп көшпенді, жабайы халық деп санап келген қазақтардың табиғатынан үлкен дарын иесі, салт-санасы биік дамыған, ғажап өнерпаз, сауықшыл халық екендігін қазақ сахарасына оның тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін зерттеп, танысуға келген талай шетел, орыс ғалымдары, тағдыр тәлкегіне ұшырап өмірінің біраз бөлігін қазақ жерінде өткізген жазушы, журналистері, ойшылдары мойындап, әділін айтуға мәжбүр болған.

Бұған сондайлардың бірі ғана емес, бірегейі поляк ұлт-азаттық қозғалысының белсенді мүшесі, жер аударылған А.Янушкевичтің төмендегі айтқандарын келтірсек те жетіп жатыр: «…Осының бәрін мен дүниежүзі тағы және жабайы санайтын далада көшіп жүретін халықтың ортасында өз құлағыммен тыңдадым ғой! Бұдан бірнеше күн бұрын өзара жауласқан екі партияның арасындағы қақтығыстың куәсі болған едім. Сонда Демосфен мен Цицерон туралы ғұмыры есітпеген шешендерге таңқалып, қол соққанмын. Ал, бүгін, оқи да, жаза да білмейтін ақындар менің алдымда өнерлерін жайып салды. Олардың жыры жаныма жылы тиіп, жүрегімнің қылын қозғады, сонсымен өзімді тәнті етті. Сонда бұлар тағы, жабайылар болғаны ма? Бүкіл болашақтан мақұрым қалған, маңдайына түкке тұрғысыз бақташы болудан басқа ештеңе жазылмаған халық осы болғаны ма? Жо-жоқ! Имандай сырым! Тәңірім бойына осыншама қабілет дарытқан халық цивилизацияға жат болып қалуы мүмкін емес, оның рухы қазақ даласына аспандай көтерліп, жарқырап сәуле шашатын болады…» [1].

Адольф Янушкевич 1803 жылы бұрынғы Минск губерниясындағы Несвижде туған. А.Янушкевичтің балалық шағы Тадеуш Костюшконың көтерілісне іш тартқан семьяда өткен. Польшаның бостандығы мен тәуелсіздігі жолында шайқасқан Костюшконың жауынгерлік істерін естеріне түсіріп, семьядағы жасы үлкен адамдар бұл оқиғаны жырдай ғып айтады екен. Себебі Адольфтың анасына едәуір туыс болып келетіндіктен, Костюшконың есімін бұл семья мақтаныш тұтатын.

1832 жылы Вильно университетінің филология факультетін бітірген. 1930-31 жылдары Польша ұлт-азаттық көтерілісіне қатысады. 1931 жылдың аяғында жаралы халде қолға түседі. 1832 жылы 4 мартта үкім шығарылып, А.Янушкевич дворян атағынан айырылып, өлім жазасына кесіледі. Бірақ соңынан «кешірім жасалып», дүние-мүлкі тәркіленіп (конфискеленіп), оралу мерзімі көрсетілместен Сібірге жер аударылады.

А.Янушкевичтің өмірінде бір-біріне мүлде ұқсамайтын екі кезең болды. Алғашқысы – 1831 жылға дейінгісі, семья, сүйікті қалыңдығы, университет, адал достар ортасы, шетелдерге саяхат, туған елдің азаттығы туралы тәтті армандар… 1831 жыл оның өмірінде күрт өзгеріс енгізген жыл болды: ол көтеріліске қатысып, ауыр жараланып, қолға түседі.

Ал өмірінің екінші кезеңінде түрме, аяғы кісенделіп, қияннан-қиянға жол шегу, сотталып, айдауда жүреді. Ол өмірінің жиырма бес жылын айдауда өткізді. Тәтті армандардың бәрі артта қалып, туған-туысқандарымен өмірінің ақтық шағында ғана қауышты.

1846 жылы шекаралық бастық генерал Вишневский басқарған экспедицияның құрамына еніп, Омбыдан шығып, қазақ даласына келеді. 1856 жылы июнде кешірім жарияланып, еліне қайтады. Бірақ келісімен төсек тартып жатып қалады. Айдаудан оралғанына бір жыл толмай жатып, А.Янушкевич дүние салады.

Ол қайтыс болғаннан кейін, Есілде айдауда бірге болған ең жақын досы Густав Зелинский оның күнделіктері мен хаттарын Париждегі туыстарына табыс етеді. Бұл қайсар адамның атын мәңгі қалдыру үшін, туыстары оның біраз материалдарын іріктеп, оларды өз қаржыларымен бастырып шығарады. Бұған А.Янушкевичтің университетте бірге оқыған әріптесі жазған өмірбаяны қоса беріледі. Бұл кітап «Адольф Янушкевичтің өмірі және оның қазақ даласынан жазған күнделіктері мен хаттары» деген атпен 1861 жылы Парижде поляк тілінде басылды [2].

1848 жылдың шілде айынан қазан айының ортасына дейін олардың мал санын алу экспедициясына жолбасшы болып, қарт би Бейбіт жүрді. Ол туралы А.Янушкевич: «Бейбіт би түнде жұлдыз бен желге қарап бағдар алады. Оның орыс патшасы Александрдан сыйға семсер және шапан алған екен. Бұл дүниеде амалдап күн көруші және резидент болған соң, ол керемет сөзуар еді. Бұдан қырық жыл бұрын Петербургтегі қазақ елшілігінің мүшесі болған кезінде Александр патшаның қабылдауында ол бірден алты корльді көргендігін маған айтты. Патша Орда елшілеріне былай депті: «Тыңдаңдар! Әкемнен, атамнан және арғы атамнан мен үш нәрсе алдым. Олар: Петербург, әскер және көпестік. Мен сендерден алыста тұрамын. Сондықтан сендер өздерің тұрған даланы басып өтетін көпестерімнің керуендерін күзетіңдер… Ал енді еркін сауда жасауға болмайтын болса, онда сендердің үстеріңе әскер төгуге тура келеді». Кейінірек, астанаға екінші рет келгенде, 22 ай 17 күн күтсе де, ол патшаны жолықтыра алмапты. Күте-күте еліне қайтыпты. Россия монархы шетелден келе саласымен елшінің болып кеткенін есітіп, Сұйық Абылайханов сұлтаннан сәлем жолдап, семсер және сый шапан беріп жібереді. Сұйық - Абылай ханның ең соңғы ұрпағы». Бейбіт бидің мысалында, бүкіл қазақ халқының табиғаттанушылық, соның ішіндегі бағдарлану қабілетіне жоғары баға береді.

Қазақ даласының экономикасы, соның ішінде - марал өсуі туралы автор былай дейді: «Түстен кейін бәріміз де ертеңгі саяхатқа әзірлендік. Мен бір кісіні өзімнің Барағыма (атыма) жібердім. Күн тамылжып тұр. Қоңыр самал еседі, тауда себелеген жауын бұл жолы бізге соқпай өтті. Өсе келе жоғалатын ақ теңбілі бар жас маралды генералға ұстап алып келді. Маралдың, әсіресе, жас маралдың мүйізінен Қытайда пантакриннің орнына қолданылатын май жасайтын көрінеді. Осы орайда Қытай қалалары - Шәуешек пен Құлжада жүретін сауда да едәуір. Марал мүйіздері бастарымен бірге сатылады. Бастағы қаны мүйізге құйылып, оны нәрлендіріп тұратындай қалыпта ұстауы керек. Маралды мұнда бұғы деп атайды». Сонда бұл деректер қазақ даласындағы марал өсіру көнеден мәлімдігін дәлелдейді.

Ал, ұлтық тағамыз қымыз туралы А.Янушкевич: «Қымыздың қасиеті ғажап-ақ: оған қанып ішсең, тұяқ серіппестен ұйықтайсың. Өзің ұйқыдан әрең оянасың. Бүгін түскі астан кейінгі біржарым сағаттық ұйқыдан әрең дегенде ояндым. Омбыда мұндай болып көрмеген едім. Бірнеше күн бойы қара жұмыспен айналыспасам да, күн сайын халім осылай. Басқа жақтың қазақтарының аттарына бұл өлкенің шөбі қалай жақпаса, өздеріне Алатау қымызы да сондай ұнамайды».

ХІХ ғасыр орта шені қазақ тарихында айтулы оқиға толы кезең еді. Сол себепті бұл экспедиция осы кезеңмен тұспа-тұс келеді. Мұның куәсі болған А.Янушкевич естеліктерінде былай суреттейді: «1848 жылы 3 шілдеде Орта ордадан (жүз) 800 атты қазақ және Ұлы ордадан (жүз)150-ге тарта адам келіп түсті. Оларды бір-біріне қарсы отырғызды. Ортада кілем үстіне молда жайласты. Бір кезде жас шамасы алпысты алқымдаған, бірақ әлі де шып-ширақ Әлиді ертіп Виктор келді. Содан соң генералға тағзым етілді. Әңгіменің ұрымтал тұсына жеткенде, генерал жиналыстан кетті. Дұға оқылып болған соң (оны әуелі Құнанбай бөлді, Орта орда ауызға алынбағандықтан, біздің адамдарымыз оны қостады), Ұлы орда қазақтары Россияға адал болуға ант берді. Әлидің әскери атағы туралы патентті оқуға генерал бұйрық етіп, оған медаль таққанда, трубалар сұңқылдай жөнеліп, зеңбіректерден алты рет оқ атылды. Генерал қазақтарды Россияға қосылумен құттықтап, бір тұтас халық болып бас қосып, өзара ынтымақты өмір сүруге тілек білдірді. Осы салтанаттан кейін генерал Әлимен 2 сағат әңгімелесті. Жиналғандар өздерінің мекендері мен таяу жердегі киіз үйлеріне тарасты. Осыншама бір-біріне ұқсамайтын сырт киімдер мен бөріктерді бұрын ешқашан да көрген емеспін. Түстен кейін жаңбыр жауып, жел тұрды».

Сол кезеңдегі еліміздің шығыс өңірінің табиғаты туралы «Күнделіктер мен хаттарда» автор: «Бұл тауларда (Тарбағатай) кезіп жүретін аюлар мен жолбарыстардың көптігі туралы қазақтар жиі-жиі айтатын. Олардың “көп аю”, “көп жолбарыс” деген сөздері менің түн ұйқымды төрт бөліп, бойыма желік бітірді. Рүстем сұлтанның жолбарыс туралы маған айтқаны бар. Бірде оған кенеттен жолбарыс атылады. Ол дәл тұмсықтың тұсынан айбалтамен беріп кеп жібергенде, жолбарыс оның алдына сылқ етіп құлапты» - деп, жабайы табиғаттың өзара үйлесімдігін экологиялық тұрғыдан сипаттайды.

Елімідегі мал шаруашылығының түбегейлі мәселелерін өз көзімен көрген А.Янушкевич: «16 шілде. Халық санағын алуды аяқтадық. Әйелі-еркегі бар адам саны 6 мыңға тартты. 10000 жылқы, 4 мыңға тарта сиыр, 62480 қой болды. Тұрғындар малдың іш тастайтындығын, әсіресе қойдың өлім-жітімі көптігін, жылқыларын ұрылардың барымталап әкете беретінін айтып, шағым айтты.

…Басқа індеттердің үстіне даладағы қой байғұсты көбіне топалаң қырады. Сап-сау қой шөпті жұлып тартып, кенеттен ойға шомып, шыр айналып, аяғын селтеңдетіп барып құлайды. Бұл індет көбінесе жазда етек алады, кейде күніне жүздеп қой өледі. Бір қазақтың 12 мың қойынан тек қана екі саулық, бір қошқар аман қалды. Қазақтар қой індетке шалына бастағанда басқа діннің адамын шақырып, оған дұға оқытып, қошқарларға су бүріктіру ырымы бар. Емші емсетігін, пәле-жалаға қарсы ешқандай амалы жоқтығын айтқанына қарамастан, осы мақсатпен Викторды бір ауылға екі рет шақырды. Ол құдайға сиынып, су бүркуі керек еді. Біраз қойлар аман қалды. Бұл жаңағы ырымның одан да беки түсуіне себепші болды.

Қазақтардың жылқылары көбінесе аштық пен суықтан қырылады. Әлжуаз келетіндіктен, түйелерді (бәлкім, қысы қатты болатындықтан шығар) олар барынша жақсы күтеді. Бота туысымен оны киізге орап, басқаның көзі тимесін деп, оны ешкімге көрсетпейді. Кеше мен әлдебір ауруға шалдыққан кәрі түйені көрдім. Ол байғұс мойынын созып, ауруын көзінен аңғарқандай телміре қарап жатыр. Оның үстіне қымбат шатыр жауып, әйелдер өз балаларын күткеннен әрі бәйек болып жүр.

Басын қайта-қайта шұлғи берген мынау ат әбден мені ығыр қылды. Қазақ жылқылары, әдетте, тауға шыққанда елпілдеп, төмен түскенде, тұяқ тіреп, баяулайтын еді. Мынау тауға шыққанда да, таудан түскенде де ырық бермей алып ұшып отырады. Оның бұнысы маған ұнамады. Шықырлаған өткір тасқа немесе тікенді қарағанға құлауға кім құштар дейсің. Абырой болғанда, ол екеуміз алысып-жұлысып өткізген он бес шақырымнан кейін, Аягөз жағасындағы Үдияр шатқалына келіп тоқтадық. Бізге бұл жерге киіз үйлер әкелінді, сол сәтте сұлтанмен Уәли баласы, кіржілердің болысы Жәңгір де жетті. Бұл өңірдің ең сәйгүлік жылықылары Жәңгірде, жылқы десе ішкен асын былай қояды, оларды өзі бағып-күтеді және бірде-бірін сауда-сатыққа салмайды» - деп, жанашырлық танытады.

Ал, қазақтардың табиғат пен досқа деген адалдығы, қамқорлығы туралы ол: «Біздің киіз үйіміздің маңында – шөбі шекер татыған, гүлі жұпар аңқыған қойнаулар мен төбелер бар. Қазақтардың өздерінің табан астында орната салатын баспаларында табиғаттың осындай рақатына мән бере бермейтіне таң қаламын. Осы орайда Нұралы ханның баласы Жүсіпті білетінін Виктор маған айтты. Жүсіп ағашты, бұталы немесе көгалды жерді әдейі іздейді екен. Мақсатты – киіз үйін сондай жерге тігу. Ағашқа қару-жарағын іліп, айналасындағы өсімдікке балаша масайрап, отырғанды жақсы көреді екен. Пермь генерал-губернаторының өз аулына келетіні есітгенде, ол он екі қанат ақ орда тігіпті. Табиғаты көрікті жер болғандықтан, үйдің ішіне аумаған бақтың ажары қоныпты.

Виктор солдат болып, Орынбор даласын кезіп жүрген кезінде оның шекті руынан шаққан бір қазақ досы болыпты. Есімі Есен Райәділов екен. Бір кезде дәулетті болған, керуенбасының міндетін атқарған, сонан соң үкіметтен жүзбасының шені мен медаль алыпты. Виктордың Орынборда солдат шинелін киіп, қырға аттанғанда басқа офицерлер мен чиновниктер сияқты сықиып шыға келетінін көргенде, ол оның шенін түсіне талмай-ақ қойыпты. Осы туралы ол бір күн Виктордан сұрайды. Виктор шынында да өзінің солдат екенін айтады. «Демек, мен сенен шен жағынан жоғары болғаным ғой?» – деп сұрайды қазақ.

• 
  Жоғарысың
  

• 
  Білгің келсе, сен ақылсызсың, сенен гөрі менің басым көбірек жасайды
  
• 
  Олай болса, сен менің шенім мен медалімді сатып ал. Досым болған соң ғана, шенімді бір биеге, медалімді бес жылқыға берейін
  

Виктор екеуі келе жатқанда, Есен аттан құлап, бұғанасын сындырып алған. Содан бері ол Викторға үйір. Виктор оның асты-үстіне түсіп күткен. Бұл Есеннің достық сезімін оятып, оны Викторға етене жақын еткен. Есенге қазақ емшісі ем-дом жасады. Дұға қайырғаның үстіне ол мынандай амал қолданды: жаңа ғана сойылған қойдың алақандай терісін алып, ортасын тесіп, Есеннің денесіне қойды, теріге аузын тақап, тесіктің аузынан ішіне тартты да ауру жерді бүріп қысты, сонан соң жаңағы алақандай теріні ауырған жерге жапсырды. Бірнеше күннен кейін, ауру әбден айыққан соң ғана теріні алып тастады».

А.Янушкевич 30 шілдедегі күнделігінде Балқаш маңына кешенді физикалық географиялық сипаттама береді «…Доктор Абакумовпен әңгімелестім. Ол маған өзі болған дала жөнінде небір қызық нәрселерді айтып берді. Қасы бірін қағазға түсірдім. Тарбағатайда жер жиі сілкінеді. Ұзын ақжыландар мүлде уытты емес екен, қара жыландар ғана қауіпті. Жылан шақса, амал біреу. Шаққан жерден жоғарырақ мықтап таңады, ал шаққан жердің өзін кесіп, отқа күйдіреді. Бүйілер мен қара құрттар бұндай ауа райында қауіпті емес, шаянның шаққаны бір тәулік бойы безектетеді. Осы маңда Көкпекті округында інжу, меруерт, моншақ бар. Алакөл жағасын қоршаған қамысты қазақтар әдейі өртеді. Ондағы ойлары – жасырынған қабандар мен жолбарыстарды қуып шығу. Олар қысқы қоныс кезінде малға едәуір залал келтіреді. Балқаштың ұзындығы – 450 шақырым, ал енді жері 150-ден 200 шақырымға дейін. Қыста қатады, бірақ мұзы әр жерден сызат беріп, жарылып жатады. Бір топограф қатқан мұз үстіне қоныпты. Кенет астан-кестен гүріл естіліп, одан оншақты адым жерден мұз он құлаштай қақ айырылыпты. Мұз ойығының ұзындығы 15 шақырым болыпты, тереңдігін өлшей алмаған көрінеді» [3].

Қорыта айтқанда, еліміздің ХІХ ғасырдағы табиғаты және қоғамдық-әлеуметтік, саяси өмірі туралы шыншылдықпен, дөп басып сипаттама берген зерттеушілер некен-саяқ. Оның басты себебі «великорустық шовинизм» көзқарасы және отарлау мүддесі басым болған жат жұрттықтардың ел табиғаты мен салт-дәстүрлерін місе тұтпауы болды.

1. 
   Адамбаев Б. Халық даналығы. - А., 1976.
   
2. 
   Зелинский Г. Қазақ. - А., Жазушы, 1982.
   
3. 
   Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар немесе Қазақ даласына жасалған саяхат туралы жазбалар. - А., Жалын, 1976.